OBYWATELSTWO BEZPAŃSTWOWOŚĆ JURYSDYKCJA W P.M.P.
© Łukasz Stępkowski
■ Obywatelstwo, prócz tego, że każde państwo posiada własne normy prawa
krajowego względem swojego, jest również kwestią prawa międzynarodowego publicznego.
■ P.m.p. ustala, co należy rozumieć przez „obywatelstwo” i jakie są jego warunki
■ Klasyczny wyrok MTS z 6.04.1955 Liechtenstein pko Gwatemali (sprawa Nottebohma)
■ http://www.icj-cij.org/files/case-related/18/018-19550406-JUD-01-00-EN.pdf, s. 23 : podsumowanie koncepcji obywatelstwa w p.m.p.
■ Również kwestia efektywnego obywatelstwa
■ „According to the practice of States, to arbitral and judicial decisions and to the opinions of writers, nationality is a legal bond having as its basis a social fact of attachment, a genuine connection of existence, interests and sentiments, together with the existence of reciprocal rights and duties. It may be said to constitute the juridical expression of the fact that the
individual upon whom it is conferred, either directly by the law or as the result of an act of the authorities, is in fact more closely connected with the population of the State conferring nationality than with that of any other State. Conferred by a State, it only entitles that State to exercise
protection vis-à-vis another State, if it constitutes a translation into juridical terms of the individual's connection with the State which has made him its national”.
■ „Mając na uwadze praktykę Państw, orzeczenia arbitrażowe oraz rozstrzygnięcia sądowe, a także stanowisko doktryny, obywatelstwo jest węzłem prawnym
mającym za swą podstawę społeczny fakt przywiązania, rzeczywisty łącznik
istnienia, interesów i odczuć, razem z istnieniem wzajemnych praw i obowiązków.
Może ono być określone jako prawny wyraz faktu, że jednostka, której jest ono przyznawane, bądź bezpośrednio na podstawie prawa albo w wyniku aktu władz państwowych, jest w istocie bardziej ściśle połączona z ludnością Państwa
przyznającego obywatelstwo niż z ludnością każdego innego Państwa. Przyznane
przez Państwo, uprawnia jedynie to Państwo do wykonywania opieki względem
innego Państwa, jeśli stanowi odtworzenie łącznika jednostki z Państwem, które
ustanowiło ją obywatelem/-ką, w postanowieniach prawnych”.
■ Nottebohm, s. 24: „Since this is the character which nationality must present when it is invoked to furnish the State which has granted it with a title to the exercise of protection and to the institution of inter- national judicial
proceedings, the Court must ascertain whether the nationality granted to Nottebohm by means of naturalization is of this character or, in other
words, whether the factual connection between Nottebohm and Liechtenstein in the period preceding, contemporaneous with and following his
naturalization appears to be sufficiently close, so preponderant in relation to any connection which may have existed between him and any other State, that it is possible to regard the nationality conferred upon him as real and effective, as the exact juridical expression of a social fact of a connection which existed previously or came into existence thereafter”.
■ MTS jest zdania, że z punktu widzenia p.m.p. można oceniać skuteczność
obywatelstwa danej jednostki, tj. ocenić, czy węzeł prawny między jednostką a państwem oraz faktyczne zachowanie się danej jednostki są „rzeczywiste” i
„skuteczne”, będąc prawnym wyrazem faktu społecznego względem łącznika
uprzednio istniejącego bądź takiego, który powstał następczo; taki łącznik ma być
dalej idący niż każdy inny łączący jednostkę z innym Państwem
■ Naturalizacja może być poddana kontroli sądowej przez MTS, co do tego, czy jest rzeczywista i skuteczna
■ (ibidem) „Naturalization is not a matter to be taken lightly. To seek and to obtain it is not something that happens frequently in the life of a human
being. It involves his breaking of a bond of allegiance and his establishment of a new bond of allegiance. It may have far- reaching consequences and involve profound changes in the destiny of the individual who obtains it. It concerns him personally, and to consider it only from the point of view of its repercussions with regard to his property would be to misunderstand its profound significance. In order to appraise its international effect, it is
impossible to disregard the circumstances in which it was conferred, the serious character which attaches to it, the real and effective, and not merely the verbal preference of the individual seeking it for the country which grants it to him”.
■ „At the time of his naturalization does Nottebohm appear to have been more closely attached by his tradition, his establishment, his interests, his
activities, his family ties, his intentions for the near future to Liechtenstein than to any other State ?”
■ Tradycja/obyczaj, przedsiębiorstwo, interesy, działania, więzy rodzinne, zamierzenia
na bliską przyszłość
■ Nottebohm, s. 25 : zastosowanie kryteriów w praktyce
■ Trybunał odnotowuje:
Bycie obywatelem niemieckim od urodzenia
Utrzymywanie więzów z członkami rodziny pozostałymi w Niemczech Utrzymywanie interesów biznesowych w Niemczech
Mimo ogłoszenia wojny przez Niemcy, brak okoliczności wskazujących na to że wniosek o naturalizację miał na celu odseparowanie się od rządu jego kraju
Pobyt w Gwatemali przez 34 lata
Podejmowanie swoich działań w Gwatemali
Posiadanie głównego centrum swoich interesów życiowych w Gwatemali, w tym biznesowych Powrót do Gwatemali po naturalizacji
Po wysiedleniu, próba powrotu do Gwatemali Kilku członków rodziny pozostawało w Gwatemali Brak stałego domostwa w Liechtensteinie
Brak dłuższego pobytu w Liechtensteinie w momencie wniosku o naturalizację
Przebywanie na czasowej wizycie w Liechtensteinie w momencie wniosku; sam wniosek wskazywał konieczność bezzwłocznego podjęcia decyzji w jego przedmiocie
Brak zamiaru osiedlenia się w Liechtensteinie w dniach, miesiącach i latach po wniosku
Brak wskazania przez Liechtenstein, dlaczego odstąpił od wymogu posiadania miejsca zamieszkania przy wniosku Brak wskazania interesów gospodarczych lub innych czynności podjętych bądź mających być podjętymi w
Liechtensteinie
Brak ujawnienia zamiaru przeniesienia wszystkich lub części działań lub interesów biznesowych do Liechtensteinu W tych okolicznościach, obietnica uiszczania podatków z racji naturalizacji nie ma większego znaczenia
Ustalenie względem Liechtensteinu jedynie krótkich wycieczek i pobytu jednego członka rodziny Inni członkowie rodziny zeznają o tym, że obywatel chciałby spędzić starość w Gwatemali
Efekt : Nottebohm jest Gwatemalczykiem a nie obywatelem Liechtensteinu z punktu widzenia p.m.p.
■ A co z przynależnością państwową osób prawnych?
■ Klasyczny wyrok z dnia 5.02.1970 Belgia pko Hiszpanii (Barcelona Traction, Light and Power Company) http://www.icj-cij.org/files/case-related/50/050-19700205-JUD-01-00-EN.pdf
■ Powstaje pytanie, czyja przynależność państwowa jest właściwa dla ochrony dyplomatycznej państwa względem osób prawnych – czy miejsca siedziby / prawa, któremu podlega sama osoba prawna, czy ta, która stosuje się do wspólników
■ MTS stosuje, jako generalną zasadę, podejście rozdzielające wspólnika od samej spółki, posiadającej odrębną podmiotowość
■ Jeśli chodzi o szkodę w majątku samej spółki, to państwo właściwe dla samej spółki (tj.
państwo, w którym jest zarejestrowana/ma siedzibę) jest właściwe dla ochrony dyplomatycznej (42-45)
■ Jednakże, jeśli akt dotyczy własnych, bezpośrednich praw wspólnika (direct rights), na przykład prawa do dywidendy, to państwo jego obywatelstwa jest właściwe dla ochrony dyplomatycznej (pkt 46-47), natomiast państwo wspólnika nie jest właściwe do ochrony praw spółki
■ „46: Not a mere interest affected, but solely a right infringed involves responsibility, so that an act directed against and infringing only the company’s rights does not involve responsibility towards the shareholders, even if their interests are affected”
■ Trybunał dodaje, że wspólnik nie może powołać się na normę prawa międzynarodowego celem ochrony co do zasady (poza prawami bezpośrednimi), bowiem prawo międzynarodowe nie
zawiera (nie zawierało w 1970) normy „pozytywnej” pozwalającej go/ją chronić, a z „milczenia”
nie można wywieść istnienia normy p.m.p. (pkt 52)
■ Barcelona Traction, pkt 66 : „Only in the event of the legal demise of the company are the shareholders deprived of the possibility of a remedy available through the company;
it is only if they became deprived of all such possibility that an independent right of action for them and their government could arise.
■ MTS jest zdania, że nie można bezpośrednio przekładać testu ze sprawy pana Nottebohma na sytuację osób prawnych (pkt 70)
■ Pkt 71: „In the present case, it is not disputed that the company was incorporated in Canada and has its registered office in that country. The incorporation of the company under the law of Canada was an act of free choice. Not only did the founders of the company seek its incorporation under Canadian law but it has remained under that law for a period of over 50 years. It has maintained in Canada its registered office, its
accounts and its share registers. Board meetings were held there for many years; it has been listed in the records of the Canadian tax authorities. Thus a close and permanent connection has been established, fortified by the passage of over half a century. This connection is in no way weakened by the fact that the company engaged from the very outset in commercial activities outside Canada, for that was its declared object.
Barcelona Traction's links with Canada are thus manifold”
■ Zawiązanie pod rządem prawa danego państwa, posiadanie siedziby w danym państwie, zawiązanie spółki w sposób nieskrępowany, pozostawanie w danym państwie przez 50 lat, posiadanie tam rachunków i ksiąg udziałowych, zwoływanie posiedzeń zarządu tamże przez wiele lat, posiadanie rezydencji podatkowej w danym państwie – bez względu na to, że celem spółki było prowadzenie działalności operacyjnej poza granicami państwa, z którym była
związana
■ Zauważył też MTS, że w przypadku osób prawnych mogą istnieć szczegółowe
normy prawa międzynarodowego, wynikające z prawa pisanego (pkt 90), a wtedy należy je stosować
■ Z drugiej strony, wysokie odsetki udziałów do osoby prawnej (88%) i względy
słuszności, zdaniem MTS, nie modyfikują sytuacji (pkt 95, 101), bowiem miałoby to doprowadzić do chaosu i konfuzji
■ Zdaniem MTS, mogą istnieć podwójne podstawy wystąpienia z roszczeniem na
rzecz jednostki – przez państwo i przez organizację międzynarodową z tytułu bycia przez jednostkę jej funkcjonariuszem (pkt 53 i 98) ale one są specyficzne i nie
stosują się normalnie do osób prawnych
■ Ergo, zdaniem MTS wspólnicy zasadniczo nie mogli, a konkretnie nie mogli w sprawie Barcelona Traction, uzyskać ochrony poprzez opiekę dyplomatyczną
„swojego” państwa, na potrzeby szkody wyrządzonej spółce
■ Czy coś się zmieniło w późniejszym orzecznictwie?
■ Elettronica Sicula S.p.A. (ELSI) (United States of America v. Italy), wyrok MTS z
1989, http://www.icj-cij.org/files/case-related/76/076-19890720-JUD-01-00-EN.pdf : 77. The essence of the Applicant's claim has been throughout that Raytheon and Machlett, which controlled ELSI, were by the requisition deprived of the right, and of the practical possibility, of conducting an orderly liquidation of ELSI's assets. This plan for an orderly liquidation was however very much bound up with the financial state of ELSI, and the two need to be
considered together.
■ Ale: opieranie się na normach szczególnych, a nie ogólnym prawie
międzynarodowym
■ Czy coś się zmieniło w późniejszym orzecznictwie, tj. saga Diallo
■ Wyrok MTS z 24.05.2007 Diallo (zarzuty niedopuszczalności)
■ http://www.icj-cij.org/files/case-related/103/103-20070524-JUD-01-00-EN.pdf
■ Podtrzymanie, iż wspólnik może otrzymać ochronę międzynarodową na potrzeby swoich bezpośrednich praw (pkt 64)
■ Nie istnieje, zdaniem MTS, przynajmniej na moment orzekania, możliwość podstawienia procesowego/subrogacji wspólnika (państwa chroniącego wspólnika) za spółkę jako
wyjątek (pkt 89)
■ Uwaga MTS, że nie orzeka o sytuacji gdy zawiązanie spółki byłoby warunkiem koniecznym dla prowadzenia działalności (pkt 91)
■ Wyrok MTS z 30.11.2010 Diallo II (co do istoty)
■ http://www.icj-cij.org/files/case-related/103/103-20101130-JUD-01-00-EN.pdf
■ Kwestia, czy cokolwiek zmienia się, gdy działa jedyny wspólnik, który jest zarazem
prezesem zarządu (pkt 155), i zdaniem MTS nie ma to wpływu na rozstrzygnięcie (157)
■ Wskazanie, że dywidenda i wypłaty w razie likwidacji nie były przedmiotem sprawy (157)
■ Efekt – pozbawianie jednostki ochrony, „bo przecież wciąż może zarządzać z innego kraju spółką nad którą wprawdzie nie ma faktycznej kontroli i która jest zasadniczo niedziałająca, ale nas to nie przekonuje”
■ Bezpaństwowość
■ Stan jednostki, w którym żadne państwo nie przyznało jej obywatelstwa
■ Niekorzystne – jednostka jest poddawana prawu państwa, w którym aktualnie
przebywa, ale nie ma praw obywatela/-ki, a państwo ma tendencje do ograniczania praw cudzoziemców i apatrydów (np. art. 37 ust. 2 Konstytucji RP)
■ RP nie jest stroną ani konwencji o statusie bezpaństwowców (1954,
http://www.unhcr.org/ibelong/wp-content/uploads/1954-Convention-relating-to-the-S tatus-of-Stateless-Persons_ENG.pdf
) ani nie jest stroną konwencji o ograniczeniu bezpaństwowości (1961,
http://www.unhcr.org/en-us/protection/statelessness/3bbb286d8/convention-reducti on-statelessness.html
), a nadto europejskiej Konwencji o obywatelstwie z 1997 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/re/1997c.html
- na zasadzie takiej, że nie ma takiej potrzeby (por.
https://mojepanstwo.pl/dane/sejm_interpelacje/31303,interpelacja-nr-26893-sprawie -obecnego-stanu-ratyfikacji-zobowiazan-miedzynarodowych/pismo/65608
)
■ A tymczasem w ICCPR : art. 24 ust. 3 : Każde dziecko ma prawo do nabycia obywatelstwa
■ A tymczasem w ICESC: art. 2 ust. 3 : Kraje rozwijające się mogą określić, uwzględniając w należyty sposób prawa człowieka oraz własną gospodarkę
narodową, w jakim stopniu zagwarantują prawa gospodarcze, uznane w niniejszym
Pakcie, osobom nie mającym ich obywatelstwa
■ Bezpaństwowość może wynikać z pozbawienia obywatelstwa lub być pierwotna, wynikająca z braku stosującego się ustawodawstwa krajowego przy urodzeniu się dziecka
■ Art. 8(1) EKPC – prawo do ochrony życia prywatnego – przyznaje pewną ochronę przed arbitralnym pozbawieniem obywatelstwa (76136/12 Ramadan v Malta, pkt 84)
■ Prawo Unii zabrania pozbawienia obywatela Unii obywatelstwa krajowego, jeśli jest to nieproporcjonalne (wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 2 marca 2010 r. Janko Rottman przeciwko Freistaat Bayern, C-135/08)
■ Niemniej: w prawie międzynarodowym publicznym brak jest generalnego zakazu pozbawienia obywatelstwa, a nadto brak jest generalnego nakazu i warunków przyznania jakiegoś konkretnego obywatelstwa
■ Problematyczność z punktu widzenia bezpaństwowca, który np. nie może wjechać na terytorium jakiegoś państwa (które wymaga okresu pobytu do nabycia
obywatelstwa), albo jest usuwany z terytorium państwa
■ Tymczasem w Rzeczp’litej
■ http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/interpelacja.xsp?typ=INT&nr=23914&view=null
■ http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=6897E00D&view=null
■ Jurysdykcja
■ …Ale co to jest jurysdykcja?
■ Jurisdiction concerns the power of the state under international law to regulate or otherwise impact upon people, property and circumstances
and reflects the basic principles of state sovereignty, equality of states and
non-interference in domestic affairs (…) it is an exercise of authority which may alter or create or terminate legal relationships and obligations. It may be achieved by means of legislative, executive or judicial action (M. Shaw, International Law, Cambridge 2008, s. 645)
■ Art. 2 ust. 7 KNZ : Żadne z postanowień niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do wtrącania się w sprawy, które zasadniczo należą do
wewnętrznej kompetencji jakiego bądź państwa, ani do domagania się od
członków, żeby sprawy tego rodzaju oddawali do załatwienia w trybie
przewidzianym w niniejszej Karcie; jednak ta zasada nie może stanąć na
przeszkodzie zastosowania środków represyjnych, przewidzianych w Rozdziale VII.
■ A w wersji albiońskiej:
■ [n]othing contained in the present Charter shall authorise the United Nations to
intervene in matters which are essentially within the domestic jurisdiction of any
state or shall require the members to submit such matters to settlement under the
present Charter (…)
■ Zasadniczo jest tak, że państwa są skłonne domagać się jurysdykcji w sprawach cywilnych w znacznie większej ilości spraw niż te w których domagałyby się
jurysdykcji w sprawach karnych (Shaw, s. 651)
■ Jurysdykcja cywilna może powstać m. in. z tytułu wdania się w spór, z tytułu
miejsca zamieszkania lub pobytu, z racji miejsca popełnienia czynu zabronionego, z racji zawarcia umowy i poddania jej prawu krajowemu, z racji siedziby
■ Jurysdykcja cywilna może być też utworzona normą prawa międzynarodowego
■ Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzona w Hadze dnia 25 października 1980 r. (np. wprost który organ jest właściwy)
– pośrednio Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej
sprzedaży towarów, sporządzona w Wiedniu dnia 11 kwietnia 1980 r. (np. jakie
prawo właściwe jest dla umowy, zgodnie z ww. konwencją, art. 7(1)i(2)
■ Jurysdykcja karna
■ International law permits states to exercise jurisdiction (whether by way of legislation, judicial activity or enforcement) upon a number of grounds.
There is no obligation to exercise jurisdiction on all, or any particular
one, of these grounds. This would be a matter for the domestic system to
decide (Shaw, s. 652; ale autor ów zapomina tytułem tego, że „nie ma obowiązku jurysdykcji karnej”, np. o czynie zabronionym piractwa z KoPM i innych typach
czynów określanych bezpośrednio przez p.m.p.)
■ Łączniki jurysdykcji karnej:
■ Terytorialny
■ Obywatelstwa
■ Wystąpienia skutku „zagranicznego” czynu na krajowym terytorium („passive personality principle”)
■ Ochronny (popełnienie za granicą czynu sprzecznego z interesem państwowym)
■ Uniwersalny („represji wszechświatowej”)
■ Prawdą jest, że konkretne łączniki jurysdykcji karnej wynikają z prawa krajowego, natomiast mogą być też normy prawa międzynarodowego, które wymagają
uregulowania jakiegoś typu czynu w prawie krajowym karnym
■ 101 KoPM
■ Artykuł 101 Definicja piractwa
■ Każdy z następujących czynów stanowi piractwo:
■ (a) wszelki bezprawny akt gwałtu, zatrzymania lub grabieży popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu i
wymierzony:
■ (i) na morzu pełnym przeciwko innemu statkowi morskiemu lub powietrznemu albo przeciwko osobom lub mieniu na pokładzie takiego statku morskiego lub
powietrznego;
■ (ii) przeciwko statkowi morskiemu lub powietrznemu, osobom lub mieniu w miejscu niepodlegającym jurysdykcji żadnego państwa;
■ (b) wszelki akt dobrowolnego udziału w korzystaniu ze statku morskiego lub
powietrznego, jeżeli jego sprawca wiedział o okolicznościach nadających takiemu statkowi charakter pirackiego statku morskiego lub powietrznego;
■ (c) wszelki akt podżegania do popełnienia czynów określonych w punktach (a) i (b)
lub wszelki akt celowego ułatwiania popełnienia takich czynów.
■ Brak jurysdykcji: immunitet Państwa
■ Par in parem non habet imperium quidquid Latine dictum sit altum videtur
■ http://www.icj-cij.org/files/case-related/143/143-20120203-JUD-01-00-EN.pdf
■ MTS 2012, RFN pko Włochom, sprawa reparacji wojennych
■ Immunitet jest kwestią proceduralną i tyczy się aktów władzy państwowej (acta iure imperii, pkt 61)
■ Pkt 77: nie istnieje, zdaniem MTS, wyłączenie immunitetu państwowego z tytułu czynu niedozwolonego popełnionego przez siły zbrojne danego państwa na
terytorium innego państwa w rodzaju wywołania śmierci, szkody na osobie lub na mieniu („territorial tort principle”), tak aby sądy krajowe państwa z tym terytorium miały jurysdykcję
■ Pkt 91 : „powaga zarzutów” nie modyfikuje istnienia możliwości powołania się na immunitet
■ „The Court concludes that, under customary international law as it presently stands, a State is not deprived of immunity by reason of the fact that it is accused of serious violations of international human rights law or the
international law of armed conflict. In reaching that conclusion, the Court
must emphasize that it is addressing only the immunity of the State itself
from the jurisdiction of the courts of other States ; the question of whether, and
if so to what extent, immunity might apply in criminal proceedings against
an official of the State is not in issue in the present case
■ Brak jurysdykcji : immunitet Państwa c.d.
■ A co z ius cogens?
■ Pkt 97: the Court concludes that even on the assumption that the proceedings in the Italian courts involved violations of jus cogens rules, the applicability of the customary international law on State immunity was not affected
■ 100 : whether a State is entitled to immunity before the courts of another State is a question entirely separate from whether the international responsibility of that State is engaged and whether it has an obligation to make reparation.
■ 106: (…) according to international law, State immunity, where it exists, is a right of the foreign State. In addition, as explained in paragraph 82 of this Judgment,
national courts have to determine questions of immunity at the outset of the pro -
ceedings, before consideration of the merits. Immunity cannot, therefore, be made
dependent upon the outcome of a balancing exercise of the specific circumstances
of each case to be conducted by the national court before which immunity
is claimed.
■ Immunitet egzekucyjny Państwa
■ Kwestia odrębna od immunitetu jurysdykcyjnego
■ Pkt 113: Before considering whether the claims of the Applicant on this point are well-founded, the Court observes that the immunity from enforcement enjoyed by States in regard to their property situated on foreign territory goes further than the jurisdictional immunity enjoyed by those same States before foreign courts. Even if a judgment has been law - fully rendered against a foreign State, in circumstances such that the latter could not claim immunity from jurisdiction, it does not follow ipso facto that the State against which judgment has been given can be the subject of
measures of constraint on the territory of the forum State or on that of a third State, with a view to enforcing the judgment in question. Similarly, any waiver by a State of its jurisdictional immunity before a foreign court does not in itself mean that that State has waived its immunity from enforcement as regards property belonging to it situated in foreign territory. The rules of customary international law governing
immunity from enforcement and those governing jurisdictional immunity
(understood stricto sensu as the right of a State not to be the subject of judicial proceedings in the courts of another State) are distinct, and must be applied separately.
■ 118: „(…) there is at least one condition that has to be satisfied before any measure of constraint may be taken against property belonging to a foreign State : that the property in question must be in use for an activity not pursuing government non-
commercial purposes, or that the State which owns the property has expressly consented to the taking of a measure of constraint, or that that State has allocated the
property in question for the satisfaction of a judicial claim (…)”
