Widok Ideologia populistyczna a lokalne ruchy wyborcze

(1)

JERZY BARTKOWSKI

Ideologia populistyczna a lokalne ruchy wyborcze

1. Uwagi wstępne

Populizm jest polityczną mobilizacją masowego niezadowolenia społecznego, szczególnie w grupach niżej stratyfi kowanych i upośledzonych. Populizm lokalny jest jego odmianą. Są to mniej lub bardziej spontanicznie powstające ruchy na tle problemów mieszkalnych, relacji zarząd–mieszkańcy w spółdzielniach mieszka- niowych, wysokości czynszów, cen i podaży usług komunalnych czy lokalizacji uciążliwych inwestycji. Populizm lokalny wyróżnia się wśród innych ruchów tego typu nie tyle swą społeczną i polityczna specyfi ką, ale zakresem problemów, do któ- rych się odwołuje. Zwraca się przy tym uwagę na duże znaczenie spraw bytowych we współczesnych społecznościach lokalnych i na silne uzależnienie grup najgorzej usytuowanych od usług komunalnych (Castells 1982).

Populizm jest odpowiedzią na silne i znaczące napięcia społeczne, związane z deprywacją lub sytuacją niepewności w dużych segmentach społeczeństwa, do- tykających podstaw ich materialnej egzystencji. Istniejący system tych problemów nie rozwiązuje albo nie radzi sobie z nimi, pozostawiając ludzi samych z ich bo- lączkami. Podstawą populizmu jest owa sprawa „szarych ludzi” i kwestia jej roz- wiązania, a opiera się on na nadziejach i tęsknotach ludzi. Populizm wychodzi naprzeciw tym oczekiwaniom, niekiedy je rozbudza, a zawsze podsyca, głównie przez propozycję szybkich, skutecznych i korzystnych dla nich rozwiązań. Cały charakter populizmu, jego zawartość programowa i ideowa, formy organizacyjne, sposób komunikacji społecznej jest konsekwencją tych dwu jego bazowych ele- mentów: ludowej, oddolnej bazy politycznej i tęsknoty do szybkich, skutecznych i ostatecznych rozwiązań problemów społecznych (Ionsecu, Gellner 1969; Mar- czewska-Rytko 2006).

Charakterystyka polityki populistycznej:

1) dramatyzm: populizm podnosi sprawy ważne i centralne z punktu widze- nia tych, do których jest adresowany, a ta forma jest i sygnalizacją wagi „sprawy”, i narzędziem politycznej komunikacji; 2) realizm: rozumienie zjawisk społecznych

OBLICZA.indb 13

OBLICZA.indb 13 2010-01-27 12:53:142010-01-27 12:53:14

Oblicza Komunikacji 2, 2009

(2)

w kategoriach realno-materialnych i przyjmowanie prymatu sprawiedliwości materialnej i polityki akcji bezpośredniej nad sprawiedliwością formalną, regułami systemowymi lub prawnymi; 3) dychotomiczność myślenia i języka: odwoływanie się do takich kategorii, jak prostota i jasność czy fundamentalność różnicy prawdy i fałszu. Świat w myśli populistycznej jest światem czarno-białym. Granice między dobrem i złem, prawdą i nieprawdą, są dla niego z zasady jasne i wyraźne, a do celu najlepiej prowadzą sposoby proste i oczywiste, najkrótszą drogą łączące użyte środ- ki z celami działania; 3) wiara w środki amplifi kujące w działaniu w wymiarze cza- sowym i w sposobie ich aplikacji: tendencja do szybkości i bezpośredniości, a także ostrości i radykalizmu. Jest w populiźmie widoczne żywe przekonanie, że skutecz- ność środków jest ściśle związana z ich bezpośredniością, ostrością, gwałtownością i intensywnością ich użycia. Świat populizmu jest światem niecierpliwości, a roz- wiązywanie spraw społecznych powinno się dokonywać w tej perspektywie szybko.

Zło należy usuwać natychmiast, a zwłoka jest oznaką nieudolności, sabotażu, lub złej woli.

Wiara w istnienie prostych i szybkich rozwiązań jest podstawą – założeniem dla głównych elementów populizmu i jego politycznych postulatów: 1) podważa istnie- jący porządek, opisując go w kategoriach fundamentalnego defektu funkcjonalnego, konfrontując go z jego bliską alternatywą i kreując obraz, w którym coś, co jest proste, oczywiste i korzystne dla ludzi, jednocześnie nie jest realizowane; 2) wskazuje na fundamentalne pęknięcie w ładzie społecznym między społeczeństwem a jego elitą, stąd wynika jego antyelitarne ukierunkowanie, a w skrajnej postaci – postulat radykalnej wymiany elity jako głównego winowajcy aktualnego stanu rzeczy; 3) legitymizuje misję przywódcy populistycznego jako tego, który to wszystko dostrzegł i podniósł; 4) prostota i oczywistość sytuacji uzasadnia wysuwane żądania, legitymizuje stosowane środki i postać proponowanych dróg ich realizacji. Radykalizm środków działania wynika z zakładanej oczywistości postulatów dla wszystkich zaangażowanych aktorów społecznych, a protest jest tego dramatycznym przypo- mnieniem; 5) uzasadnia intelektualne prawo udziału zwykłych ludzi w sprawach publicznych, a rozum szarego człowieka, zdrowy rozsądek, staje się tym rozumem, który może sobie rościć pretensje do obecności w świecie polityki; 6) przyjmuje prawa świata codzienności do osądzania polityki – one są dla niej właściwym od- niesieniem, a ich sposób myślenia i wartościowania jest właściwym narzędziem do posługiwania się w niej.

Sfera polityki jest w populizmie równocześnie postrzegana jako obca i niezro- zumiała dla społeczeństwa, jak i na swój sposób przejrzysta. Obca i niezrozumiała stąd, że dzieją się tam rzeczy dalekie od świata zwykłych ludzi oraz ich potrzeb. Na- tomiast polityka jest przejrzysta w tym, że jej wyjaśnienie jest proste. Leży ono w cy- nicznej i spiskowej jej wizji. Zrozumienie tego jest rodzajem odkrycia poznawczego, uzmysłowieniem istoty rzeczy, ejdetycznym obcowaniem z rzeczywistością, które pozwala ujrzeć prawidłowość w pozornym chaosie. Odsłania ono fundamentalny defekt i rozdarcie socjalne między społeczeństwem a jego elitami. Jest to przeżycie

OBLICZA.indb 14

OBLICZA.indb 14 2010-01-27 12:53:142010-01-27 12:53:14

(3)

moralno-polityczne, dramatyczne uświadomienie sobie swojej własnej odrębności.

Jest to jednoczesne poznanie charakteru praw świata, a zarazem prawa i obowiązku walki z nimi.

Widzenie spiskowe lokalizuje zło polityczne na szczycie władzy, w systemie politycznym, a nie w szarych ludziach. W tych ostatnich tkwi szansa na naprawę. Nie- skorumpowany polityką świat potoczności jest rezerwuarem wartości społecznych.

I z ludu, z szerokich mas wychodzi ruch naprawy albo wprost, albo na nim jest politycznie ufundowany. Od tego założenia wiary w lud, w szerokie masy społeczne i w ich normotwórczą rolę społeczną, wywodzi się określenie populizmu (od angiel- skiego people).

Założenie o skorumpowaniu elit daje receptę na naprawę sfery publicznej przez odwołanie się do ludu, tak w dosłownym sensie, jak i w sensie szerszym, długofa- lowym i systemowym. Najprostszą tego polityczną konsekwencją jest zrealizowane rękami ludu usunięcie i wymiana elit oraz zastąpienie ich prawdziwymi jego przed- stawicielami. Odsunięcie elit, ich zreformowanie aksjologiczne, danie władzy przy- wódcy populistycznemu, to są środki które mają posłużyć wcieleniu w życie programu populistów i przywrócić moralno-polityczną jedność społeczeństwu.

Natomiast w szerszym sensie receptą na zło władzy ma być zmiana systemu na bardziej „ludowy” przez oparcie go na jego wartościach. Populizm lokuje warto- ści polityczne w świecie szarych, prostych ludzi, nieskażonych złem polityki. Ta wiara w ludowość może nie być wyrażona wprost jako dyskursywny koncept, ale może się ujawniać pośrednio jako podstawa argumentowania w stosowanej frazeologii politycznej odwołująca się do zasady prostoty, „normalności” czy zdrowego rozsąd- ku, w której są zawarte takie założenia. Drugim charakterystycznym rysem zarów- no potocznego myślenia o polityce, jak i populizmu, jest moralizm. Z defi nicji zła politycznego w kategoriach moralnych wynika postulat przywracania ładu moral- nego jako drogi naprawy świata publicznego. Postulaty moralne są tego programu nieodłączną i zasadniczą częścią.

Program populizmu jest przedmiotem trudnym w analizie. Przede wszystkim populizm jest organicznie zrośnięty z określoną sprawą społeczną. Program populistyczny ma przy tym wyróżniające go akcenty: centralność, egalitaryzm, aksjolo- giczność – ściśle powiązaną z dobrobytem społecznym – i fi nalizm. Sprawy, któ- re populizm podejmuje, nie są cząstkowe, ale zasadnicze dla jego odbiorców. Stąd podawane są w sposób emfatyczny i szeroko wykorzystują dramaturgiczne formy komunikacji politycznej, jak manifestacje czy blokady. Zarazem populizm chętnie odwołuje się do egalitaryzmu. Równość jest dla niego argumentem i siłą motorycz- ną. Egalitaryzm opisuje i zarazem uzasadnia swoje postulaty w fi gurze zbiorowej krzywdy czy w wątku odsunięcia i pomijania. Potoczny charakter populizmu wiąże się także z poczuciem łączności i potrzeby jednoczesnej realizacji zasad moralnych oraz postulatów dobrobytu. Populizm nie zna ich odrębności i rozdziału, a nawet przeciwstawienia. Występuje też w nim tendencja do poszukiwania fi nalizmu w proponowanych rozwiązaniach. Lud, wszedłszy do polityki, szuka ostatecznych

OBLICZA.indb 15

OBLICZA.indb 15 2010-01-27 12:53:142010-01-27 12:53:14

(4)

programów naprawy i dąży do ustanawiania społecznej doskonałości. Populizm nie zna programów napraw cząstkowych i tymczasowych. Po realizacji programu populistycznego oczekuje się uzyskania stanu rzeczy o znamionach, mniej lub bardziej wyraźnych, ziemskiego raju.

Trudny jest dla analityka problem sensowności programu populistycznego. Nie- kiedy nawet jego nierealny politycznie charakter uznaje się dla niego za defi nicyjny.

Można by przyjąć, że populista jest politycznym demagogiem, ale ciekawsze jest za- łożenie, że i on, i jego elektorat mają w pewnym stopniu tego świadomość. Na unik- nięcie sprzeczności pozwala założenie, że inna jest rola programu w populizmie niż w innych wzorach polityki. Analogią dla zrozumienia jego roli może być teatr i reguły komunikacji w spektaklu. W praktyce populizm jest często nie programem, ale wiarą w słuszność, w ogólną logikę i antysystemowy kierunek działania przy- wódcy, uzbrojonego w bezgraniczne zaufanie ludu. Taka wiara nigdy nie jest ani trwała, ani ciągła. Pojawia się potrzeba potwierdzania charyzmy, która okresowo musi się odnawiać w oczach wyznawców. Celem populistycznego spektaklu politycznego jest reprodukcja wiary w przywódcę i danie widzom hipnotycznej wiązki emocji na pewien czas. Głównym aktorem w tym przedstawieniu jest przywódca ruchu. Widz musi jednocześnie rozpoznać w nim siebie samego, a zarazem odczuć jego wyższość. Program jest tutaj tylko ogólną ramą, dzięki której może się on pre- zentować opinii publicznej. Pełni on rolę dekoracji i rekwizytów, a nie zestawu ce- lów do praktycznej realizacji. Ma więc raczej założenia pretekstowe, a nie realne. Ma przy tym do odegrania silną rolę ekspresyjną – ważniejsze jest w nim wypowiedze- nie celów i oczekiwań mas niż zrozumienie złożoności i trudności ich realizacji. Po- przez ekspresyjny aspekt programu powstaje więź identyfi kacji między przywódcą populistycznym a jego zwolennikami. Te dwa momenty: autoprezentacji i ekspresji biorą w programie populistycznym górę nad innymi aspektami komunikacji politycznej, jak choćby realizmem.

2. Populizm w komunikacji. Populizm jako znak i jako styl

Przy analizie populizmu pojawia się kwestia komunikacji i przekazu ideologii. Kla- syczne rozwiązanie przyjmuje, że ideologia jest niekomunikowalna w przekazie ma- sowym. W praktyce politycznej stosuje się jej zastępczy symbol, jak V Republika czy III Rzesza. Niekiedy ideologia staje się rodzajem frazeologii dla języka komuni- kacyjnego o fatycznej funkcji znaku. Dzięki stylowi komunikatu pozwala rozpozna- wać kto swój, a kto wróg, co jest słuszne, a co nie.

Populizm odbiega od tej reguły. Można postawić hipotezę, że populizm jest ide- ologicznym zjawiskiem komunikacyjnym. Właściwą treść przekazuje w nim styl i sposób komunikacji, a nie zawartość przekazu. Treść przekazu jest tylko medium, które służy kodowaniu treści, a często jego część informacyjna schodzi w tym na dru-

OBLICZA.indb 16

OBLICZA.indb 16 2010-01-27 12:53:152010-01-27 12:53:15

(5)

gi plan. Komunikacyjność ideologii ma dla populizmu jeszcze dodatkową zaletę.

Pozwala mu na skuteczną perswazję, omijając pewne jego słabości: aspekt realizmu postulatów i kwestię koherencji przekazu. Populizm jako pewien styl odwołuje się do emocji odbiorców, które są w stanie scalać rzeczy logicznie sprzeczne.

Drugą zaletą aktów komunikacji jako działań perswazyjnych jest wykorzy- stanie entymematów. Wprowadzając określone założenia jako entymemat do komunikatu, nadawca osiąga korzyści pragmatyczne, stosując je jednocześnie jako środek przekonywania, wyprowadzając je poza dyskurs, a więc czyniąc niewe- ryfi kowalnym w akcie komunikacji. Ideologia populistyczna zawarta jest często w entymematach komunikacji polityka populistycznego i jego odbiorcy. „Kate- goria entymematu pozwala uchwycić oddziaływanie pomiędzy mówcą, tekstem i słuchaczami. Tworząc entymematy i odpowiadając na nie, nadawca i audytorium ujawniają swoje niewypowiedziane przekonania i wartości; odsłaniają swe ideolo- gie albo milcząco przyjmowane wyobrażenia na temat porządku świata, charakteru danej społeczności, czy też właściwego kształtu stosunków społecznych” (Gill, Whedbee 2001: 199).

Treścią dalszej części tego artykułu jest poszukiwanie związku między zawarto- ścią treściową ideologii populizmu a cechami jego stylu w procesach komunikacji politycznej. To ona przekazuje istotne jego wątki. Przyjmuje się, że określonemu elementowi ideologii populistycznej odpowiada określony aspekt procesu komunikacji, a jest on przekazywany przez odpowiednie środki stylistyczne.

3. Komunikacja wątków populistycznych – przykłady z lokalnych kampanii wyborczych

Teoretycy dyskursu widzą w stylu nie tylko językowe opakowanie dla treści, ale także samoistny komunikat. Jego celem jest autoprezentacja, która ustanawia odpowied- nią relację między autorem i audytorium w kategoriach dystansu i bliskości (Sandig, Selting 2001: 133n). Założenia komunikacyjne populizmu to istnienie wspólnoty

„my”. Jest to wspólnota sprawy, założenie o możności naprawy sytuacji i postulat jej natychmiastowego urzeczywistnienia. Cel, kierunek i sposób działania są zało- żoną oczywistością, którą mają wszyscy podzielać. Wiąże się z nim automatycznie zakładana, a w dyskursie narzucana, wspólnota wartości zawarta w cechach komunikatu. Program podawany jest bezdyskusyjnie, w sposób silnie nacechowany jako cel lub antycel, i w dramaturgicznym wymiarze temporalnym jako coś ważnego, co trzeba zrobić szybko i natychmiast. Dramaturgizacja służy nie tylko zaznaczaniu rangi sprawy, ale jest także chwytem retorycznym jako łatwa do narzucenia defi ni- cja sytuacji, a odbiorca akceptując jeden element przekazu, przyjmuje zarazem cały, związany z nim zbiór założeń, stanowiący swoisty polityczny, populistyczny mikro- kosmos (jak np. potrzeba oczyszczenia życia politycznego).

OBLICZA.indb 17

OBLICZA.indb 17 2010-01-27 12:53:152010-01-27 12:53:15

(6)

3.1. Program działania

Jego wartość polityczna jest komunikowana nie wprost, a drogą amplifi kacji.

Jest to narzucenie akceptacji komunikowanej treści poprzez jej dramatyczność. Ko- munikuje ona wartość programu, legitymizuje nadawcę oraz ustanawia wspólnotę znaczeń między nadawcą i odbiorcą wraz z wynikającymi z niej postulatami.

Wykorzystuje się w tym celu specyfi czne schematy retoryczne: 1) motyw po- wstrzymania, jak Nie chcemy dłużej czekać bezczynnie (2002)¹, S.O.S dla Ziemi My- śliborskiej, Ostatnia Szansa Ursusa (2002), Lepsze Jutro Dziś; 2) formy: czas na....

lub teraz ..., które łączą niecierpliwość z ukrytym założeniem o konieczności zmia- ny, jak: a) Czas na uczciwość (2002), Czas na zmiany (2002), Czas na Krotoszyn, Czas Na Zmiany – Zróbmy To, Czas Na Gospodarza, Czas Przerwać Milczenie, Czas Uzdrowić Gminę; b) Teraz Częstochowa, Teraz Zmiana lub samo Teraz; 3) wątki „ko- nieczności”, „możności” lub „potrzeby”. Te formy pozwalają łączyć nadzieję, łatwość oraz bliskość „innego” i lepszego z wezwaniem do poparcia zmiany, np. Można Le- piej, Można Inaczej lub Żyjmy Inaczej jak też Potrzeba Zmiany czy Piotrków Potrze- buje Gospodarza.

3.2. Odwołanie się do wspólnoty „my” i do realizacji celów przez wspólne działanie Jest to swoista zawartość demokratyczna populizmu, częsta zaznaczana przez uży- cie 1. os. l. mn.: np. Zmieniajmy Razem, My-Lepsze Jutro, Tylko Wspólnie Dokonamy Zmian Na Lepsze, Wspólnie Zmienimy Gminę, Wspólnota odnowy, Sprawiedliwość Razem Wińsko (2002), Uczciwi Na Start (2002 i 2006) czy Stowarzyszenie W Obronie Praw Obywatela „My” i Brońmy – Się – Razem lub Nasza Sprawa-Młot na Układy czy Chcemy Zmian, Świeradów-Zdrój – Naprawmy Miasto – Razem, i Uczciwi Prze- ciw Prywacie i Korupcji.

3.3. Walka

W populizmie dużą rolę odgrywa protest, język i motyw walki. Forma działania – protest i walka są stosowane jako autolegitymizujące się. Występują wśród cech- zalet kandydatów, jak i w nazwach ich komitetów.

Wątek walki przyjęły jako swój znak rozpoznawczy komitety Protestacyjny / KPS/ (1998), Drugnia Rządowa Walczy (1998), Opór Żarnów (2002) czy Czarno

1 Praca ta opiera się na nazwach komitetów, które rywalizowały w wyborach lokalnych 2006 r. Dla oszczędności miejsca zostało to pominięte, jak irównież miejsce rejestracji komitetu. Jeżeli przykłady są zaczerpnięte z poprzednich wyborów lokalnych, jest to zaznaczone w tekście.

OBLICZA.indb 18

OBLICZA.indb 18 2010-01-27 12:53:152010-01-27 12:53:15

(7)

na Białym. Tutaj niekiedy bardziej znaczące są ulotki wyborcze, gdy kandydat le- wicy tak przedstawia się wyborcom: aktywnie zwalczał machinacje prawicy i decy- zyjne nieprawidłowości Zarządu (1994). Inna kandydatka pisze o sobie, że w latach 80-ych inicjatorka komitetu, który wywalczył ukończenie budowy szkoły na Hirszfel- da. (1994). Inny jeszcze kandydat przedstawiał się w 1998 r.: Najbardziej znienawi- dzony przez prawicę Radny Warszawy w tej kadencji (lista SLD), a w 2006 r. wystawił swoje kandydatury komitet o nazwie www.rewolucjoniści.pl.

Bohater populistyczny to często polityczny donkiszot walczący ze światem onych o sprawy ludzi. Ten wątek pojawia się w nazwach komitetów jak np. 3*B – Bezpartyj- ny – Bezkompromisowy – Bezukładowy (1994), czy Nieustraszeni.

3.4. Potrzeba nowych przywódców, którzy zastąpią starych, zrutynizowanych i sko- rumpowanych polityków

Wyrażane jest to albo wprost, albo pośrednio poprzez artykułowanie samej potrzeby zmiany jako oczywistej i samouzasadniającej się, np. w haśle „oni już rządzili”

(Gazeta Wyborcza, 27.11.2006).

Potrzeba wymiany elit podawana jest niekiedy w nazwie komitetu wyborczego, jak np. Przewietrzyć Kołobrzeg (1994) czy Zmiany Szansą Dla Gminy, Nowi Przed- stawiciele – Nowe Cele, Teraz My, Nasz Czas, Mała Ojczyzna–Nowe Spojrzenie. Wy- korzystuje się także motyw walki z „układami”, jak Przeciwko Układom, Obywatele 4 Rzeczpospolitej, Jarczów Bez Układów, Rządy bez układów, Wolni od układów, Stowa- rzyszenie Przeciwko Patologiom Władzy, Nadzieja 2006 Stop Korupcji i Układom.

Jednak częstszy jest wątek zmiany i nowości jako samolegitymizujący się w po- staci szeroko stosowanego wzoru: Nowa + nazwa gminy np. Nowa Bochotnica, Nowa Gmina Iwonicz Zdrój i Gmina Po Nowemu, Nowe Oblicze Gminy, Nowa Gmina, Nowa Jedność Dla Skarszew.

Częste jest zastosowanie w różnych funkcjach przymiotnika „nowy” jako pozy- tywnego kwalifi katora: Nowe Siły (2002), komitet wyborczy Nowego Wójta Zdzisła- wa Mierzejewskiego (2002), Nowa – Energia, Nowe Spojrzenie, NOWI, Nowa Jakość, Nowa Myśl, Nowi z Czernicy, Nowa Perspektywa, Nowe Horyzonty i Nowy Styl.

Inne formy wykorzystania legitymującego waloru motywu nowości jako war- tości to: 1) alternatywa: Alternatywa Narew (2002), Alternatywa dla Chotomowa;

2) odnowa: Komitet Wyborczy Ewy Kąckiej Odnowa (1998), Ruch Demokratycznej Odnowy Gminy Lipusz (2002), Odnowa i Rozwój, OdNowa Ziemi Nurskiej, Cezarego Piekuta – Front Odnowy, Przyjaciół Doliny Białej Lądeckiej „Odnowa” lub Zgierz Od Nowa; 3) „prawdziwy” lub odrodzony samorząd jak w nazwach Autentyczny Samorząd czy Przywróćmy Gminę Mieszkańcom.

OBLICZA.indb 19

OBLICZA.indb 19 2010-01-27 12:53:152010-01-27 12:53:15

(8)

3.5. Odwołanie się do zwykłych ludzi i świata ich wartości

Populizm chętnie odwołuje się do świata potoczności i zwyczajności. Tutaj zaznacza się to w formie ich przywoływania jako wartości, np. Wolska Koalicja Obrony Przy- zwoitości („Życie Warszawy”, 20.V.1994), Porozumienie Głos Ludu, Stowarzyszenie Inicjatywa Rozsądnych Polaków, Człowiek–Prawo–Normalność (2002), Normalna Gmina, Normalne Miasto, Aby Było Normalnie, Żeby Było Lepiej, Normalność i Roz- wój lub Przywróćmy normalność, komitet Leona Żukowskiego Zwyczajni Razem, Sto- warzyszenie Obywateli Aby Po Prostu Było Normalnie.

Populizm przeciwstawia elitom antykorupcyjne i antyelitarne wartości ludu, takie jak uczciwość, jawność, przyzwoitość, praworządność i wiarygodność. Wyra- ża się w używaniu słowa „uczciwość” w wielu konfi guracjach lub w jednoczesnym utożsamieniem zmiany moralnej z poprawą i rozwojem np. Szukać dobra..., Uczci- wa i Przyjazna Gmina, Uczciwy Wójt – Bogata Gmina, Uczciwa Laskowa=Zmiany Na Lepsze, Uczciwość i Jawność, Uczciwość i Prawo w Gminie i Sołectwie Łukowa, Zasady a nie układy, Czyste Ręce, Elżbieta Wilkońska – Prosta Droga, Praca i uczci- wość, Przejrzysta Gmina, Przejrzystość Skuteczność Jawność, Przyzwoitość, Uczciwa Droga, Uczciwa Gmina Krzywiń, Nasza Gmina Fair Play, Nasza Uczciwość, Przejrzy- sty Sławków, W Zgodzie i Uczciwie lub Rzetelna Gmina, Wiarygodność, Wiarygodni, Wiarygodność i Przyzwoitość, Praworządna Gmina i Wieś Brudzew (2002), Nasza Wieś Praworządna, Prawy i Sprawiedliwy Kożuchów, Zgoda i Praworządność.

Inne przywoływane wartości to prawda i prawość, jak Legiony Prawdy (1998), Prawda czy Prawda i Rozwój, Prawda Was Wyzwoli, Prawo Prawdy, Odkryć prawdę, Prawda i Zgoda, Godność i Praworządność (1998), Prawe Miasto i Gmina, Prawo- rządność–Uczciwość–Szacunek.

Pojawiają się także w apelach ideały społeczne w postaci potrzeby sprawiedli- wości i godności: Gmina Sprawiedliwa – Bez Zaniedbań, Nasza gmina sprawiedliwa, Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Front Obrony Sprawiedliwości, Poszukujący 10 Spra- wiedliwych Pomoc Wzajemna Grupowa Bezpartyjna Radzymin (2002) czy Stowa- rzyszenie Obywatele i Sprawiedliwość. W tej funkcji pojawia się także godność Przy- wrócić Godność Człowiekowi (2002), Godne Życie czy Stowarzyszenie Żyj Godnie.

3.6. Wiara w kontakt bezpośredni i nastawienie bezpośrednie na ludzi

Populizm poszukuje i silnie wierzy w bezpośrednią łączność władzy i społeczeń- stwa, a w jej zaniku widzi główne źródło patologii w polityce. Komitet „Osiedlowe Samorządy Mieszkańców Gocław” wystąpił do wyborców z ulotką – „Przyjdź, po- wiedz, co cię trapi” (1994). Stąd pojawia się także wątek pozytywnego nastawie- nia i orientacji na ludzi, akcentowania z nimi solidarności, jak w hasłach Po prostu po ludzku, Demokracja z ludzką twarzą (2002), Zawsze Z Wami Recz (2002), Blisko Ciebie, Bliżej ludzi w Sławnie, Bliżej mieszkańców i ich spraw, Jesteśmy dla Was, Je-

OBLICZA.indb 20

OBLICZA.indb 20 2010-01-27 12:53:152010-01-27 12:53:15

(9)

steśmy z Wami, Zależni Od Wyborców, Zawsze Z Ludźmi – Dla Ludzi, Będę dla Was, Po stronie ludzi, Pomocna Dłoń – Jarosław, Ludziom Naprzeciw, Troska o dobro lu- dzi, Z Ludźmi i Dla Ludzi.

3.7. Cel programowy ruchu – szybkie podniesienie dobrobytu materialnego i generacja zbiorowej nadziei

W hasłach populizmu częsty jest wątek obietnicy poprawy dobrobytu ludzi. W War- szawie w 1994 r. komitet Prawica Razem kolportował ulotkę z takim programem:

„wszystkim – niższe podatki, kupcom – lokale, lokatorom – mieszkania, przestęp- com – więzienia, komuchom – fi gę z makiem” („Gazeta Wyborcza”, 17.06. 1994).

Tutaj można wskazać na program jako zbiorową nadzieję i oczekiwanie poprawy bytu, np. komitety Dobrostan Społeczny, Żyjmy Lepiej Tomasz Stasiak, Żyć Lepiej.

Inne przykład tej tendencji to motywy lepszej przyszłości jak Nowe Szanse, Lepsza Przyszłość dla Wszystkich, Nowa Szansa, Nowa Przyszłość czy wprost Tęcza. Przy- szłość jest tu traktowana jako dodatnia i agitacyjna wartość polityczna.

4. Podsumowanie

Populizm jest zjawiskiem komunikacyjnym, a wyrazistość i prostota to nie tylko jej znaczący aspekt, ale i integralna część jego apelu. Populizm silnie przemawia jako styl przekazu sprzęgnięty ze swymi celami. Apel ruchu jest w populizmie za- warty w użytych środkach stylistycznych i językowych, a także w typowych moty- wach. Mają one zaktywizować pewien obraz, zawierający trzy elementy: nadawcę, problem i rozwiązanie. Dramatyczność sytuacji adresata jest skontrastowana z pro- stotą środków zaradczych. Służy ona równoczesnej delegitymizacji dotychczaso- wych struktur, jak i jest łącznikiem oraz pomostem do nadawcy. Dla polityka populistycznego program stanowi głównie ramę dla przedstawienia się wyborcom. Nie jest propozycją działań po przejęciu władzy, ale sposobem kreacji swojego wizerun- ku i drogą ustanowienia więzi identyfi kacji z wyznawcami.

Populizm jest strukturalnym zagrożeniem każdego systemu. Także demokracji.

Jest on jej skarykaturyzowanym obrazem. Lud, wartość najwyższa w demokracji, bierze sprawy w swoje ręce i nie tylko realizuje swoje cele, ale i naprawia system polityczny (Markowski 2004). W populizmie uwidacznia się dwoistość legitymacji demokracji: proceduralno-wartościującej (demokracji jako ustroju) i legitymacji sprawnościowej (ustroju społecznego jako zbiorowego narzędzia do zaspokajania ludzkich potrzeb). To drugie, gdy zostaje zdeprywowane w skali masowej, zagraża pierwszemu. Mobilizuje jego podstawy i wkracza do polityki.

OBLICZA.indb 21

OBLICZA.indb 21 2010-01-27 12:53:152010-01-27 12:53:15

(10)

Literatura

Bartkowski J. (2006): Nazwy komitetów wyborczych. Semantyka lokalnego apelu politycznego, [w:]

I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska (red.): Oblicza komunikacji. Perspektywy badań nad tekstem, dyskursem i komunikacją, Kraków, s. 384–399.

Gill A., Whedbee K. (2001): Retoryka, [w:] T. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces, War- szawa.

Ionsecu G., Gellner E.(red.) (1969): Populism, New York.

Marczewska-Rytko M. (red.) (2006): Populizm na przełomie XX i XXI wieku, Toruń.

Markowski R. (red.) (2004): Populizm a demokracja. Warszawa.

Perelman, Ch. (1984): Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa.

Sandig B., Selting M. (2001): Style dyskursu, [w:] T. van Dijk (red.): op. cit., Warszawa.

Castells M. (1982): Kwestia miejska, Warszawa.

OBLICZA.indb 22

OBLICZA.indb 22 2010-01-27 12:53:162010-01-27 12:53:16