The study of genetic predictors of age at natural menopause. A literature review

Adres do korespondencji:

Ewa Szwejser, Zakład Antropologii, Uniwersytet Jagielloński, ul. Gronostajowa 9, 30-387 Kraków

Streszczenie

W świetle obserwowanego w ostatnich latach wzrostu średniej długości życia populacji związanego z roz- wojem medycyny, informacji prozdrowotnej, a także poprawą warunków socjoekonomicznych coraz większą uwagę badaczy zwracają problemy zdrowotne wieku późnej dorosłości, m.in. związane ze zjawiskiem menopau- zy. Niemal jedna trzecia życia kobiet przypada obecnie na okres pomenopauzalny. Wiek, w jakim dochodzi do pojawienia się menopauzy, może być wyznacznikiem kondycji biologicznej populacji, a także miernikiem ryzyka zapadalności na niektóre schorzenia, takie jak osteoporoza oraz nowotwory piersi i narządów płciowych. Możli- wość przewidywania długości okresu reprodukcyjnego w indywidualnych przypadkach może mieć również duże znaczenie dla planowania rodziny, a także leczenia niepłodności.

Obecnie dostępne są wyniki licznych badań poświęconych analizie wpływu czynników środowiskowych oraz biologicznych na wiek wystąpienia menopauzy naturalnej. Nie wyjaśniają one jednak w pełni spektrum zróżnicowania tego zjawiska. O tym, kiedy następuje menopauza, decyduje bowiem współdziałanie czynników genetycznych, biologicznych oraz środowiskowych. W ostatniej dekadzie nastąpił rozwój badań mających na celu zidentyfikowanie genów odpowiedzialnych za wiek wystąpienia menopauzy naturalnej.

Niniejszy artykuł stanowi przegląd piśmiennictwa dotyczącego badań genetycznych markerów menopauzy.

W badaniach poświęconych tej kwestii można wyróżnić 3 podstawowe metody badawcze: badania sprzężeń w obrę- bie całego genomu (genome wide-linkage analysis), badania asocjacyjne genów kandydackich (candidate gene asso- ciation studies) oraz ogólnogenomowe badania asocjacyjne (genome-wide association studies – GWAS). W niniejszym artykule zostaną opisane możliwości ich zastosowania, ograniczenia oraz wyniki badań prowadzonych z ich użyciem.

Słowa kluczowe: wiek wystąpienia menopauzy, GWAS, warianty genetyczne.

Summary

In light of the increased life expectancy of the population associated with the development of modern medicine, health-related information and socioeconomic conditions, more and more researchers are focused on health problems related to the late adulthood, and menopause. The age of menopause appearance may be an indicator of the biological condition of the population. It also might be a determinant of the risk of incidence of diseases such as osteoporosis, breast or genital cancers. Prediction of the reproductive period’s length in the in- dividual cases may be very important for family planning and infertility treatment.

Currently, there are numerous studies devoted to the analysis of the environmental and biological factors of nat- ural menopause. However, they do not explain the whole spectrum of diversity of this phenomenon. The interaction of genetic, biological and environmental factors decide when menopause occurs. A huge development of research regarding the identification of genes responsible for natural menopause age has been observed in the last decade.

This article provides an overview of research about genetic markers of menopause. In the studies devoted to this issue, we can distinguish three basic methods: genome-wide linkage analysis, candidate gene association studies, and genome-wide association studies - GWAS. In this article we describe the applicability, limitations and test results as well as the usage of these methods.

Key words: menopause, age at menopause, GWAS, genetic variants.

Badania genetycznych predyktorów wieku menopauzy naturalnej.

Przegl¹d piœmiennictwa

The study of genetic predictors of age at natural menopause. A literature review

Ewa Szwejser

, Anna Marczakiewicz

1Zakład Antropologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie;

kierownik Zakładu: dr hab. Henryk Głąb

2Zakład Genetyki i Ewolucjonizmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie;

kierownik Zakładu: prof. dr hab. Józefa Styrna

Przegląd Menopauzalny 2012; 6: 495–500

W ciągu ostatniej dekady zainteresowanie badaczy zagadnieniami związanymi z wygasaniem fizjologicznych czynności jajników oraz wiekiem, w jakim dochodzi do pojawienia się menopauzy naturalnej, znacznie wzrosło. Odkąd wiadomo, że wiek pojawienia się me- nopauzy może być dobrym miernikiem ryzyka zapadal- ności na wiele schorzeń, takich jak osteoporoza, nowo- twory narządów płciowych, choroby układu krążenia, przewodu pokarmowego czy wydalniczego, a także wyznacznikiem zdrowia i kondycji biologicznej popula- cji, coraz częściej podejmowane są próby wyjaśnienia uwarunkowań tego zjawiska. Badania dotyczące zróżni- cowania wieku, w jakim dochodzi do menopauzy natu- ralnej, są ważne szczególnie w świetle obserwowanego w ostatnich latach wzrostu średniej długości życia po- pulacji powiązanego z rozwojem medycyny, informacji prozdrowotnej, a także poprawą warunków socjoeko- nomicznych.

Menopauza jest zjawiskiem złożonym, na które wpływa wiele powiązanych ze sobą czynników. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia o meno- pauzie naturalnej mówi się, gdy u kobiety miesiączki ustały z powodu fizjologicznego zaniku aktywności jajników i nie pojawiały się przez okres amenorrhoea, czyli 12 miesięcy od ostatniego krwawienia miesięcz- nego. Obecnie przyjmuje się, że wiek pojawienia się menopauzy wśród kobiet w Polsce wynosi 49 lat [1].

Istnieją liczne badania poświęcone analizie wpływu czynników środowiskowych oraz biologicznych na wiek wystąpienia menopauzy naturalnej. Pomimo wielu prac poświęconych temu zagadnieniu kwestia uwarunko- wań zmienności momentu wystąpienia menopauzy naturalnej pozostaje jednak ciągle otwarta, a dostępne badania wyjaśniają jej przyczyny jedynie w niewielkim stopniu. Liczni autorzy wskazują na konieczność prowa- dzenia dalszych badań dotyczących czynników wpływa- jących na wiek pojawienia się menopauzy naturalnej.

Prowadzone w ostatniej dekadzie badania ujawniły, że duży wpływ na zmienność wieku, w jakim dochodzi do pojawienia się menopauzy naturalnej, mają czynniki genetyczne, czego potwierdzeniem są wysokie wskaź- niki odziedziczalności tej cechy (31–87% odziedziczal- ności) otrzymane niezależnie przez różne zespoły ba- dawcze [2, 3]. Szeroki zakres odziedziczalności świadczy jednocześnie o stopniu trudności, jaki niesie badanie tej cechy. Poza tym w przypadku cech ilościowych odziedziczalność nie może być używana jako jedyna wiarygodna miara wpływu czynników genetycznych na tę cechę ze względu na to, że czynniki genetyczne

i środowiskowe wpływają na siebie nawzajem. Dlatego też nieprawidłowym podejściem jest sumowanie wpły- wu różnych czynników środowiskowych i genetycznych do 100% [4]. Fakt istotnego wpływu czynników gene- tycznych na wiek wystąpienia naturalnej menopauzy jest jednak bezsporny, dlatego też najnowsze badania skupiają się na wykryciu genów i polimorfizmów wy- kazujących największe asocjacje z wiekiem wystąpienia naturalnej menopauzy. Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie najnowszych wyników analiz dotyczą- cych genetycznych predyktorów menopauzy.

W tym celu stosowane są zazwyczaj 3 główne meto- dy: badania sprzężeń w obrębie całego genomu (geno-

kandydackich (candidate gene association studies) oraz ogólnogenomowe badania asocjacyjne (genome-wide

Badania sprzężeń w obrębie całego genomu opiera- ją się na analizie zestawu loci typu STR (short tandem

badawczą stanowią osoby spokrewnione. Sprzężenie występuje, gdy określone loci są przekazywane łącznie z rodziców na potomstwo częściej niż jest to przewidy- wane przy niezależnym dziedziczeniu [6]. Jeżeli marker jest przekazywany z pokolenia na pokolenie tak, że za- wsze towarzyszy określonemu wiekowi występowania menopauzy, znaczy to, że wariant genetyczny determi- nujący tę cechę znajduje się w jego pobliżu (jest z nim sprzężony) [7]. Analiza sprzężeń pozwala na identyfi- kację rozległych regionów w genomie, obejmujących wiele genów bez konieczności posiadania wiedzy na temat mechanizmów ich działania na badaną cechę, dlatego zazwyczaj jest przeprowadzana jako pierwszy etap wykrywania genów i loci determinujących wiek wystąpienia naturalnej menopauzy [6]. Badania sprzę- żeń przynoszą najlepsze efekty przy wykrywaniu genów odpowiedzialnych za cechy monogenowe. Niestety, analizy cech ilościowych dają wyniki o niższej istotności statystycznej [7]. W latach 2004 i 2005 przeprowadzono 2 badania tego typu, które wykazały, że za wiek wystą- pienia naturalnej menopauzy odpowiedzialne są rejony chromosomów 9, X [8], 8, 11 oraz 16 [9] (tab. I).

Badania asocjacyjne genów kandydackich obejmują analizę loci typu SNP (single nucleotide polymorphism;

polimorfizm pojedynczych nukleotydów) i nie wyma- gają pokrewieństwa osób z grupy badawczej. Analizie poddawane są polimorfizmy leżące w genach, które w wyniku wcześniejszych badań (np. analizy sprzężeń w skali całego genomu) zostały wytypowane jako mają-

Tab. I. Wyniki badań sprzężeń w skali całego genomu [12]

Autor publikacji Rok publikacji Region sprzężony Liczba badanych osobników Liczba markerów STR

van Asselt i wsp. [25] 2004 9q21.3

Xp21.3 579 (165 rodzin) 417

Murabito i wsp. [9] 2005 chromosomy 8, 11, 16 861 (291 rodzin) 401

ce związek z badaną cechą. Zaletą badań asocjacyjnych genów kandydackich jest możliwość identyfikacji kon- kretnych loci typu SNP związanych z analizowaną cechą [5]. W przypadku menopauzy stwierdzono, że geny kan- dydackie zaangażowane m.in. w biosyntezę hormonów steroidowych (np. gen kodujacy aromatazę – enzym odpowiedzialny za konwersję androgenów do estroge- nów) [10] oraz związane z funkcją naczyń krwionośnych

(np. gen dla apolipoproteiny E kodujący białkową część lipoproteiny wiążącej lipidy) [11] są istotnie związane z wiekiem jej wystąpienia. Pełne zestawienie loci SNP zasocjowanych z wiekiem wystąpienia naturalnej me- nopauzy przedstawiono w tabelach II, III oraz IV.

Ogólnogenomowe badania asocjacyjne (GWAS) po- legają na analizie loci typu SNP leżących w całym geno- mie. Analiza tego typu nie wymaga spokrewnionej gru-

Tab. II. Wyniki badań asocjacyjnych genów kandydackich zaangażowanych w biosyntezę hormonów steroidowych [12]

Gen kandy-

dacki Polimorfizm Autor publikacji

Rok publi- kacji

Liczba badanych osobników

Popu- lacja

Model dziedziczenia

Wpływ na wiek meno- pauzy [lata]

Poziom istotności

AMH rs10407022 Kevenaar i wsp. [16] 2007 2381 biała kodominujący +0,1 0,66

Kevenaar i wsp. [16] 2007 248 biała kodominujący +1,0 0,58

AMHR2 rs2002555 Kevenaar i wsp. [16] 2007 2381 biała kodominujący –2,6 0,005

Kevenaar i wsp. [16] 2007 248 biała kodominujący –2,8 0,054

COMT Hsp II 92 Gorai i wsp. [17] 2003 250 japońska dominujący 0,00 0,735

Val 158Met Hefler i wsp. [18] 2005 1348 biała dominujący –0,1 0,7

CYP1A1 Msp I Gorai i wsp. [17] 2003 250 japońska kodominujący +0,9 0,287

Hefler i wsp. [18] 2005 1346 biała dominujący +0,1 0,7

Ile462Val Hefler i wsp. [18] 2005 1349 biała dominujący –0,1 0,9

CYP1B1

rs1056836

Hefler i wsp. [18] 2005 1360 biała dominujący +0,4 0,3

Long i wsp. [19] 2006 797 chińska dominujący –1,0 0,004

Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący –1,8 0,18

rs1800440 Hefler i wsp. [18] 2005 1360 biała dominujący –0,8 0,007

rs1056827 Long i wsp. [19] 2006 797 chińska dominujący +1,2 0,04

Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący –1,3 0,45

rs10012 rs1056837

Long i wsp. [19] 2006 797 chińska dominujący +0,7 0,02

Long i wsp. [19] 2006 797 chińska dominujący –0,3 0,78

CYP17A1

MspA 1 Gorai i wsp. [17] 2003 250 japońska kodominujący –0,6 0,496

A2 allele T/C Hefler i wsp. [18] 2005 1348 biała dominujący +0,4 0,07 7 SNPs He i wsp. [10] 2007 229 biała kodominujący nieokreślony > 0,05

rs743572 Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący –0,5 0,79

CYP19A1

7r(-3) Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący +2,6 0,04

rs10046 Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący –0,9 0,59

rs1065778 He i wsp. [10] 2007 229 biała kodominujący nieokreślony 0,048 rs2255192 He i wsp. [10] 2007 229 biała kodominujący nieokreślony 0,035

Rs700519 Hefler i wsp. [18] 2005 152 biała dominujący +0,2 0,7

C1558T Hefler i wsp. [18] 2005 152 biała dominujący +0,4 0,2

HSD17 v1V Hefler i wsp. [18] 2005 984 biała dominujący –0,2 0,8

ESR1 rs2234693 (PvuII) Gorai i wsp. [17] 2003 315 japońska kodominujący –0,3 0,863 rs9340799 (XbaI) Gorai i wsp. [17] 2003 315 japońska kodominujący +0,4 0,842

ESR2 Blok 1 He i wsp. [10] 2007 229 biała kodominujący nieokreślony 0,048

Blok 2 He i wsp. [10] 2007 229 kodominujący nieokreślony 0,035

FSHR rs6166 Zerbetto i wsp. [21] 2008 251 włoska dominujący +1 0,132

HSD17B1

rs2830 Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący +1,9 0,03

rs615942 Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący –2,0 0,07

rs592389 Mitchell i wsp. [20] 2008 64 biała kodominujący +1,8 0,09

SRD5A2 V89Lkodon89 Huber i wsp. [22] 2006 323 biała kodominujący –1,1 0,5

py badawczej ani wcześniejszych założeń co do funkcji genów, w których znajdują się badane loci polimorficz- ne. Do zalet tej metody należy możliwość precyzyjnej lokalizacji loci odpowiedzialnych za zmienność bada- nej cechy [5], szybkość analizy, którą zapewnia zasto- sowanie mikromacierzy umożliwiających jednoczesne genotypowanie ok. 500 000 SNP, oraz możliwość wy- krycia loci, które nie zostałyby zidentyfikowane metodą badań asocjacyjnych genów kandydackich, ponieważ geny, w których się znajdują, nie były wcześniej wią- zane z wiekiem wystąpienia menopauzy [12]. Badania asocjacyjne całego genomu mają również wady, do których należy np. (podobnie jak w przypadku badań asocjacyjnych genów kandydackich) brak możliwości wykrycia alleli o małej częstości w populacji, które jed- nak mogą wywierać duży wpływ na zmienność badanej

cechy [5]. Do tej pory w wyniku badań GWAS wykryto, że z wiekiem wystąpienia naturalnej menopauzy zwią- zane są pozycje SNP leżące na chromosomach 5, 19, 20 [13, 14], 2 [15], 13 [14] oraz 6 [13]. Szczegółowe wyniki badań GWAS przedstawiono w tabeli V.

W wyniku badań opisanych wyżej wykryto wiele regionów i konkretnych loci związanych z wiekiem wy- stąpienia naturalnej menopauzy. Niepokojący jest na- tomiast fakt, iż wyniki otrzymane trzema powyższymi metodami wskazują na istnienie odmiennych pozycji polimorficznych odpowiedzialnych za wiek pojawienia się menopauzy naturalnej. Niezgodność wyników ba- dań asocjacyjnych genów kandydackich wykonywanych przez różne zespoły badawcze można wyjaśnić tym, że dotyczą one różnych populacji, co może skutkować od- mienną rolą danego wariantu SNP w każdej z nich. Po-

Gen kandy- dacki

Polimorfizm Autor publikacji

Rok publi- kacji

Liczba badanych osobników

Popu- lacja

Model dziedziczenia

Wpływ na wiek menopauzy [lata]

Poziom istot- ności

AGT Met235Thyr Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący –0,6 0,1

APOE

rs7412

Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący +1,5 0,03

van Disseldorp i wsp. [24] 2008 742 biała kodominujący –2,4 0,32 He i wsp. [11] 2009 253 biała kodominujący nieokreślony 0,255

rs769450 He i wsp. [11] 2009 253 biała dominujący –1,93 0,007

rs429358 Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący 0 0,9

He i wsp. [11] 2009 253 biała kodominujący nieokreślony 0,592

F II G20 210A Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący +0,3 0,8

van Disseldorp i wsp. [24] 2008 741 biała kodominujący –8,03 0,05 F VII Ins/del-323 van Disseldorp i wsp. [24] 2008 742 biała kodominujący +0,8 0,02 Arg353Gln van Disseldorp i wsp. [24] 2008 742 biała kodominujący +0,5 0,15 F V

Leiden

Arg506Gln van Disseldorp i wsp. [24] 2008 743 biała kodominujący –1,96 0,64

G1691A Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący –2,4 0,03

MTHFR

haplotyp B Liu i wsp. [25] 2010 210 biała dominujący –2,67 0,04

haplotyp D Liu i wsp. [25] 2010 210 biała dominujący –2,65 0,04

6 pozycji SNP Liu i wsp. [25] 2010 210 biała dominujący nieokreślony > 0,05

Nos3

T-786C Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący +0,1 0,8

Glu298Asp Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący 0 0,9

Intron4 Hefler i wsp. [26] 2002 91 biała dominujący +4 0,56

PAI-1 4G/5G Tempfer i wsp. [23] 2005 354 biała dominujący –0,9 0,1

Tab. IV. Wyniki badań asocjacyjnych innych genów kandydackich [12]

Gen kandy-

dacki Polimorfizm Autor publikacji Rok publi- kacji

Liczba badanych

osobni- ków

Populacja Model dziedziczenia

Wpływ na wiek meno- pauzy [lata]

Poziom istotności

DAZL DAZL260 A/G Zerbetto i wsp. [21] 2008 251 włoska dominujący 0 0,97

HDC rs854163 Zhang i wsp. [27] 2006 265 biała log-addytywny +1,58 0,015

IL-1RA powtórzenia 86-pz Riener i wsp. [28] 2004 90 biała kodominujący +1 0,4

VDR rs1544410 Grimm i wsp. [29] 2005 507 biała kodominujący 0 0,7

3SNPs Dvornyk i wsp. 2006 260 biała kodominujący nieokreślony 0,05

nadto zdarzało się, że badaniom poddawana była zbyt mała liczba osób lub nie uwzględniano charakteru meno- pauzy [12]. Z kolei niezgodność wyników uzyskiwanych różnymi metodami jest wyjaśniana np. tym, że badania sprzężeń w skali całego genomu wykrywają rzadkie wa- rianty alleli, a GWAS tylko częste i może to prowadzić do przeoczenia form genów najbardziej związanych z wie- kiem menopauzy, ale rzadko występujących [5].

Konieczna jest zatem dalsza analiza wcześniej wy- krytych i nowych regionów genomu odpowiedzialnych za wiek wystąpienia naturalnej menopauzy, uwzględ- niająca interakcje genów, zmiany epigenetyczne, bada- nia genów biorących udział w apoptozie, rzadkich oraz wywierających słabe efekty wariantów genetycznych [12]. Będą to badania niezwykle ważne dla kobiet na całym świecie przede wszystkim z uwagi na możliwość zapobiegania chorobom nowotworowym oraz kardiolo- gicznym, a także leczenia niepłodności oraz planowania zastępczej terapii hormonalnej.

Piśmiennictwo

1. Kaczmarek M. The timing of natural menopause in Poland and associa- ted factors. Maturitas 2007; 57: 139-53.

2. Treloar SA, Do KA, Martin NG. Genetic influences on the age at meno- pause Lancet 1998; 352: 1084-5.

3. de Bruin JP, Bovenhuis H, van Noord PA, et al. The role of genetic factors in age at natural menopause. Hum Reprod 2001; 16: 2014-8.

4. van Asselt KM, Kok HS, van der Schouw YT, et al. Role of genetic analy- ses in cardiology. Part II: heritability estimation for gene searching in multifactorial diseases. Circulation 2006; 113: 1136-9.

5. Hirschhorn JN, Daly MJ. Genome-wide association studies for common diseases and complex traits. Nat Rev Genet 2005; 6: 95-108.

6. Teare MD, Barrett JH. Genetic linkage studies. Lancet 2005; 366: 1036-44.

7. Burton PR, Tobin MD, Hopper JL. Key concepts in genetic epidemiology.

Lancet 2005; 366: 941-51.

8. van Asselt KM, Kok HS, Putter H, et al. Linkage analysis of extremely discordant and concordant sibling pairs identifies quantitative trait loci influencing variation in human menopausal age. Am J Hum Genet 2004;

74: 444-53.

9. Murabito JM, Yang Q, Fox CS, Cupples LA. Genome-wide linkage to age at menopause. Fertil Steril 2005; 84: 1674-9.

10. He LN, Xiong DH, Liu YJ, et al. Association study of the signalling path- way genes in relation to age at natural menopause. J Genet 2007; 86:

269-76.

11. He LN, Recker RR, Deng HW, et al. A polymorphism of apolipoprotein E (APOE) gene is associated with age at natural menopause in Caucasian females. Maturitas 2009; 62: 37-41.

12. Voorhuis M, Onland-Moret NC, van der Schouw YT, et al. Human studies on genetics of the age at natural menopause: a systematic review. Hum Reprod Update 2010; 16: 364-77.

13. He C, Kraft P, Chen C, et al. Genome-wide association studies identify loci associated with age at menarche and age at natural menopause.

Nat Genet 2009; 41: 724-8.

14. Stolk L, Zhai G, van Meurs JB, et al. Loci at chromosomes 13, 19 and 20 influence age at natural menopause. Nat Genet 2009; 41: 645-7.

15. Lunetta KL, D’Agostino RB, Sr, Karasik D, et al. Genetic correlates of lon- gevity and selected age-related phenotypes: a genome-wide association study in the Framingham Study. BMC Med Genet 2007; 8 Suppl 1: S13.

16. Kevenaar ME, Themmen AP, Rivadeneira F, et al. A polymorphism in the AMH type II receptor gene is associated with age at menopause in interaction with parity. Hum Reprod 2007; 22: 2382-8.

Tab. V. Wyniki badań asocjacyjnych w skali całego genomu [12]

Chromosom Polimorfizm Autor publikacji Rok publikacji

Wpływ na wiek menopauzy [lata]

Poziom

istotności Pobliskie geny

19q13.4

rs1172822 He i wsp. [13] 2009 –0,49 1.80E-19 BRSK1, THEM224, SUV420H2 Stolk i wsp. [14] 2009 +0,391 6.28E-11 BRSK1, THEM224, SUV420H2 rs2384687 He i wsp. [13] 2009 –0,47 2.40E-18 BRSK1, THEM224, SUV420H2 Stolk i wsp. [14] 2009 –0,381 1.39E-10 BRSK1, THEM224, SUV420H2 rs1551562 He i wsp. [13] 2009 –0,43 2.60E-12 BRSK1, THEM224, SUV420H2 Stolk i wsp. [14] 2009 –0,428 1.04E-09 BRSK1, THEM224, SUV420H2 rs897798 He i wsp. [13] 2009 –0,4 1.10E-14 BRSK1, THEM224, SUV420H2 Stolk i wsp. [14] 2009 –0,308 3.91E-08 BRSK1, THEM224, SUV420H2

rs7246479 He i wsp. [13] 2009 +0,36 2.30E-12 BRSK1

rs12611091 He i wsp. [13] 2009 +0,33 6.60E-10 HSPBP1, BRSK1

20p12.3 rs16991615 He i wsp. [13] 2009 +1,07 1.20E-21 TRMT6, MCM8

rs236114 Stolk i wsp. [14] 2009 +0,495 9.71E-11 MCM8

5q35.2

rs365132 He i wsp. [13] 2009 +0,39 8.40E-14 UIMC1

rs7718874 He i wsp. [13] 2009 +0,39 1.30E-13 UIMC1

rs402511 He i wsp. [13] 2009 +0,39 1.40E-13 UIMC1, ZNF346

rs691141 He i wsp. [13] 2009 +036 3.90E-12 HK3, UIMC1

rs2278493 He i wsp. [13] 2009 –0,3 7.20E-08 UNC5A, HK3

2 rs10496265 Lunetta i wsp. [15] 2007 nieokreślony 1.10E-08 rs10496262 Lunetta i wsp. [15] 2007 nieokreślony 3.30E-07

13q34 rs7333181 Stolk i wsp. [14] 2009 +0,52 2.50E-08 ARHGEF7

6p24.2 rs2153157 He i wsp. [13] 2009 +0,29 5.10E-08 GCM2, SYCP2L

17. Gorai I, Tanaka K, Inada M, et al. Estrogen-metabolizing gene polymor- phisms, but not estrogen receptor-alpha gene polymorphisms, are asso- ciated with the onset of menarche in healthy postmenopausal Japanese women. J Clin Endocrinol Metab 2003; 88: 799-803.

18. Hefler LA, Grimm C, Heinze G, et al. Estrogen-metabolizing gene poly- morphisms and age at natural menopause in Caucasian women. Hu- man Reproduction 2005; 20: 1422-7.

19. Long JR, Shu XO, Cai Q, et al. Polymorphisms of the CYP1B1 gene may be associated with the onset of natural menopause in Chinese women.

Maturitas 2006; 55: 238-46.

20. Mitchell ES, Farin FM, Stapleton PL, et al. Association of estrogen-rela- ted polymorphisms with age at menarche, age at final menstrual pe- riod, and stages of the menopausal transition. Menopause 2008; 15:

105-11.

21. Zerbetto I, Gromoll J, Luisi S, et al. Follicle-stimulating hormone receptor and DAZL gene polymorphisms do not affect the age of menopause.

Fertil Steril 2008; 90: 2264-8.

22. Huber A, Grimm C, Huber JC, et al. A common polymorphism within the steroid 5-alpha-reductase type 2 gene and timing of menopause in Caucasian women. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2006; 125: 221-5.

23. Tempfer CB, Riener EK, Keck C, et al. Polymorphisms associated with thrombophilia and vascular homeostasis and the timing of menarche and menopause in 728 white women. Menopause 2005; 12: 325-30.

24. van Disseldorp J, Broekmans FJ, Peeters PH, et al. The association be- tween vascular function-related genes and age at natural menopause.

Menopause 2008; 15: 511-6.

25. Liu P, Lu Y, Recker RR, et al. Association analyses suggest multiple in- teraction effect of methylenetetrahydrofolate reductase polymorphisms on timing of menarche and natural menopause in white women. Meno- pause 2010; 17: 185-90.

26. Hefler LA, Worda C, Huber JC, Tempfer CB. A polymorphism of the Nos3 gene and age at natural menopause. Fertil Steril 2002; 78: 1184-6.

27. Zhang F, Xiong DH, Wang W, et al. HDC gene polymorphisms are as- sociated with age at natural menopause in Caucasian women. Biochem Biophys Res Commun. 2006; 348: 1378-82.

28. Riener EK, Keck C, Worda C, et al. Body mass index but not a polymor- phism of the interleukin-1 receptor antagonist (IL-1 RA) gene is associa- ted with age at natural menopause. Gynecol Obstet Invest 2004; 58:

117-20.

29. Grimm C, Tempfer CB, Walch K, et al. The influence of a Vitamin D recep- tor gene polymorphism on the timing of female reproductive functions in humans. Maturitas 2005; 51: 135-9.