Vi 53/ 1— 4 ; 43—62, 1983 K r a k ó w 1985
J a c e k BEDNAREK, Ewa GÓRECKA, T o m a sz Z A PA ŚN IK
UWARUNKOWANIE TEKTONICZNE ROZWOJU MINERALIZACJI KRUSZCOWEJ W UTWORACH JURAJSKICH MONOKLINY SLĄSKO-KRAKOWSKIEJ
(PI. I—IV i 1 fig.)
T e c ło n ic a l ly contro lled d e v e lo p m e n t of ore m in e r a liz a ti o n in Jurassic sequence of the S ile s ia n -C ra c o v ia n M o n o c l i n e
(PI. I—IV and 1 Fig.)
J ac e k B e d n a r e k , Ewa G ó r e c k a , Tom asz Z a p a ś n i k : T e c to n ic a lly controlled d e velo p m ent of ore m ineralization in Jurassic se q u e n c e of the S ilesian-C racovian M o n o cline. Summary. Ann. Soc. GeoL P oloniae, 53/1— 4: 43— 62, 1983 Kraków.
A b s t r a c t : The paper deals w ith m ineralogical characteristics and co n d ition s of origin of ores, occurring in C allovian and O xfordian deposits in the Pilica-O lkusz r e gion. Jurassic ore series in sh o w g e n etic relationship with e con o m ic concentrations of Zn-Pb ores occurring in Triassic, Lower Carboniferous and D e v o n ia n carbonate rocks in the Silesian-C racovian region. The distribution of ores in Jurassic rocks of the Pi
lica-O lkusz region is conditioned b y its tectonic pattern. The present authors h a v e sh o w n distinct relation of m ineralization with faulting tectonics. It is supposed that the ores in question w ere formed during the period Uppermost Jurassic-U pperm ost Creta
ceous.
K e y w o r d s : Zinc-lead m ineralization, Jurassic, Silesian-C racovian M onocline.
J a c e k B e d n a r e k : Institute of G eo p h ysics, Polish A c a d e m y of Sci., ul. Pasteura 3, 02-093 W arszawa.
Ewa G ó r e c k a , Tomasz Z a p a ś n i k : Institute of General G eo lo g y , Univ. of W a r
só w , al. Żwirki i W igu ry 93, 02-089 W arszaw a.
manuscript received: A u gu st 1980 accepted: March 1982
T r e ś ć : Praca d oty c zy m ineralogicznej charakterystyki i w aru n k ó w p o w staw a n ia kruszców, w y s tę p u ją cy c h w utw orach k e lo w e js k ic h i oksfordzkich na obszarze pilecko- -olkuskim . U tw ory k ruszcow e z jury w y k a zu ją g e n e ty c z n e p o k r e w ie ń stw o ze z ło ż o w y mi koncentracjam i kruszców Zn-Pb w y stę p u ją cy m i w w ę g la n o w y c h utworach tria so w y ch , dolnokarbońskich i d ew o ń sk ic h na obszarze śląsko-krakow skim . W yk a z a n o z w ią
zek okruszcow ania z tek toniką d ysjunktyw ną. R ozm ieszczenie kruszców w jurze pilec- ko-olk u sk iej odw zorow u je plan te k to n ic z n y obszaru. O kres tw orzenia się u tw o r ó w kr u sz c o w y c h zam yka się praw d opodobnie w przedziale c z a so w y m n a jw y ższa jura — najw yższa kreda.
WSTĘP
Z a g a d n ien ie m ineralizacji k r u szc o w e j w u tw o ra c h jurajskich na obszarze m o n o k lin y ślą sk o -k r a k o w sk ie j jes t d o ty c h c z a s m a ło poznan e.
M ineralizacja ta, na o g ó ł sła b o rozw in ięta, n ie p o sia d a w a r to śc i g o s p o darczej. W ię k s z e k o n ce n tr a cje u tw o r ó w k r u s z c o w y c h w jurze z n a n e b y ł y ty lk o w R u dn icy i J a r o sz o w c u k o ło O lk usza (Kuźniar 1925). W litera tu rze g e o lo g ic z n e j s p o ty k a m y o p ra co w a n ia p u n k t o w y c h w y s t ą p ie ń k ru sz
c ó w w u tw o ra c h jurajskich, w rejo n ie O lk u sza i K r z eszo w ic (G ałk iew icz, H arańczyk, S zo stek 1960, B u k o w y , Slósarz 1968, G óreck a 1970, H arań- czyk, Szostek, F ilipow icz-L esiak 1971).
Badania p rzep ro w a d zo n e przez autorów , w ty m w ła s n e pra ce k a r to graficzne w y k o n a n e w latach 1972— 1976 (Bednarek 1974, Z apaśnik 1977), d o ty c zą g łó w n ie c z ę śc i obszaru m o n o k lin y , z a w a r te g o m ię d z y O g ro d zie ń - cem , Pilicą, W o lb r o m ie m i O lk u sze m — z w a n e g o dalej o bszarem jury pi- lec k o -o lk u sk ie j (fig. 1).
W trakcie pro filo w a n ia u tw o r ó w jurajskich, z w ie r c e ń w y k o n a n y c h w zw iązk u z p o s z u k iw a n ie m złóż c y n k u i o ło w iu przez P rz ed sięb io rstw o G e o lo g ic z n e w K rak ow ie, zeb rano p róby lito lo g icz n e , w k tó r y c h stw ier-
Fig. i. Mapa rozm ieszczenia zbadanych w y stą p ień m ineralizacji kruszcow ej typu Zn-Pb na obszarze jury p ile ck o-o lk u sk iej (mapa tek toniczna p o k r y w y m ezozoicznej w g Bednar
ka, 1974 — c z ęść północna i Zapaśnika, 1977 — c zęść południowa). 1 — kreda; 2 — jura (kelow ej i oksford); 3 — u tw ory starsze od k e lo w e ju (jura środkow a i trias); 4 — u s k o ki; 5 — granica obszarów kartograficznych; 6 — otw ór w iertn iczy ze stw ierdzoną dolo- mityzacją; 7 — o tw ory w iertnicze ze stw ierdzoną m ineralizacją kru szco w ą (we w s z y s t kich otw orach stw ierdzono F eS2; ponadto: Zn — stw ierd zon y sfaleryt, Ba — stw ierdzo ny baryt); 8 — o tw ory w iertnicze ze stw ierdzoną d olom ityzacją oraz m ineralizacją kruszcową; 9 — w ie r ce n ie archiw alne, w którym z o sta ły opisane u tw o r y k r u szcow e typu Zn-Pb; 10 — n ieczyn n e kopalnie rud limonitu; 11 — przypuszczalne strefy roz
przestrzenienia m ineralizacji kruszcow ej typu Zn-Pb w utw orach jurajskich Fig. 1. Sketch map show ing the distribution of Zn-Pb m ineralization in the Pilica-O lkusz Jurassic series (tectonic map of M esozo ic cov e r after Bednarek 1974 — N part, and after Zapaśnik, 1977 — S part). 1 — Cretaceous, 2 — Jurassic (Callovian and Oxfordian), 3 — rocks older than C allovian (Middle Jurassic and Triassic), 4 — faults, 5 — boun
dary of m apped areas, 6 — boreh oles in w h ich dolom itization w as ob served , 7 — b o re
ho les in w hich ore m ineralization has b e e n found (the most com m on being FeS2; Zn — sphalerite, Ba — barite, 8 — boreholes in w hich dolomitization and m ineralization were' established, 9 — old b oreholes in w hich Zn-Pb ores w ere reported to occur, 10 — old
lim onite mines, 11 — probable area of Zn-Pb m ineralization in Jurassic deposits
Karlii Ozwonkowke
l ' ~ ^ ~ 0^:"^ f ^ 3 ^ 9 7 7 7 y -r fT >
I ' • • /
/ • / • • ' vv - K - ^ r --^ '/• ' ' '
/. Podzamcze ^~iłr-0W Bii5'x - • ' ' L ^ - - '_ ‘_ '___• ~ ~ y • / /
r/trfotanior ____ • * ♦ * 1 "’*■<» __’ •' /
WB770.- 7' ■ ■
■ -WB79." • • 'TSwBe^----
. / O 1 «- * « . • Smofert - • •
Ud^r 7'
i
N
V" r* _
Ogrodzieniec
H \ I. r:i i r . . ~ o ~ . ■ Smdeń - • •
W J-'---■ • •• / Żtóec .• • • • • ; • • • •
\ \ I \ • / • • • -Strzegowa - .
\ \ \ \ l \ \ ^ — --- - ' / / / /
\ ) + y j -— ) . • . •. •' - ^ ■---
W ■ - : V - . ó w b a B „
- " ■ » \ / . . ' . y ^ ^ . 90 •. • WB «2
. ~ 7 't~ y«at^ /- K.;
l i , !■ r^T1^ -X >-7— - r ~ 7 / / / t
^ i
/ / i
lti i i h i u m i l i wasniow 1 / . ' j•
.-/c ie śliil - ~ 2 ~ J ^ P * t ? ^ / / / / / / / / / / / / /
7 \ \ \ v *.\* 1 ' ~~ f K
^ ( / \ v \ : • -N- ^ —7• • • -\ • • \ - •. - K .
v<o n V s > ^ ~ / . \ • ■ - c .• -• \-i\-'
/
olkusz< ; \ ;v5 !
1
O 1 2 3 U 5 km
V
L_S3'3
■ * •dsfó&K * c o - * 5 6 7 e „ w 8 . „ * 9 &^ 1 0 • • • • 11d zono p r z e ja w y ok ru szco w a n ia . W sum ie, z p rzeb a d a n y ch o k o ło 60 p ro fili w ie r tn ic z y c h z u tw o r ó w jurajskich, m in era liza cję k r u s zc o w ą st w ie r dzono w 18 o tw o r a ch (fig. 1).
B adane u tw o r y k r u s z c o w e w y s t ę p u j ą c e w s k a ła ch jurajskich w y k a zują m in e ra lo g icz n e p o k r e w ie ń s t w o z kruszcam i Zn-Pb, tw o r zą c y m i k o n cen tracje z ło ż o w e w w ę g l a n o w y c h sk a ła ch tr ia so w y c h , doln okarboń- skich i d e w o ń s k ic h na obszarze ślą sk o -k ra k o w sk im . D la teg o też, m im o braku w ię k s z y c h na g ro m a d zeń ty c h k ru szc ó w w u tw o ra ch jurajskich, b ad anie ich ma, zdaniem autorów , isto tn e z n a c z e n ie dla ro zw a ż a ń nad g e n e zą ślą sk o -k r a k o w sk ic h złóż c y n k u i o ło w iu , a tym s a m y m dla d a l
s z y c h p rognoz p o s z u k iw a w c z y c h .
ROZMIESZCZENIE KRUSZCÓW W UTWORACH KELOWEJSKICH I OKSFORDZKICH
Obszar jury p ileck o -o lk u sk iej jes t c z ę śc ią m o n o k lin y ślą sk o -k r a k o w - skiej zb u d o w a n ej z u tw o r ó w tr ia s o w y c h , jurajskich i k r e d o w y c h . N a p o w ierzch ni u tw o r y tr ia s o w e w y s t ę p u j ą ty lk o w za ch o d n iej c zę śc i b a d a n e g o obszaru, k r e d o w e zaś w e w s c h o d n ie j części. P ozostałą, n a jw ię k s zą czę ść obszaru, zajmują u tw o r y jurajskie, r e p r e z e n to w a n e na p o w ie r z c h n i g łó w n ie przez k e lo w e j i oksford (fig. 1). Podział lito stra ty g r a iic zń y kelo - w e ju i oksfordu jury p ilec k o -o lk u sk ie j p rzed staw ia T abela 1.
Z w y r ó ż n io n y c h jed n o stek lito stra ty g r a fic zn y ch w a ż n e z n a c z e n ie dla ro zm ieszczen ia k r u szc ó w m ają trzy jednostki, n a le ż ą c e do k e lo w e j u oraz d o ln eg o , ś r o d k o w e g o i c z ę ś c io w o g ó r n e g o oksfordu. Są to: w a p ie n ie pia
s z c z y s t e i m argle, w a p ie n ie m a rg liste i m argle g ą b k o w o -tu b e r o lito w e oraz w a p ie n ie z a w o d z ia ń sk ie. P ra w ie w s z y s tk ie w y s tą p ie n ia k r u s z c ó w s tw ie rd zo n e z o s ta ły w o brębie ty c h w ła ś n ie j e d n o s te k litostratygraficz- nych. N a l e ż y podkreślić, że c e c h y lito lo g ic z n e sk a ł b u d u ją cy c h w y m i e n io n e jed nostki p r ed y sp o n u ją je, w znacznej m ierze, do ko n cen tra cji kruszcó w . Z drugiej stro n y , r o zm ies zc ze n ie u tw o r ó w k r u s z c o w y c h w p o sz c z e g ó ln y c h jed n o stk a c h lito stra ty g ra ficzn y ch na b a d a n y m obszarze, u w a r u n k o w a n e jest tektoniką.
W y r ó ż n ia ją c e się c e c h y lito lo g icz n e , u m o ż liw ia ją c e z p e w n o ś c ią p rze
p ł y w r o z tw o r ó w k r u s z c o n o ś n y c h w sk a ła ch o m a w ia n y c h je d n o s te k to:
u ła w ic e n ie oraz w w ię k s z o ś c i znaczna p o r o w a to ś ć i s z c z e lin o w a to ść . C e c h y te na jw y ra źn iej w y k s z t a łc o n e są w w a p ie n ia c h za w o d zia ń sk ich .
W a p ie n ie z a w o d z ia ń s k ie s ta n o w ią z esp ó ł średnio- i g r u b o ła w ic o w y c h , zia rnistych w a p ie n i g ą b k o w o -tu b er o lito w y ch . W y s t ę p u j ą w nich p łasku- ry krzem ieni. M iejsca m i ła w ic e w a p ie n i p o p rzek ła d a n e są cien k im i w a r ste w k a m i margli. W y s o k a na o g ó ł p o r o w a to ś ć w a p ie n i z a w o d z ia ń sk ic h w a h a się od kilk u n a stu (z w y k le p o w y ż e j 15°/o) do d w u d ziestu k ilk u p ro cent. W w ie lu rejonach, jak np. k o ło O lkusza, w a p ie n ie z a w o d z ia ń sk ie
T a b e l a — T a b l e 1.
Zasięg w y s tę p o w a n ia kruszców typu Zn-Pb w utw orach k e lo w e js k ic h i oksfordzkich na obszarze jury p ile ck o-olk u sk iej (podział litostratygraficzny w g Bednarka, 1974 i Zapaś
nika, 1977).
The area of occurrence of Zn-Pb ores in C allovian and O xfordian deposits in the Pilica- -Olkusz region (lithostratigraphic schem e a f t e r .Bednarek, 1974 and Zapaśnik, 1977).
P1ETHC Zn-Pb
KQ
Ou.
Ml■A
O
ST.
d.
KCIC WEJ
Wap. skalisty górny Wap. pfytowe górne Wap. kredowały
Margie
JEDNOSTKI LITOSTRATYGRAFICZNE
mo z:o
00
O 0
Wcp. wolbromakie (płytowa) ^ Wap. pylaste gome
.1
Wap. płytowe dolne Wap. pylasfce dolne
—] Wap. 3>
r~m
— r-1 zorzccxanskie
Q
I Wcp. z I , £
1 C h o c h la I______________________
U3
oS’
=>•
s;S ioS’
Iiw
5?■.
Wap. skalisty glowny
'C
■8
górne
£ s - so
Wap. skalisty dolny dolns
ptytkowe . <
--- 1 o <
er -o o 3- "
grubodetrytyczne °
7T .
-1 ^
(» 1 Q a , =■■
i •
Wap. margliste i margle gqbkowo - tuberolitowe Wap. piaszczyste Margie
K — kimeryd?
w y s tę p o w a n ie g a le n y podano w oparciu o literaturę (G ałkiew icz, H arańczyk, S z o stek, I960); u w zględ n ion o rów nież z a sięg w y s tę p o w a n ia rud lim onitu (zwietrzałe FeS,) ek sp lo a to w a n y c h w Rudnicy i Jaroszow cu (Kuźniar, 1925).
K — Kimmeridgian
* The occurrence of g alen a after G ałkiew icz, H arańczyk and S z ostek (1960). M o reover, the area of occurrence of lim onitic ores (w eathered FeS2), e x p lo ite d in Rudnica and Ja ro szo w iec (Kuźniar, 1925), is presented.
są d w u d zieln e, p rz ed zielo n e p o k ła d em d o ln e g o w a p ie n ia sk a lis te g o (Ta
b ela 1). M ią ższo ść w a p ie n i z a w o d z ia ń sk ic h w y n o s i od ok. 40 m na p o łud niu do ok. 70 m na p ó łn o cy .
S p o ra d y czn ie ty lk o (WB-74) stw ie r d z o n o drobn e w y s t ą p ie n ia k r u sz c ó w w o brębie w a p ie n i sk a listy ch , k tó r e z r e g u ły są płon ne. Są to na o g ó ł n ie u ła w ic o n e , tw a rd e i z w ię z łe w a p ie n ie ziarniste, rzadko sp ęk a n e . P onad to w a p ie n ie sk a lis te cech u ją s ię niską m ik r o p o r o w a to śc ią (5— 6°/o), p o w sz e c h n ą m a k r o p o r o w a to śc ią , a n a w e t k a w e r n isto ś c ią , a le bez łą c z no ści h yd rau liczn ej. W a p ie n ie te są siln ie sk ra so w ia łe.
W profilu lito stra ty g ra ficzn y m oksfordu ś r o d k o w e g o i g ó r n e g o w a p ie nie sk a liste pow tarzają s ię k ilkak rotn ie (Tabela 1). N a js z e r s z e r e g io n a ln e rozp rzestrzen ienie ma w a p ie ń sk a lis ty g łó w n y , w y k s z t a łc o n y w form ie pokładu m ią ższo ści od 15— 13 m na p ó łn o c y do ok. 60 m na południu.
J e d y n ie w rejo n ie S m o len ia i G la n o w a w a p ie n ie sk a lis te g ł ó w n e ku g ó rze przechod zą w sp o só b c ią g ły w sk a liste i k r e d o w a te w a p ie n ie , o m ią ż
szo ści się g a ją ce j 200 m.
G łęb o k o ści, na k tó r y c h w rdzeniacfi w ie r tn ic z y c h stw ie r d z o n e z o sta ły k r u s zc e w u tw o ra ch jury p ilec k o -o lk u sk ie j są r ó żn e i w y n o s z ą ok. 26 do ok. 280 m, n a jc zę śc iej p o w y ż e j 150 m. M a k r o sk o p o w o p r a w ie w y łą c z n ie w y r ó ż n ia się siarczki żelaza, czasam i sia rczek cynku . G a le n y n ie s t w ie r dzono w b a d a n y c h rd zen iach w ie r tn ic z y c h , a jej w y s t ę p o w a n i e (Tabela 1) pod a n o w oparciu o a r c h iw a ln y o tw ó r B-106 k o ło R udnicy.
DOLOMITY EPIGENETYCZNE
W y s t ę p o w a n ie d o lo m itó w e p ig e n e t y c z n y c h stw ie r d z o n o na o m a w ia n y m obszarze kilkom a otw o ra m i w ie r tn ic z y m i w u tw o r a c h oksfordzkich (fig. 1). Poza tym , w k ła d k i d o lo m itó w (o bliżej n ie o k r e ś lo n e j g e n e zie) o p i
sa n e z o sta ły w w a p ie n ia c h ju ry górnej na SE od W o lb r o m ia (Burzew- ski 1967).
Partie skał w a p ie n n y c h o b ję ty c h d o lo m ity za c ją należą do je d n o stek lito stra ty g ra ficzn y ch r e p r e z e n to w a n y c h przez w a p ie n ie m a rg liste i m ar
g le g ą b k o w o -tu b e r o lito w e oraz w a p ie n ie za w o d zia ń sk ie.
D o lo m ity e p ig e n e t y c z n e w y s t ę p u j ą na r ó ż n y c h g łę b o k o ś c ia c h — od o k o ło 90— 100 m (WB-40, WB-93) do o k o ło 223— 230 m (WB-92, BJ-79).
W o tw o r z e W B-84 d o lo m ity e p ig e n e t y c z n e stw ie rd zo n o na g łę b o k o ś c i 198 m.
D o lo m ity tw o rzą niereg u la rn e, ż y ł o w e i g n ia z d o w e ciała, o r o z m ia rach z r e g u ły n ie p r z ek ra cza ją cy ch kilk u n a stu c e n ty m e tr ó w . Ciała d o l o m ito w e rozp rzestrzeniają się w z d łu ż sz c z e lin sp ęk a ń , s z w ó w sty lo lito - w y c h oraz dro b n y ch k a w e r n w skale. C zęsto o b s e r w u je s ię s e l e k t y w n e z a s tę p o w a n ie s k a ły w a p ie n n e j przez dolom it. C h a r a k te r y s ty c z n e je s t też sp o ty k a n e n ie k ie d y c z ę ś c io w e z d o lo m ity z o w a n ie k a l c y t o w y c h s z c z ą tk ó w o rganicznych.
T y p o w y m p r z y k ła d e m w y s t ę p o w a n ia d o lo m itó w e p ig e n e t y c z n y c h w u tw o ra c h jurajsk ich na o m a w ia n y m obszarze m o g ą b y ć d o lo m ity s tw ie r d z o n e w o tw o r z e W B-93, p o ło ż o n y m na p ó łn o c od Z arzecza (fig. 1).
W o tw o r z e ty m na g łę b o k o ś c i 78— 97,6 m w y s t ę p u j e m arg lista brekcja w a p ie n n a p r z eła w ico n a la m in o w a n y m i w a p ie n ia m i m ik r y to w y m i. U t w o ry te z a lic zo n o do g ó r n e g o oksfordu (Zapaśnik 1977). Brekcja sk łada się z o str o k r a w ę d z is ty c h lub z a o k r ą g lo n y c h o k r u c h ó w w a p ie n i m ik r y to w y c h , w a p ie n i o r g a n o g e n ic z n y c h ( g łó w n ie g ą b k o w y c h ), fr a g m e n tó w m um ii
g ą b e k oraz m a rg liste g o sp o iw a . N ie k t ó r e partie brekcji z a stą p io n e z o s t a ły przez dolom it, przy c z y m w c a ły m z d o lo m ity z o w a n y m in te rw a le sk a ła z a c h o w a ła p ie rw o tn ą strukturę brekcji (PI. I, Fig. 1 i 2). M iejsca m i w strefach z d o lo m ity z o w a n y c h w y s tę p u ją drobne k a w e r n y , na p o w ie r z c h n ia c h k tó r y c h narastają g ruboziarn iste w ę g l a n y (g łó w n ie dolom it) p o k r y t e - c ie n k ą p o w ło k ą k w a rcu (PI. I, Fig. 2 i 3). D o lo m ity m ają b a r w ę ciem n o sza rą , odznaczającą je w y r a ź n ie od otaczającej s k a ły w a p ie n n ej.
W p ły tk a c h cien k ich d o lo m ity na o g ó ł w y k a z u ją strukturę m o z a ik o w ą , o zm ien n y m uziarnieniu. T ekstu ra jest bezładna, zbita lub n ie c o p o r o w ata. Ś rednice k r y sz ta łó w d o lo m itu w a h a ją się w g r a n ica c h 0,05— 0,3 m m , z ty m że w kieru nk u do sz cz e lin i k a w e r n w zra sta idiom orfizm i w ie lk o ś ć ty c h k r y sz ta łó w . W a g r e g a c ie d o lo m ito w y m k r y s z ta ły d o lo m itu śc iśle do sie b ie p rzy leg a ją , a ich r o m b o ed ry c z n e z a r y s y c z ę sto d o znają zn iek sz ta łc en ia (PI. II, Fig. 1). N a to m ia st w partiach k a w e r n is ty c h i s z c z e lin o w y c h ziarna d o lo m itu z w y k l e w y k s z t a łc o n e są w p o sta ci pra
w i d ł o w y c h ro m b o ed ró w (PI. II, Fig. 2), N i e k i e d y w w ię k s z y c h k r y sz ta ła ch d o lo m itu zazn aczona jest r o m b o ed ry czn a łu p liw o ś ć i b u d o w a p a so w a .
W obrębie a g r eg a tó w d o lo m it o w y c h w y s t ę p u j ą resztki w a p ie n ia mi- k r y t o w e g o , a razem z nimi, w r ó żn y m stop niu z d o lo m ity z o w a n e , k a lc y - t o w e szczątki o rg a n iczn e (PI. II, Fig. 3 i 4). P o nad to w strefa ch b e z p o ś r e d n io o ta cz a ją c y ch ciała d o lo m ito w e u tw o r y w a p ie n n e są z a w s z e c z ę ś c io w o z d o lo m ity z o w a n e . I n te n s y w n o ś ć d o lo m ity za c ji m a le je w m iarę o dd a
lania się od t y c h ciał, aż do z u p e łn e g o jej zaniku.
Z dolom itam i ś c iśle w s p ó łw y s t ę p u j e piryt, k tó r y tw o r z y drobn e k r y sz ta łk i (setne c z ę śc i m ilim etra) ro zsia n e m ię d z y rom boedram i dolom itu (PI. II, Fig. 1).
Badania dolom itu m etod ą R. C. Em m onsa (Gilbert, Turner 1949), w y k o n a n e przez Ą . N o w a k o w s k ie g o , w y k a z a ły , że rep rezentu ją o n e dolom it a n k e r y to w y . W s k a z u je na to w ie lk o ś ć kąta m ię d z y k ieru n k am i w s p ó ł c z y n n ik a załam ania prom ienia n a d z w y c z a jn e g o (s) i k ieru n k iem o d p o w ia d a ją c y m w s p ó łc z y n n ik o w i załam ania b a lsam u k a n a d y js k ie g o (e'), która -dla b a d a n y c h r o m b o ed ró w dolom itu w y n o s iła 24— 2,6°.
W y ż e j o m ó w io n e c e c h y d o lo m itó w p o z w a la ją p r zy p u szcza ć, ż e roz
t w o r y d o lo m ity zu ją ce w a p ie n n e s k a ły oksford zk ie w z b o g a c o n e b y ł y w żelazo, k tó r e g o c zę ść zw ią za n a zo sta ła w d o lo m icie a n k e r y to w y m , c z ę ś ć zaś w y tr ą ciła się w p o sta ci pirytu, s t o w a r z y s z o n e g o z ty m d o lo m i
tem . N a z w ią ze k d o lo m ity za cji z p ir y ty za c ją z w ró c ili już w c z e ś n ie j u w a g ę D żu ły ń sk i i Żabiński (1954), op isu ją c p o d o b n e e p ig e n e t y c z n e u tw o r y w gó rn o ju ra jsk ich w a p ie n ia c h obszaru k r a k o w s k ie g o .
W w a p ie n n y c h sk a ła ch jurajsk ich o m a w ia n e g o obszaru (sz c z e g ó ln ie w sk a ła ch d o ln e g o i ś r o d k o w e g o oksfordu) w y s t ę p u j ą r ó ż n e g o rodzaju u t w o r y k r z e m io n k o w e jak: k rzem ien ie, drobne sfe r o lity c h a lc e d o n u oraz fr a g m e n ty k r z e m io n k o w y c h s z c z ą tk ó w o r g a n iczn y ch , n a jc z ę śc ie j gąbek.
O p r ó cz t e g o ty p u w y s t ą p ie ń k rzem io n k i p ie rw o tn ej w sk a ła ch jurajsk ich
4 R o c z n i k PTG
stw ie rd zo n o k a lc y t o w o - k w a r c o w e , ż y ł o w e u tw o r y e p ig e n e ty c z n e . Są to p io n o w e i s k o ś n e żyłk i o- m ią ższo śc i d o c h o d zą c e j do ok. 1 cen ty m etra . S to s u n k o w o n a jw ię c e j ż y łe k k a lc y to w o -k w a r c o w y c h . z a o b s e r w o w a n o w o tw o r z e WB-90. Ż yłki te z b u d o w a n e są z k r y s z t a łó w k a lc y tu n a ra sta ją c e g o na ścia n a ch szczelin , p o m ię d z y k tórym i w y s t ę p u j ą g n ia z d o w e s k u pienia a u to m o rficzn y ch ziarn (0,2— 0,4 mm) m le c z n e g o kw arcu. P om iary tem p eratury h o m o g e n iz a cji inkluzji w k w a r c u (w y k o n a n e przez A . K o zło w sk ie g o ) w y n o s z ą 80— 90°C, co w s k a z u je na h y d ro te rm a ln e p o c h o d z e n ie t e g o kw arcu.
In ny sp o só b w y s t ę p o w a n ia e p ig e n e t y c z n e g o k w a rc u s tw ie r d z o n y zo stał w o tw o r ze WB-93, gdzie, jak już w sp o m n ia n o , k w a rc tw o r z y c ie n k ą p o w ło k ę (ok. 1 mm) na ro m b oed rach d o lo m itu (PI. I, Fig. 3). P o w ło k a ta zbudow ana, jest z ziarn kw arcu, które w sp o só b p o ik ilit o w y obrastają r om b oed ry dolom itu. W ziarnach k w a r c u w y s t ę p u j ą liczn e r elik ty d o lo m itu p o w o d u ją c e s z k ie le t o w e w y k s z t a łc e n ie ty c h ziarn. K w a r c o w i m ie j scam i to w a r z y s z y ka lcy t.
Sp o só b w y s t ę p o w a n ia e p ig e n e t y c z n y c h u t w o r ó w k a lc y t o w o - k w a r c o w y c h w sk a ła ch oksfordzkich na o m a w ia n y m obszarze n a s u w a p r z y p u szczen ie, że u tw o r y te p o w s t a ły w z w ią zk u z tw o r z e n ie m s ię d o lo m i
tów. W s k a z u je na to r ó w n ie ż fakt w y s t ę p o w a n ia t e g o ty p u u tw o r ó w w obrębie, lub bliskim s ą s ie d z tw ie stref z d o lo m ity z o w a n y c h . M ożna z a tem p rzypuszczać, że z a sa d o w e , h y d ro term a ln e r o z tw o r y d o lo m ity z u ją c e w a p ie n n e sk a ły jurajsk ie u r u c h o m iły i lo k a ln ie p r z e m ie ś c iły p ie rw o tn ą k rzem io n k ę t y c h skał, która n a s tę p n ie zo sta ła w y tr ą c o n a w p o sta ci k w a r cu (łącznie z kalcy tem ), po u tw o rz en iu s ię d o lo m itó w z pirytem .
U r u c h o m ien ie i p r z eg r u p o w a n ie w o ln e j krzem ionk i zaw artej w s k a łach w ę g la n o w y c h , w zw ią zk u z p r o c e se m d o lo m ity za c ji t y c h skał, jest r ó w n ież c h a r a k te r y sty c z n e dla d o lo m itó w k r u s z c o n o ś n y c h w y s t ę p u j ą c y c h w w a p ie n iu m u s z lo w y m na obszarze ślą sk o -k r a k o w sk im (G órecka 1967, Ś liw iń sk i 1978, M och n a ck a , S a ss-G u s tk iew ic z 1978).
CHARAKTERYSTYKA MINERALOGICZNA U T W O R Ó W KRUSZCOWYCH
K ruszce w y s t ę p u j ą c e w u tw o ra c h jury p ile c k o -o lk u sk ie j w y k a z u ją n a jczęściej form y ż y łk o w e i n a sk o r u p ie n io w e . D łu g o ś ć p io n o w y c h i s k o ś n y c h ż y łe k jest n ie zn a cz n a (do k ilk u c en ty m e tró w ), m ią ższo ść w a h a s ię w g ra n ica ch je d n e g o do k ilku nastu m ilim etrów , rzadko do 2 c e n t y m e trów. Granica m ięd zy żyłk am i a sk ałą jest na o g ó ł ostra i w y ra źn a . M ie j
scam i drobne nag ro m a d zen ia s ia r c z k ó w w y s tę p u ją ta k ż e w sk ale, na g r a n ic y z żyłkam i.
K ruszce s ta n o w ią c a łk o w ite lub c z ę ś c io w e w y p e łn ie n ia szczelin.
W ty m drugim przypadku tw o rzą o n e na sk o ru p ien ia na p o w ie r zc h n ia c h
sz cz e lin , k tó r y ch środki są p u ste lub w y p e łn io n e k a lc y te m . P o d o b n e fo r m y n a sk o r u p ie n io w e sp o ty k a n e b y ł y r ó w n ie ż n ie k ie d y na p o w ie r z c h n ia c h d robn ych kaw ern . W partiach sk a ł bardziej p o r o w a t y c h n ie j e d n o k ro tn ie m ożn a b y ło stw ierd zić n ie reg u la rn e, drobne g n iazda kruszcó w . N ie rz a d k o r ó w n ie ż w y s tę p u ją r ó ż n e g o rodzaju form y za stą p ień u tw o r ó w s k a ln y c h przez kruszce. C h a ra k ter y sty c zn e jest tutaj z a s tę p o w a n ie k r u sz cam i k a lc y t o w y c h sz cz ą tk ó w o r g a n icz n y c h (najczęściej m um ii gąbek), c z y rozw ój a g r e g a tó w k r u s z c o w y c h k o sz te m k a lc y tu n a g r o m a d z o n e g o g n ia z d o w o w w a p ie n n ej skale. R ó w n ież, o m ó w io n e w pop rzed n im ro z
dziale, żyłk i k a lc y t o w o - k w a r c o w e są z a s tę p o w a n e , bądź p r z ec in a n e przez kruszce. N a l e ż y podkreślić, ż e k r u szc e w y s t ę p u j ą c e w strefa ch zdolom i- t y z o w a n y c h sk a ł w a p ie n n y c h znajdują się w z a w s z e w p o z y c ji s u k c e s y j • nej, św ia d cz ą ce j o p ó źn iejszej ich kry sta liza cji, w sto s u n k u d o dolom itu.
M a k r o sk o p o w o p r a w ie w y łą c z n ie w y r ó ż n ia s ię d w u sia rczk i żelaza, r e p re ze n to w a n e — jak w y k a z a ły badania m ik r o sk o p o w e — przez piryi i m ark asyt. W kilku o tw o r a ch w ie r tn ic z y c h , w t o w a r z y s t w ie d w u s ia r c z k ó w żelaza, stw ie rd zo n o sfa lery t (fig. 1).
W strefach k o n ta k tu ją cy c h ze sk ałą a g r e g a ty d w u s ia r c z k ó w żelaza p o siadają liczn e r e lik to w e w y r o s tk i tej s k a ły (PI. III, Fig. 1 i 2). N ie r z a d k o r ó w n ie ż w obrębie t y c h a g r e g a tó w w y s t ę p u j ą s k o r o d o w a n e o k ru ch y s k a ły w a p ie n n ej (PI. III, Fig. 3).
P i r y t i m a r k a s y t śc iś le ze so b ą w s p ó łw y s t ę p u j ą . W w ię k s z o ś c i tw o rzą o n e sk u p ien ia w y k a z u j ą c e c e c h y ty p o m o r fic z n e dla a g r e g a tó w k o lo m o rficzn y ch . N a jlep iej c e c h y te w y r a ż o n e z o s ta ły w n a s k o r u p ie n ia c h , c h a r a k ter y z u ją c y ch s ię p a s m o w ą lub k o n c e n tr y c z n o -p a s m o w ą budow ą.
P iryt i m a rk a sy t tw orzą tutaj n a p rz e m ia n le g łe pasm a. W e w n ę t r z n e partie naskorup ień, w bezp o śred n im k o n ta k c ie z e skałą, z r e g u ły t w o r z y pasm o p ir y to w e , na którym z k o le i narasta p a sm o m a r k a s y to w e , a na nim p o n o w n ie — pasm o p ir y to w e (PI. III, Fig. 1 i 4). W przy p a d k u k o n ce n tr y cz - n o -p a sm o w e j b u d o w y a g r e g a tó w F eS 2 c z ę s to w środk u zn a jd u je się ziarno pirytu, o b ro śn ięte p r o m ien iście u ło ż o n y m i k ry szta ła m i m ark a sy tu , na k tó r y c h narastają k r y sz ta ły pirytu (PI. III, Fig. 2). W obu o p is y w a n y c h p rzy p a d k a ch c h a r a k te r y sty c z n y jest w z ro st idiom orfizm u i w ie lk o ś c i k r y s z ta łó w F eS 2 (od s e t n y c h c z ę ś c i m m do 0,5 mm), w k ie ru n k u do z e w n ę tr z n y c h partii naskorupień. Z n acznie rzadziej z e w n ę tr z n e p a sm o p ir y t o w e jest sła b o w ykształc.one, w p o sta ci bardzo d r o b n y c h ziarn pirytu n a r o sły c h na w ię k s z y c h k r y sz ta ła ch m a rk a sy tu (PI. III, Fig. 4).
M ark asyt w y s t ę p u j e w p o sta ci ta b lic z k o w y c h lub p r ę c ik o w y c h k r y s z ta łó w u ło ż o n y c h b e z ła d n ie bądź, co o b s e r w u je się c z ę ś c ie j, p o s z c z e g ó ln e osob niki m a rk a sy tu z o r ie n to w a n e są s w ą dłuższą o sią pro sto p a d le lub pro m ien iście do p o w ie r zc h n i narastania. W n a r a sta ją c y ch na marka- s y c i e k r y sz ta ła ch pirytu c z ę sto z a zn a czo n a jes t p a s o w a budow;a — w zd łu ż stref w zro stu w y s tę p u ją r e lik to w e w r o stk i ciał o b c y c h (PI. III, Fig. 1).
4*
D w usiarczki żela za tw o r z ą c e ż y łk i (c a łk o w ite w y p e łn ie n ia szczelin), gniazda oraz za stąpienia w y k s z t a łc o n e są n ie c o inaczej. Tutaj na o g ó ł piryt p rzew a ża nad m a rk a sy tem . Piryt w y s t ę p u j e w p o sta ci z ia r n isty c h a g r eg a tó w , o rozm iarach ziarn s ię g a j ą c y c h 1 mm śred n icy . W ię k s z e ziar
na pirytu wTy k a z u ją idiom orfizm i b u d o w ę p a so w ą , p o d k r eślo n ą w ro stk a - mi ciał obcy ch . W r o stk i ta k ie o b s e r w u je się r ó w n ie ż w zd łu ż granic m ię- d z y z ia r n o w y ch . Ziarna pirytu z w y k l e p rzerastane są z ta b lic z k o w y m m a rk asytem . T abliczki m a rk a sy tu u ło ż o n e są b ezła d n ie, bądź tw o rzą r ó w n o le g łe lub p r o m ien iste zrosty.
S f a l e r y t tw o r z y drobn e sk up ienia, z w y k l e n ie p rzek raczające 1— 2 mm w ie lk o śc i, sp o r a d y c z n ie ok. 1 cm. W w ię k s z o ś c i sfa lery t m o ż li
w y b y ł do w y r ó ż n ie n ia do p iero w trak cie badań m ik r o sk o p o w y c h . S t o su n k o w o w ię k s z e j e g o k o n c e n tr a c je stw ie r d z o n e z o sta ły w o tw o r a ch WB-84, W B-90 i W B-115. W o tw o r a ch W B-84 i W B-90 o k r u s z c o w a n e sfa le ry te m są z a ró w n o u tw o r y d o g g e r s k ie (górny bajos? i k e lo w e j), jak i oksfordzkie. W o tw o r z e W B-115 sfa lery t s tw ie r d z o n y z o sta ł w u t w o rach n a le ż ą c y c h p r a w d o p o d o b n ie d o k e lo w e ju . W p o z o s ta ły c h o tw o r a ch
(fig. 1) sfa lery t n a p o tk a n o t y lk o w u tw o ra ch oksfordzkich.
C e c h y ty p o m o r fic z n e b a d a n e g o sfa le ry tu p o z w a la ją na w y r ó ż n ie n ie d w ó c h je g o odmian: zia rn isto -izo m etry czn ej i k o n c e n tr y c z n o -p a s m o w e j.
D om inu je sfa lery t z ia rn isto -izo m etry czn y , stw ie r d z o n y w u tw o ra c h dog- g e rsk ich i oksfordzkich. W y s t ę p u j e on w p o sta ci iz o lo w a n y c h , n a j c z ę ś ciej id io m orficzn ych ziarn (do 0,7 mm) lub ich a g r e g a tó w . Sfaleryt ziar
n is ty narasta na n a s k o r u p ie n ia c h d w u sia r c z k ó w żelaza, p r z e w a ż n ie na p ir y cie (PI. IV, Fig. 1). Z p irytem sfa lery t tw o r z y k o n ta k ty proste lub otacza je g o ziarna. M iejsca m i sfa lery t w nika, z a to k o w o lub ż y łk o w o , w głąb n a sk o ru p ień F e S 2. W przypadku, g d y ziarna sfa le ry tu w s z c z e li
nach narastają b e z p o śr ed n io na sk ale, lub g d y w y p ie r a ją k a lcy to w e' fra g m en ty s k a ły (rów nież sz c z ą tk ó w org a n iczn y ch ) w t e d y w sfa le r y c ie w y s tę p u ją liczne, n ie re g u la r n ie r o zm ieszc zo n e r elik ty tej sk a ły . Ponadto, w a g r eg a ta c h s f a le r y t o w y c h relik ty c ia ł o b c y c h o b s e r w o w a n e b y ł y m i e j scam i w zd łu ż granic m ię d z y z ia r n o w y c h .
Barwa sfa lery tu zia r n iste g o jest brązow a, w o d c ie n ia c h ja s n y c h i c ie m n y ch . Sfaleryt ten po sia d a n a jc z ę śc ie j strukturę p a s o w ą (PI. IV, Fig. 2), rzadziej lam elow ą; r e fle k s y w e w n ę t r z n e m io d o w e , b rą zo w e, n ie k ie d y c ze rw o n a w e .
S faleryt o b u d o w ie k o n c e n tr y c z n o -p a sm o w e j s p o t y k a n y b y ł rzadko i t y lk o w u tw o ra c h oksfordzkich. T w o r z y on 1— 3 m m ja sn o b r ą z o w e s k u p ien ia w to w a r z y s t w ie sfa le ry tu ziarnistego. T a k ie sk u p ien ia z b u d o w a n e są z k o n c e n tr y c z n ie i n a p rz e m ia n le g le u ło ż o n y c h pasm sfalerytu, r ó żn ią c y c h się b arw ą i strukturą (P. IV, Fig. 3). Pasm a c ie m n ie js z e w y k s z t a łc o n e są w p o sta ci sfa le ry tu zia rnistego, pasm a ja ś n ie js z e zaś b u d u je sfa lery t k r y p to k r y s ta lic z n y lub w łó k n is ty . Z w y k le w e w n ę t r z n e i z e w n ę tr z n e str e f y r e p r e z e n to w a n e są przez sfa le ry t ziarnisty, p rzy c zy m k r y s z t a ły sfa-
le r y tu b u d u ją ce g o z e w n ę tr z n e pasm a są z a w s z e n a jw ię k s z e . Pasm a śro d k o w e tw o r z y sfa lery t k r y p to k r y s ta lic z n y i w łó k n is t y o orien ta cji osi w łó k ie n prostopadłej do p o w ie r zc h n i narastania. Grubość pasm w y n o s i o k o ło 0,1— 0,2 mm. W zd łu ż granic pasm sfa le r y tu w y s tę p u ją w r o stk i ciał o b c y c h , p o d k r eśla ją c e strefy w z ro stu p o s z c z e g ó ln y c h pasm.
W b a d a n y c h próbkach s t o s u n k o w o w ię k s z e k o n c e n tr a c je sfa lery tu stw ie r d z o n o w u tw o ra ch d o g g e r sk ic h (g łó w n ie k e lo w e js k ic h ), w p o r ó w n an iu z oksfordzkim i (Tabela 1). W je d n y m o tw o r z e (WB-84) stw ie rd zo n o sfa lery t w z le p ie ń c a c h n a le ż ą c y c h p r a w d o p o d o b n ie do g ó r n e g o bajosu.
S fa lery t g r u b o k ry sta liczn y (średnice k r y s z ta łó w do 1 mm) tw o r z y tutaj k ilk u m ilim etr o w e a g r e g a ty z a stęp u ją c e k a l c y t o w e s p o iw o zlep ień ca k w a r c o w e g o (PI. IV, Fig. 4).
D w usiarczki żela za w y s t ę p u j ą g łó w n ie w u tw o ra c h oksfordzkich, gdzie tw o rzą z n a czn ie w ię k s z e k o n cen tra cje, w p o r ó w n a n iu z u tw o ra m i dog- g ersk im i (Tabela 1).
P om im o ilo ś c io w e g o z r ó ż n ico w a n ia w y s t ą p ie ń F e S 2 i ZnS w u tw o ra c h d o g g e r sk ic h i oksfordzkich, sp o só b w y s t ę p o w a n ia oraz c e c h y ty p o m o r- ficz h e t y c h k r u s z c ó w w sk a z u ją na p o d o b n e w arun ki kry sta liza cji. P o tw ierdzają to ró w n ież badania (w y k o n a n e przez A. K o z ło w s k ie g o ) inkluzji w. sfa le r y c ie ziarnistym z u tw o r ó w k e lo w e js k ic h (WB-115) i oksfordzkich (WB-90). P om iary tem p era tu ry h o m o g e n iz a c ji inkluzji w s fa le r y c ie z u t w o r ó w k e lo w e js k ic h w y n o s z ą 65— 90°C, a w s f a le r y c ie z u tw o r ó w oksford zk ich 70'— 85°C.
Z m in e r a łó w n ie k r u s z c o w y c h , s t o w a r z y s z o n y c h z kruszcam i, n ie k ie d y w y s t ę p u j e k a 1 c y t, s p o t y k a n y n a jc zę śc iej w próbkach z o t w o r ó w k o ło O siek a . J est to k a lc y t b ez b a r w n y , w y s t ę p u j ą c y w p o sta ci g rubok rysta- lic z n y c h a g r e g a tó w na n a sk o ru p ien ia ch k r u s z c ó w (PI. III, Fig. 1 i 4).
U t w o r y k r u s z c o w e są bardzo c z ę s to sp ę k a n e (PI. III, Fig. 2; PI. IV, Fig. 3), piryt m iejsca m i jest sk a ta k la zo w a n y . O b s e r w u je s ię też n ie z n a c z n e p r z esu n ię cia fra g m e n tó w a g r e g a tó w k r u s z c o w y c h .
W o tw o rze W B-63 k o ło Cjsieka (fiq. 1), s tw ie r d z o n y z o sta ł b a r y t . Tutaj w m arglach doln o o k sfo rd zk ich w y s t ę p u j e w k ła d k a brekcji. Brekcja sk ła d a się z o k r u c h ó w u w ę g l o n y c h fra g m e n tó w d r e w n a i sk ał w a p ie n n y c h s c e m e n t o w a n y c h g ru b o k ry sta liczn y n i barytem . P o n a d to w y s t ę p u j e c h a lc e d o n (mała ilo ść kw arcu), k tó r y tw o r z y sfe r o lity i c ie n k ie o toczki d o o k o ła o k r u c h ó w u w ę g l o n e g o drew na. F ra g m e n ty d r e w n a o k r u szc o w a - n e są drobnoziarnistym pirytem . Brekcja p o p rzecinan a je s t cien k im i ż y ł kam i kalcytu. P o ch o d z en ie t e g o barytu n ie jest ja sn e (lo k a ln e w y s t ą p i e nie) i w ch w ili ob ecn ej trudne do w y ja ś n ie n ia . Jednak, w y s t ę p o w a n ie b a ry tu w u tw o ra c h oksford zk ich w y m a g a o d n o to w a n ia , z e w z g lę d u na c z ę s t e k o n c e n tr a c je barytu w to w a r z y s t w ie ślą sk o -k r a k o w sk ic h złó ż c y n k u i ołow iu.
P rzep ro w a d zo n e badania u t w o r ó w k r u s z c o w y c h s tw ie r d z o n y c h w s k a ła c h jurajskich na obszarze p ilec k o -o lk u sk im w sk a zu ją , że u t w o r y te
w y tr ą c iły s ię z r o z tw o r ó w r z e c z y w is t y c h o charakterze hyd ro term a ln y m . W p ie rw sze j k o le jn o śc i k r y s t a liz o w a ły d w u sia rczk i żelaza, n a stęp n ie sfa le r y t (p raw d opod obnie r ó w n ie ż galena); jako ostatni k r y s ta liz o w a ł k a lcy t.
W y k o n a n e badania p ro w a d zą do w n io s k u o m in e r a lo g ic z n y m p o k r e w ie ń stw ie k r u sz c ó w z u tw o r ó w jurajskich z kruszcam i Zn-Pb w y s tę p u ją c y m i w u tw o ra c h t r ia s o w y c h i m ło d o p a le o z o ic z n y c h na obszarze śląsko-kra- k o w sk im . N a l e ż y po d k reślić, iż p o d a n a przez H a ra ń cz y k a (1957) c h a r a k t e r y sty k a g e o c h e m ic z n a pirytu z u t w o r ó w oksford zk ich R u d n ic y i Jaro- s z o w c a przem a w ia r ó w n ie ż na k o r z y ść p o s tu lo w a n e j h ip o tez y . P o k r e w ie ń s t w o m in e ra lo g icz n e w y r a ż a s ię w s p ó ln y m i cech a m i k r u s z c ó w Zn-Pb (z u t w o r ó w m e z o z o ic z n y c h i p a le o zo ic zn y ch ) takim i jak: form y w y s t ę p ow ania, tek stu ry i struktury, sk ład m in era ln y , f iz y c z n o -c h e m ic z n e w a runki k ry sta liza cji (por.: G a łk iew ic z, H a ra ń czy k , S z o ste k 1960, Harań- czyk, Szostek, F ilip ow icz-L esiak 1971, G óreck a 1972, C hu-T uan-N ha, Ku- bisz 1973, K a rw o w sk i, K o zło w sk i, R oedd er 1979).
ZWIĄZEK OKR USZCO W ANIA Z TEKTONIKĄ
P race k a rtograficzn e (Bednarek 1974, Zapaśnik 1977) w p o łą c ze n iu z profilam i lic z n y c h w ie r c e ń s t a ły s ię p o d sta w ą sp o rzą d zen ia m a p y t e k tonicznej p o k r y w y m ez o z o ic zn ej obszaru p ile c k o -o lk u s k ie g o (fig. 1).
O bszar jury p ilec k o -o lk u sk ie j c h a ra k tery zu je s i ę b u d o w ą u s k o k o w o - -blok ow ą. W ię k s z o ś ć u s k o k ó w r ep rezen tu je d w a s y s t e m y , o k ie ru n k a ch 10— 30° i 95— 120°. Rzadziej w y s t ę p u j ą d y s lo k a c je o k ie ru n k a ch N W -S E i N E -S W oraz N N W -S S E i N E E -SW W . G ęsta s ie ć u s k o k ó w , n a le ż ą c y c h do r ó ż n y c h s y s t e m ó w , nadała o b sza ro w i charakter m eg a b rek cji, gdzie p o s z c z e g ó ln e blok i p o ro zb ija n e są na jed n o stk i n iż sz e g o rzędu, n a c h y lo n e w z g lę d e m sie b ie n ie z a le ż n ie od g e n e r a ln e g o kieru n k u zapadania struktur n a d rz ę d n y c h (por. B urzew ski 1969). Istotną c ec h ą b u d o w y g e o lo g iczn ej obszaru ju ry p ilec k o -o lk u sk ie j jest p o w s z e c h n ie a n t y t e t y c z n y charakter u sk o k ó w .
Struktury t e k to n ic z n e są a s y m e tr y c z n y m i ro w a m i i zrębami. Z jed n ej stro n y ogranicza je z w y k l e w y r a ź n a strefa d y s lo k a c y jn a , z drugiej, w z n o szą s ię o n e lub opu szcza ją s z e r e g ie m stop ni u s k o k o w y c h . T en ty p struktur reprezentu ją m.in. r ó w n o le ż n ik o w e r o w y P ilicy i W o lbrom ia.
R ó w n ież strefa d y s lo k a c y jn a sie w ier sk o -k o lb a r sk a (zaznaczona na fig. 1 u skokam i m ię d z y R odakam i i K olbarkiem ) jest p ó łn o c n ą k r a w ę d z ią a s y m e tr y c z n e g o row u, w o brębie k tó r e g o leżą bloki C h ech ła, G o lc z o w ic i C hrząstow ic. Ku w s c h o d o w i strefa ta znajdu je s w o j e p rzed łu żen ie w s y ste m ie d y s lo k a c ji Dłubni, z a z n a c z o n y m na fig. 1 u sk o k a m i w o k o lic y Pod- chybia i G lan ow a. P o śred n i rodzaj struktur rep rezen tu ją p r z e c h y lo n e bloki, ro zd zielo n e sz er e g a m i u s k o k ó w a n ty te ty c z n y c h .
O so b liw y m i strukturam i te k to n ic z n y m i są p o łu d n ik o w e strefy u s k o k o w e , in terp reto w a n e jako p ra w o sk r ętn e u sk o k i p r z e su w c z e (Bednarek
1974, 1978, Z apaśnik 1977). N a le ż ą do nich str efy K arlin-O lkusz, D łużec- -Zederm an oraz z e sp ó ł u s k o k ó w w y s t ę p u j ą c y c h na p o łu d n ie od B udzynia {fig. 1). S z e rsz y z a się g r e g io n a ln y m a s z c z e g ó ln ie strefa K arlin-O lkusz Jej p rzed łu żen ie ku p ó łn o c y w id o c z n e jest je s z c z e c o najm niej w r ejo n ie K ro czy c. Od m ie js c a p rzec ię c ia się str efy K arlin-O lkusz z e strefą sie- w ie rsk o -k o lb a r sk ą k u esta jurajska z m ien ia k ie ru n e k s w e g o p rzeb ieg u z N W -S E na N-S. T en p o łu d n ik o w y k ie ru n e k z a c h o w a n y jest aż d o kra
w ę d z i n a su n ię c ia ka rp a ck ieg o . Z linią w y z n a c z o n ą przez p o łu d n ik Kar
lin -O lk usz w ią ż e s ię je s z c z e jedna p r a w id ło w o ś ć reg io n a ln a . W z d łu ż tej linii załam ują s ię r ó w n o le ż n ik o w e r o w y i z rę b y Ju ry P o lsk iej, z m ie n ia jąc sw ó j b ie g z W-E na N W -SE . D o t y c z y to w r ó w n y m sto p n iu ro w u k r z e s z o w ic k ie g o (Bogacz 1967), struktur rejo n u O lk usza oraz s tr e fy sie- w ie rsk o -k o lb a r sk ie j.
Druga p o łu d n ik o w a strefa D łu żec-Z ed erm a n p r a w d o p o d o b n ie m a r ó w n ie ż w ię k s z y z a s ię g reg io n a ln y . P o śr ed n io m ożn a w n io s k o w a ć , ż e jest to lin ia, w zd łu ż której n a s tęp u je k o n ce n tr a cja p e w n y c h z ja w is k t e k to n ic z n y c h dalej k u p ó łn o c y . Ś w ia d c z y ć o ty m m o ż e na przy k ła d u r y w a n ie się od za ch o d u ro w u P ilicy, w zd łu ż jej p ó łn o c n e g o przedłużenia.
D efo rm a cje p o k r y w y jurajskiej m o n o k lin y ślą sk o -k r a k o w sk ie j z a c h o d z iły w trak cie r u c h ó w m ło d o k im e ry jsk ich , laram ijskich, m io c e ń s k ic h , a w m n ie jsz y m stop niu — s u b h e r c y ń sk ic h (Bogacz 1967, B u rzew sk i 1969, J a w o r 1970, M a rc in o w sk i 1974, B edn arek 1974, Z apaśnik 1977). M o n o k li- na za częła k s zta łto w a ć się w fazie m ło d o k im e ry js k iej, a o sta te c z n ie p o w s t a ła , w fazie laram ijskiej (Burzewski 1969, K utek, G ła zek 1972). N a j bardziej c z y te ln a i n a jg ę stsza sie ć u s k o k ó w zw ią za n a jest z rucham i m io ce ń sk im i. W i e l e sp ośród t y c h u s k o k ó w o d n a w ia d y s lo k a c je m ło d o - k im e r y jsk ie i laram ijskie, n ie z a w s z e z ty m s a m y m zn a k iem przesu n ięcia .
N a le ż y pod kreślić z g o d n o ś ć przeb ieg u w ię k s z y c h stref d y s lo k a c y jn y c h w p o k r y w ie jurajskiej z p r z eb ie g iem w a r y s c y j s k ic h struktur te k to n ic z n y c h w p o d ło żu p a le o z o ic z n y m (Bednarek 1974, 1978). T a k na przykład strefa K arlin-O lkusz p o k r y w a się d o k ła d n ie z e strefą p r a w o s k r ę tn y c h u s k o k ó w p r z e su w c z y c h , s tw ie r d z o n y c h w p o d ło żu p o d m ez o zo ic zn y m , a strefa sie w ier sk o -k o lb a r sk a d o s t o s o w u j e s ię do załam ań elemfentów tak z w a n e g o ,,wału d eb n ick o -siew iersk ieg o " . N i e ty lk o uskoki, le c z r ó w n ie ż w a ż n e gra n ice fa cjaln e i s tr e fy zm ian m ią ższo śc i r ó ż n y c h o g n iw p o k r y w y m ez o z o ic zn ej naśladują plan b u d o w y p o d ło ża p a le o z o ic z n e g o . Z g o d n o ść ta d o t y c z y tak r ó żn y ch o g n iw jak ret, w a p ie ń m u s z lo w y , p ia s k o w c e k o śc ielisk ie , z le p ie ń c e b a jo sk ie, iły b a to ń sk ie, w a p ie n ie i m a rg le k e lo w e j- sk ie i oksfordzkie (Bednarek 1974, 1978).
W y m ie n io n e c e c h y te k to n ic z n e p o z w a la ją stw ierd zić, że obszar jury p ilec k o -o lk u sk ie j c h a ra k tery zu je s ię b u d o w ą b lo k o w ą , opartą na przed- m e z o z o ic z n y c h , co n ajp óźn iej w a r y s c y j s k ic h za ło ż en ia ch . G ranice b lo
k ó w b y ł y m iejsca m i sz c z e g ó ln e j k o n ce n tr a cji zaburzeń te k to n ic z n y c h w fazach ich a k ty w n o śc i, a zarazenf b y ł y g ranicam i r e j o n ó w fa cja ln y ch w o k r e sa ch s u b sy d e n c ji i sed y m en ta cji. Obszar te n w y k a z y w a ł przy tym, c o najm niej od jury, stałą t e n d e n c ję do p r z estr z en n e g o rozluźniania.
Ś w ia d c z y o ty m w y łą c z n a o b e c n o ść w p o k r y w ie jurajskiej u s k o k ó w n o r
m a ln y ch , co zo sta ło dob itnie p o tw ie r d z o n e pracam i k a rto g ra ficzn y m i (D żułyński 1953, B ogacz 1967, B edn arek 1974, Z apaśnik 1977).
S p o só b w y s t ę p o w a n ia k r u sz c ó w w u tw o ra c h ju r y p ilec k o -o lk u sk ie j w s k a z u je na ś c is ły z w ią z e k o k r u szc o w a n ia z tektoniką. M a to s w ó j w y r a z w z d e c y d o w a n e j p r z ew a d ze k o n cen tra cji u t w o r ó w k r u s z c o w y c h w p io n o w y c h i s k o ś n y c h (często sp rzężo n y ch ) sp ęk a n ia c h p o c h o d ze n ia t e k t o niczn eg o . W ie k t y c h sp ęk a ń , w rdzeniach w ie r tn ic z y c h , n ie jes t w p o s z c z e g ó ln y c h przypadk ach m o ż liw y do określen ia . O g ó ln a analiza t e k t o niczna p o z w a la stw ierd zić, ż e istn ieją o k r u s z c o w a n e s y s t e m y s p ę k a ń p o w s t a łe przed tek to n iza cją m io ceń sk ą .
W y r a ź n y z w ią ze k o k r u s zc o w a n ia z tek to n ik ą w id o c z n y jest r ó w n ie ż przy reg io n a ln ej a n a lizie r o zm ieszc ze n ia u t w o r ó w k r u s z c o w y c h w jurze p ilec k o -o lk u sk ie j (fig. 1). S z c ze g ó ln a k o n cen tra cja k r u s z c ó w s tw ie r d z o n y c h w rdzeniach w ie r tn ic z y c h w y s t ę p u j e w cen tralnej c z ę śc i ro zp a tr y w a n e g o obszaru, w m ie js c u p r z ec ię c ia się d w ó c h w a ln y c h stref d y s l o k a c y j n y c h — sie w ier sk o -k o lb a r sk ie j (z jej p rzed łu żen iem w strefę Dłubni) i str efy D łużec-Z ederm an , przed łu żającej się p r a w d o p o d o b n ie k u p ó łn o c y . Z aznaczon e przez a u to r ó w p r z y p u szc za ln e strefy rozp rzestrzen ienia m i
neralizacji k r u szc o w e j ty p u Zn-Pb w u tw o ra c h jurajsk ich m ają r o z c ią g ło ść p o łu d n ik o w ą oraz N W W -SE E . A u to r z y zdają so b ie sp ra w ę, że ilo ść za zn a cz o n y c h na fig. 1 p u n k tó w m ineralizacji k r u s z c o w e j w u tw o ra c h jurajskich m o ż e budzić n iep o k ó j c o do w ia r y g o d n o ś c i w y z n a c z o n y c h stref k r u sz c o w y c h . S z c z e g ó ln ie o d n o si się to do str efy N W W -SE E . J ed n a k n a le ż y pod kreślić, iż w s z y s tk ie o t w o r y o k r u s z c o w a n e , z k ilk u d z ie się c iu przeb adanych, z lo k a liz o w a n e b y ł y w t y c h strefach, natom iast w s z y s tk ie p ło n n e — poza nimi.
Inne w y s tą p ie n ia k r u sz c ó w ty p u Zn-Pb (Rudnica, J a r o szo w ie c ) w u tw o ra c h jurajskich — n a jb o g a tsz e z p o z n a n y c h do tej p o r y — s k o n c e n tr o w a n e są w ob ręb ie p o łu d n ik o w ej strefy tek to n ic zn ej K a rlin-O lkusz
(fig. 1). N a l e ż y podkreślić, że w strefie tej, przed łu ża ją cej s ię — jak w s p o m n ia n o w y ż e j — ku p o łu d n io w i, w y s t ę p u j ą b o g a te złoża rud c y n k u i o ło w iu w w ę g l a n o w y c h sk a ła ch tr ia s o w y c h , d o ln o k a r b o ń sk ic h i d e w o ń - sk ich (np. złoża rejo n u o lk u sk ie g o — H arańczyk, Szostek, F ilip o w icz-L e- siak 1971, G órecka 1972).
Z daniem a u to r ó w k o n c e n tr a c je u tw o r ó w k r u s z c o w y c h z w ią z a n e są z jednej str o n y z w a ln y m i strefam i p o łu d n ik o w y m i, z ło ż o n y m i z u s k o k ó w p r z e su w c z y c h o sta r y ch z a ło żen ia ch , a z drugiej stro n y , z n a jw ię k s z y m i strefam i d y slo k a c ji n o r m a ln y c h o p rzeb ieg u N W W -S E E lub W-E. W tej sy tu a cji u p r z y w ile j o w a n e stają s ię m iejsca k r z y ż o w a n ia s ię t y c h stref..
S zc ze g ó ln a rola u s k o k ó w p r z e s u w c z y c h w p r o c e sa c h h y d roterm al- n y c h , jako ty ch , które m uszą b y ć g łę b o k o z a k o r ze n io n e w sk o ru p ie z ie m sk iej p o d n o szo n a b y ła już w literaturze (np. J a r o sz e w s k i 1973). W a rto n ad m ien ić, iż istn ie je d o m n iem a n ie o z w ią zk u r ó w n o le ż n ik o w y c h r o w ó w na obszarze p ilec k o -o lk u sk im (np. r ó w Pilicy), z w c z e ś n ie j s z y m i prze
m ieszczen ia m i ty p u le w o s k r ę t n y c h u s k o k ó w p r z e s u w c z y c h (Bednarek 1974).
P rzyjm ując h y d ro te rm a ln y charakter r o z tw o r ó w k r u s z c o n o ś n y c h n a l e ż y w z ią ć pod u w a g ę p o z io m y skał n ie p r ze p u sz cz a ln y ch lub sła b o p rze
p u sz cz a ln y c h , o r e g io n a ln y m rozp rzestrzenieniu. N a obszarze ju ry p ile c - k o -o lk u sk ie j h o r y z o n tem takim (górn y ekran, por. T a b ela 1) b y ł poziom w a p n ia s k a lis te g o g łó w n e g o , w o k r e sie p o p rz e d z a ją c y m j e g o silną tek to n iz a c ję i sk ra so w ien ie . W a p ie n ie sk a liste są u tw o ra m i p ra k ty c zn ie p o z b a w io n y m i p rzep u szcza ln o ści p o r o w e j, a ponadto dzisiaj jeszcze rzadko sp ęk a n y m i. T e zresztą c e c h y , w p o łą c ze n iu z ich w y k s z ta łc e n ie m lito lo g iczn y m , u m o ż liw iły w tó r n ie ro zw ó j w o brębie w a p ie n i s k a lis ty c h s y s t e m ó w k r e s o w y c h z n a n y c h z obszaru m o n o k lin y ślą sk o -k r a k o w sk ie j.
Z d ec y d o w a n a w ię k s z o ś ć b a d a c z y w ią ż e rozw ój p r o c e s ó w k r a s o w y c h na obszarze m o n o k lin y z m ło d sz y m trzeciorzędem , a co n a jw y ż e j z paleo- g en em .
W oparciu o p o w y ż s z e ro zw a ża n ia m ożna z a ło ż y ć, iż m igracja roz
t w o r ó w k r u s z c o n o ś n y c h b y ła zw ią za n a z rucham i sta rszy m i od ty ch , k tó r e s p o w o d o w a ły silną tek to n iz a c ję i sp ę k a n ie g ó ro tw o ru . T ak w ię c m o żn a d o m n ie m y w a ć , że o kres tw o r ze n ia się u t w o r ó w k r u s z c o w y c h w jurze o lk u sk o -p ile ck ie j z a m y k a s ię w przed ziale c z a s o w y m n a jw y ż sz a jura — n a jw y ż s z a kreda.
U W A G I KOŃCOW E
P r z e ja w y m ineralizacji k r u s z c o w e j w y s t ę p u j ą c e w u tw o r a c h juraj
sk ic h jury p ilec k o -o lk u sk ie j w y k a z u ją g e n e t y c z n e p o k r e w ie ń s t w o z e ślą sk o -k r a k o w sk im i złożam i c y n k u i o ło w iu . A u t o r z y przy jm u ją pogląd o h y d ro term a ln y m (teleterm alnym ) p o c h o d z e n iu złó ż ślą sk o -k r a k o w sk ic h , u tw o r z o n y c h w kilku etapach. Badania u tw o r ó w k r u s z c o w y c h na o b sza rze ju ry p ilec k o -o lk u sk ie j p o z w a la ją sądzić o p r z ed tr z ec io r z ęd o w y m o k r e sie tw o r ze n ia s ię t y c h k r u szc ó w . P o sta w ić n a le ż y p y ta n ie , c z y m i
neralizacja k ru szc o w a stw ierd zo n a w u tw o ra c h jurajskich rejonu p ileck o - -o lk u sk ie g o jest k o ń c o w y m p r z eja w e m g a sn ą ce j d zia ła ln o ści hydroter- m alnej na obszarze ślą sk o-krakow skim . P rzy o b e c n y m sta n ie badań tru
d n o jest na to p y ta n ie jed n o z n a c zn ie o d p o w ied zie ć.
N a obszarze ju ry p ilec k o -o lk u sk ie j m o żn a w y r ó ż n ić d w a e ta p y (fazy) tw o r ze n ia się h y d ro term a ln ej m ineralizacji: etap w c z e ś n ie j s z y — d o lo -
m ity za cja , p o łą c zo n a z p ir y ty z a c ją i etap p ó ź n ie j s z y — k r u s z c o w y (FeS2, ZnS, PbS, C a C 0 3( B a S 0 4?). P odob na g e n e ra ln a d w u e t a p o w o ś ć m in e ra li
zacji ch a r a k ter y sty c zn a jest r ó w n ie ż dla złó ż k r u s z c o w y c h z węglanom w y c h u tw o r ó w t r ia s o w y c h i m ło d o p a le o z o ic z n y c h . O kres tw o r z e n ia się d o lo m itó w i k r u s z c ó w ty p u Zn-Pb, w y s t ę p u j ą c y c h w u tw o r a c h jurajsk ich na obszarze p ileck o -o lk u sk im , z a m y k a się p ra w d o p o d o b n ie w przed ziale c z a s o w y m n a jw y ż s z a jura — n a jw y ż s z a kreda.
Zdaniem a utorów , s z c z e g ó ln ie u p r z y w ile j o w a n e dla k o n cen tra cji u t w o r ó w k r u s z c o w y c h są w a ln e str efy te k to n ic z n e o p r z eb ie g u N -S i N W W -SE E , bądź W-E, z k tó ry ch , przynajm niej t e p ie r w sz e są d y s lo k a cjami ty p u p r z e su w c z e g o , opartym i na sta r sz y c h z a ło ż e n ia c h t e k to n ic z ny ch . M iejsca k r z y ż o w a n ia się t y c h stref są a u to m a ty c z n ie najbardziej p e r sp e k ty w ic zn e.
W przedjurajskim p o d ło żu r ó w n ie ż w id o c z n e są t e k to n ic z n e u w a r u n k o w a n ia fo rm o w a n ia s ię złó ż c y n k u i o ło w iu na obsza rze ślą sk o -k ra k o w - skim. N a przykład s z c z e g ó ln e n a g r o m a d z en ie t y c h z łó ż w y s t ę p u j e w m ie j
scu k r z y ż o w a n ia się p o łu d n ik o w ej str efy d y s lo k a c y jn e j Karlin— O lk u sz z e strefą d y s lo k a c y jn ą sie w ier sk o -k o lb a r sk ą . R ó w n ież w r ejo n ie r o w u k r z e s z o w ic k ie g o złoża c y n k u i o ło w iu w y s t ę p u j ą w m ie jsc u p rzec ię c ia się p o łu d n io w e g o p rzed łu żenia str efy K arlin-O lkusz z s y s t e m e m u s k o k ó w w y z n a c z a j ą c y c h p ó łn o c n ą k r a w ę d ź r o w u k r z e s z o w ic k ie g o . W m i e j scu ty m w y s t ę p u j e z a ła m a n ie s ię u s k o k ó w o b r z eż a ją cy c h od p ó łn o c y r ó w krzeszowicki,- k tó r e zm ien ia ją tu k ie ru n e k z W -E na N W -SĘ , w ł a ś c iw y dla zapadliska c h r za n o w sk ie g o .
W św ie t le p o w y ż s z y c h ro zw a ż a ń w y d a j e się, iż k ry teriu m t e k to n ic z n e w in n o sta ć s ię isto tn y m e le m e n te m p r o g n o z y p o s z u k iw a w c z e j za złożam i k ru szco w y m i, w sz er o k o ro zu m ia n y m r e g io n ie ślą sk o -k ra k o w sk im .
A u t o r z y sk ładają se r d e c z n e p o d z ię k o w a n ia P ro fe so r o w i J a n o w i K ut
k o w i za ż y c z liw ą d y s k u sję .
W YKAZ LITERATURY — REFERENCES
B e d n a r e k J. (1974), Budowa g e o lo g ic z n a strefy w y c h o d n i górnojurajskich m iędzy Zawierciem, Łazami i Pilicą. M aszynopis, Biblioteka W yd z ia łu G eo lo g ii UW . W a r szawa.
B e d n a r e k J. (1978), W r en ch Faults on the North-Eastern Margin of the Upper-Sile- sian Coal Basin. Bull. A c ad. Polon. Sci., d e la Terre, 26, 3/4: 155— 161. W arszaw a.
B o g a c z K. 1967. Budowa g e o lo g ic z n a p ółn o c n e g o obrzeżenia row u krzeszow ick ieg o . T h e geo lo gic al s t r u c t u r e of t h e n o r t h e r n b o r d e r of the K r z e s z o w ic e G r a b e n . Pr.
geol. P A N , O d d z i a ł w K r a k o w ie , 41: 1— 66. W arszaw a.
B u k o w y S., S l ó s a r z J. (1968), W y n ik i w iercen ia Bębło. The results of Bębło bore- -hole. Biul. Inst. Geol., 212: 7— 34. W arszawa.
B u r z e w s k i W. (1967), O w y s tę p o w a n iu d olom itów w górnej jurze W y ż y n y Sląsko- -Krakowskiej. Spraw. Posiedź. Komis. P A N , O d d z i a ł w K r a k o w ie , sty c z e ń -cz e r w ie c 1966: 222— 224. Kraków.
