Jan Czeczot jako redaktor i korektor drugiego tomiku "Poezji" Mickiewicza

Stanisław Świrko

Jan Czeczot jako redaktor i korektor

drugiego tomiku "Poezji"

Mickiewicza

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 7, 67-97

JAN CZECZOT JAKO REDAKTOR I KOREKTOR DRUGIEGO TOMIKU "POEZJI" MICKIEWICZA

(W 150 r o c z n i c ę wydania "Grażyny" o r a z "Dziadów" c z . I I i ï V )

Związki k o l e ż e ń s t w a i p r z y j a ź n i , j a k i e ł ą c z y ł y od czasów n owo gr ó dz ki ch Adama Micki ewi cza z Janem Czeczotem, mi ały c h a ­ r a k t e r b a r dz o g ł ę b o k i i w i e l o s t r o n n y . Na g r u n o i e f i l o ma c k i m t w o r z y l i o ni u n i k a l n ą p ar ę s e r d e c z n y c h p r z y j a c i ó ł n a wzór a n ­ t y c z n e j par y O r e s t e s a i P i l a d e s a . Jednym z przejawów t e j p r z y ­ j a ź n i b y ł a w s p ó ł p r a c a C z e c z o t a i M ick iewi cza przy wydaniu "Grażyny" i "Dziadów" w i l e ń s k i c h .

Tomik p i e r w s z y " P o e z j i " , c z y l i " B a l l a d y i r oma ns e ", wy­ s z e d ł drukiem pod b ezp oś red ni m nadzorem a u t o r a , M i c k i e w i c z bo­ wiem p rzeb ywał w 1821-1822 r o k u na u r l o p i e zdrowotnym w Wil­ n i e i mógł o s o b i ś c i e sprawować o p i e kę nad całym procesem wy­ dawniczym swego d z i e ł a .

I n a c z e j m i a ł a s i ę r z e c z z tomikiem drugim jego " P o e z j i " , t j . z " Gr aży ną” i "Dziadami" c z . I I i IV. *We w r z e ś n i u 1822 r . p o e t a p o w r ó c i ł na swą posadę n a u c z y c i e l s k ą do Kowna i o bo wi ąz­ k i służbowe j a k i względy m a t e r i a l n e n i e pozwal ał y mu na c z ę ­ s t e p r z y j a z d y do Wi lna w sprawach w y d a w n i c z y c h . Z a i s t n i a ł a wów­ c z a s k o n i e c z n o ś ć p o w o ł a n i a do t y c h obowiązków odpowiedni ego r e d a k t o r a i k o r e k t o r a .

Był p o c z ą t e k g r u d n i a 1822 r o k u . Micki ewi cz k ończy ł p o ś ­ p i e s z n i e utwory p r z e z n a c z o n e do tomiku d r u g i e g o .

"Koohany J a n i e ! - p i s a ł do C z e c z o t a - skończyłem p ow ieś ć / . . . / . J e s t t o p i e r w s z a r o b o t a , k t ó r e j s k o ń c ze ni e n i c mię n i e

68

-c i e s z y , bo po w i ę k s z e j -c z ę ś o i k l e p a n a " i n v i t a Minerwa." Za k i l k a dni b ę d z i e c i e m i e l i . J e ś l i b y , nim n a d e j d ą " Dz iady ", można b ył o c e n z u r ę uzys kać i z ac z ą ć drukować, toby b y ło 2 n a j l e p i e j , j e ś l i n i e , tymczasem n i e c h J ó z e f s t a r y i młody , Tomasz i t y o d c z y t a j ą i uwag u d z i e l ą , g d z i e oo p op rawi ć da s i ę . Wszakże i "Dziady" byłyby d o t ą d , a l e mię powieść d u s i ł a , a p i e r w s z ą c z ę ś ć "Dziadóv," t r o c h ę poprawiam wedle uwag Borowskiego, n i e g d y ś mnie c z y n i o n y c h . / . . . / Co s i ę t y c z e p i e r ws z eg o tomu, p i s a ł e m do J e ż a . Niech Zawad zk i, jeś­ l i można ł a t w o i b e z p i e c z n i e u zy s k a ć c e n z u r ę , r o b i d rugą e d y c j ą ; j e ś l i n i e , p r z e d r u k u j e j a k j e s t , z omyłkami. Poga­ d a j o tym z Malinowskim4 . On mnie p r z y r z e k ł w zi ąć k o r e k t ę

5 d r u g i e g o tomiku; przypomnij o b i e t n i c ę . "

Czec zo t s p e ł n i ł p i e r w s z ą o z ęś ć pr oś b y p r z y j a c i e l a i p o p r a ­ wiony tomik p ie r w s z y p r z e k a z a ł do d ruk u w t a j e m n i c y p r z e d o e n - z u r ą w c e l u wykonania I I wydania. P i s a ł w t e j spr awi e do Kow­ n a :

"Wozoraj oddałem j u ż do d r u k a r n i tomik popr awiony. Od j u ­ t r a zaczniemy t r u d n i ć s i ę drukowaniem. Z Jeżem u r a d z i l i ś m y b i ć egzemplarzy 1000 i d l a t e g o , że k o s z t mało s i ę p ap ier em p o d n i e s i e , a zysk s i ę z n a c z n i e z w ię k s z y , i d l a t e g o , że n i e t a k r y c h ł o s t a r a ć s i ę p o t r z e b a b ę d z i e , k t ó ż wie o j a k ą c e n ­ z u r ę . Zawadzki n a wszyst ko p r z y s t a j e . "

D a l s z a c z ę ś ć l i s t u poświ ęcona b y ł a wydaniu tomiku I I , c z y ­ l i "Grażyny" i "Dziadów" w i l e ń s k i c h :

"Tomik d r u g i u r a d z i l i ś m y b i ć po o d b i c i u p i e r w s z e g o . Wszak­ że t o s i ę do Bożego N a r o dz en i a n a j d a l e j skończy, bo t e r a z p ó j d z i e w sz yst ko ł at wo i szybko; więc s t a r a j s i ę na ś w i ę t a mieć j uż ukończone ws z ys tk o , aby do Nowego Roku p r z e b y ć ce n z u r ę i z a r a z drukować."

N a to mi as t o d r a d z i ł stanowczo k a n d y d a t u r ę Malinowskiego na k o r e k t o r a , po wo łuj ąc s i ę przy tym n a o p i n i ę M or i t z a o r a z J ó z e ­ f a Kowalewskiego, zwanego wśród f i l o m a t ó w Paflagonem.

" Kor ektą - p i s a ł - sam s i ę zajmę, n i e g a b a j ą c M a l i n ow s ki e ­ go, k t ó r y s i ę w sz ę d z i e w ś c i b i , a d ob rze n i e d ot rw a; t a k p r z y n a j m n i e j n a j g ł o ś n i e j upewnia P a f l a g o n . Moryo t a k s i ę gniewa za k o r e k t ę g r a m a t y k i J a ku b ow i cz a na Ma li nows kie go, że o d g r aż a s i ę w s z y s t k i e , k t ó r y c h b a r dz o w i e l e , wydrukować pomyłki i do dać, że t o spod k o r e k t y M al i n o ws k i e g o . " ^

Micki ewi cz o f e r t ą p r z y j a c i e l a p r z y j ą ł i w t e n sposób Cze­ c z o t s t a ł s i ą o f i o j a l n y m r ed a k t o r e m i k or ek to r em d r u g i e g o t o ­ miku j ego " P o e z j i " .

Tak o t o zapoczątkowany z o s t a ł d i a l o g wydawniczy rniądzy Mi­ ck ie wi c ze m a Czeczotem, k t ó r y p r z e w i j a ć s i ą od tą d b ą d z i e od g r u d n i a 1822 r . do k w i e t n i a 1823 r . i obejmie w sumie k i l k a ­ d z i e s i ą t l i s t ó w w obu k i e r u n k a o h . K o r es p on d en cj a t a wnosi du­ żo i n t e r e s u j ą c e g o m a t e r i a ł u zarówno w sprawach w a r s z t a t u p oe ­ t y c k i e g o Mic ki e wi c za j a k i k l i m a t u w jakim k s z t a ł t o w a ł y s i ą o s t a t e c z n e w e r s j e "Grażyny" i "Dziadów", n a ś w i e t l a t a k ż e u - c i ą ż l i w e u t a r c z k i a u t o r a z bezmyślnymi i despotycznymi z a r z ą ­ d z e n i a m i ówczesnej c e n z u r y , k t ó r e j n i e mógł pr ze ł ama ć nawet t a k i a u t o r y t e t j a k Joachim Le l ew el , p e ł n i ą c y z r a m i e n i a Uni­ w e r s y t e t u Wi l e ń s k i e g o u rz ąd c e n z o r a .

Sprawą k o r e k t y J a n a Czeoz ot a w I I tomiku " P o e z j i " M ic k i e ­ w i c z a omówił j u ż w o z e ś n i e j S t a n i s ł a w S z p o t a ń s k i , opr acowani e t o j e d n a k n i e j e s t p e ł n e , gdyż dotyczy p rzeważn ie c z ą ś c i IV "Dziadów" z b a r dz o f ragmentar ycznym u względni eniem " Gr ażyny", " Up i o r a " i c z ą ś c i I I . Poza tym a u t o r n i e wyzyskał w s z y s t k i c h , d o s t ę p n y c h nam d z i s i a j m a t e r i a ł ó w f i l o m a c k i c h . Nadto w d o c i e ­ k a n i a c h S z p o t a ń s k i e g o r a z i jego j e d n o s t r o n n a i p r z y j ę t a a p r i o r i t e z a , że w s z y s t k i e wprowadzone p r z e z C z ec z ot a poprawki są z ł e , n ar zu c on e p r z e z n i e g o a u t o r o w i i " l e p i e j b y b y ł o , aby C z e c z o t uwag n i e c z y n i ł i n i e r o z b i j a ł p i e r w ot n yc h pomysłów

7 M i o k i e w i c z a " .

Taka ocena p raoy r e d a k c y j n e j i k o r e k t o r s k i e j C z e c z o t a jest c h y ba n i e s ł u s z n a i krzywdząca, i ona t o w ł a ś n i e s k ł o n i ł a au­ t o r a n i n i e j s z e g o s z k i c u do ponownego p o d j ę c i a t e m a t u .

Z a d a n i e , k t ó r e g o p o d j ą ł s i ę C z e c z o t , n i e było p r o s t e a n i ł a t w e , o i l e bowiem "Grażyna" b y ł a w końcu g r u d n i a 1 8 2 2 r . p o e - matem c a ł k o w i c i e ukończonym, o t y l e "Dziady" w i l e ń s k o - k o w i e ń - s k i e , k t ó r y c h p i e r w s z e f r agme nty p o w st a ły prawdopodobnie j u ż w 1820 r . , b ył y n a d a l w s tadi um formowania s i ę i p o e t y c k i e j

Q k r y s t a l i z a c j i .

Na ś w i ę t a Bożego N a r od z e ni a 1822 r . Miokiewicz p r z y b y ł do Wi l n a . Wiózł z s obą świeżo ukończoną " G r a ż y n ę " , n a t o m i a s t " D z i a - dy" wymagały j e s z c z e g e n e r a l n e g o s p r a w d z e n i a i u z u p e ł n i e ń . P r z y r z e k ł Cz e c z o t o w i, i ż z a r a z po powr ocie do Kowna,utwór po ­ p r a w i i p r z y ś l e p o c z t ą . Lecz o b i e t n i c y n i e d o t r z y m a ł , d o k u c z a ł

70

-mu od d ł u ż s z e g o c z a s u o h r o n i c z n y b ó l głowy i zęb ów, ni e d o p i s y ­ wała r óvmi ež wena t w ó r o z a 9 . Czeczot dopomi nał s i ą o ’’Dziady" i

10 p r z y n a g l a ł , informował t e ż p r z y j a c i e l a , i ż p r z e k a z a ł "Graży­ n ą " Lel ewelowi: "Tydzień s k o ń c zy ł s i ą w n i e d z i e l ą , j a k byłem u L e l e w e l a . Wówczas j e s z c z e s k a r ż y ł s i ą , że n i e m i a ł c z a s u do p r z e c z y ­ t a n i a ; a l e mówił, j e ś l i p o t r z e b a , t o i n a z a j u t r z p r z e c z y ­ t a n ą odda. Medytował, j a k t o u j d z i e "z k r z y ż a o k i e j p s i a r ­ n i " ; mówił, że t r z e b a b ę d z i e p r z y p i s dodać, w s z a k c i ż t o d u -

11 chowny z ak on ."

Mickiewicz w r e s z c i e o d p o w i e d z i a ł , pr zy ozym sprawom wydaw­ n iczym p o ś w i ę c i ł w l i ś c i e sporo m i e j s c a :

"Ciekawy j e s t e m c z y l i tomik p i e r w s z y d r u k u j e s i ą d a l e j ; p r z y p ę d z a ć t r z e b a b a r d z o Zawadzkiego. "Dziadów" część w i ę k ­ s zą o d e s z l ę , n i c n i e umiem p o p r a w i ć . Gdyby n i e o p ł a k a n e o - b o w i ą z a n i e s i ę do druków, p o sz ły by one pod czerwone s ukno. W samej r z e o z y l e p s z e o n i c h miałem w y o b r a ż e n i e , nim t e r a z c z y t a ć zac zą łe m. Ale cóż r o b i ć ? Nie b i e r z t e g o za p r z e s a d ą l u b f a n f a r o n a d ą , a l e j e s t e m p r z e k o n a n y , i ż o pr ócz ’’B a l l a d ’’ r e s z t a j e s t za wozesna i j e ś l i d ł u ż e j p o ż y j ę , będą rrdę k ł u ć w oczy t e s z p a r g a ł y , a l e powtarzam: cóż r o b i ć ? O d e s z l ę więc pod p r a s ę . Do c z ę ś c i d r u g i e j n i e s t a j e k i l k u w i e r s z y w do­ robionym k il k un a s t o w i e r s z o w y m p r z e j ś c i u , a i t e t r u d n o mi 12 d o r o b i ć , t a k muza d al e ko u c i e k ł a , a Z o s i żadnej do n a ­ t c h n i e n i a n i e mam. A co s i ę t y c z e Z o s i , muszę o i u c z y n i ć jedno w y z n an i e , ów o b r az e k K a r u s i w " Dziadach" j e s t z ro b i o n y p o d ł u g t e g o , co o n i e j Tomasz p o w i a d a ł . Zmieniłem imię t y l k o d l a rymu, bo w i e s z , że i d e a ł K a r u s i j e s t c a l e inny i zachowuję go na i nne m i e j s c e ; j e ś l i więc j e s t e ś w p oe t yc ki m humorze, d a j ę

13 /

, ci p o zw o l en i e , owszem, p r o s z ę r e s t i t u e r e t ex tům odmień imię i s t o s o w n i e do t e g o p r z y j d z i e podobno j e den ozy dwa w i e r s z e p r z e r o b i ć . Tobie udać s i ę t e r a z powinno!

Co Lel ewel powie o " G r a ż y n i e " ? Namień, że j e s t e m c i e ­ kawy s ł y s z e ć j e go z d a n i e . J e ś l i b y " p s i a r n i a Krzyżaków"

wy-1U ł a t ward o, o dmi e ni ć n a " z g r a j ę Krzyżaków."

L i s t M ic ki e wi c za , a s z c z e g ó l n i e surowa a u t o k r y t y k a " D z i a ­ dów", s p o t k a ł y s i ę z e n e r g i c z n ą repr ymendą C z e c z o t a , wyrażoną z w ł a ś c i w ą mu swadą i s z o z e r o ś c i ą .

nA t , sam n i e w i e s z , czego c ho e s z od s i e b i e ; g d y r a ł e ś n i e ­ s ł u s z n i e na " G r a ży n ą” , n ie smaczn e o i znowu " Dz ia dy " .Chcesz j a k i c h ś dziwów, j a k i o h ś ósmyoh oudów ś w i a t a od s i e b i e . P o - o z e k a j , może co ś u r o d z i s i ą l e p s z e g o . I spodziewam s i ą i n i e p r z e c z ą . Popraw t y l k o i p r z y s y ł a j , a obaozym, j a k s i ą w y dr uk u ją , oo t e ż o n i o h l u d z i e p owiedzą; bo o h o c i a ż t o i i c h z d a n i e j e s t nądzne i u pr z e d z e n ie m k r ą p o w a n e , a l e i two­ jemu n i e z u p e ł n i e w i e r z ą , bo j e s t e ś , z d a j e s i ą , n a d t o k r y ­ t y k d l a s i e b i e surowy. Może t e ż k i e d y ud ob ruo has z s i ą i p o l u b i s z swoje p i e r w o t n e p ł o d y , bo t e r a z uważ t y l k o , ozy

15 n i e d z i w a c z y s z . "

N a j b l i ż s z a p r z y s z ł o ś ć o k a z a ł a , że Cz ec z ot m i ał r a o j ą .

W sprawach oenzu ry informował M ic ki e w i c z a , i ż "Grażyna" w y s z ł a zwycięsko z ogniowej próby u L e l e w e l a i że " p s i a r n i a Krzyżaków" z o s t a n i e b ez zmiany, a l e ot rz ym a p r z y p i s .

C h o d z i ł o w sumie o 3 wersy z "Gr ażyny": w. 40 - "To j a k i ś u r w i s z od p s i a r n i Krzyżaków", w. 43 - " Zar az by w b a g n i e s k ą p a ł s i ę t e n p l u o h a " , w. 47 - "A c h o c i a ż Niemi eo , g ł o s l u d z k i r o z u m i a ł " .

Ws zys tki e one o t r z y m a ł y w wydaniu w i l e ń s k i m wspólny o d s y - ł a o z k i e r u j ą o y do od powiedni ch p r zy p i s ó w h i s t o r y c z n y c h pomiesz­ czonych n a końcu poematu:

" C z y t e l n i k n i e c h uważa, że t o j e s t g ł o s p o g a ń s k i , p r z e o i w Ry ce rs t wu Niemieokiemu u ż y t y , k t ó r y o b j a ś n i a sją p o n i ż s z e m i p r z y p i s k a m i : 2 , 3 , 4 . " 1^

Sprawa k o r e k t y "Dziadów" oz. I I wymagała w i ę k s z e j b a c z n o ś -o i i l i -o z n i e j s z y -o h p-oprawek, -omówimy t e ż j ą b a r d z i e j s z c z e g ó ­ łowo .

Podstawowym t e k s t e m d l a k o r e k t y b y ł - j a k t o udowodnił P i ­ goń - o d p i s dokonany r ę k ą Cz eo z ot a p óźną wios ną 1821 r . , spraw­ dzony p r z e z Mic ki e wi c za i p r z e d s t a w i o n y n a s t ę p n i e Leonowi

Bo-17 r owski emu. Doohował s i ę w Archiwum Filomatów .

"Odpis C z e o z o t a spor ząd zon y z o s t a ł stosunkowo s t a r a n n i e . Usłużny p r z y j a c i e l w y s i l i ł s i ę n a pismo w y r a ź n e , p r a w i e k a - \ l i g r a f i o z n e . Z jakim st opni em p i e t y z m u oddawał on - znak w znak - \ w ł a ś c i w o ś c i p i s o w n i M ic ki e w i c z a , t e g o przy b r a k u o - r y g i n a ł u o c z y w i ś c i e n i e s t w i e r d z i m y , mniemać w sz e la ko w o l

-И Q no, że s t o p i e ń t o b y ł wcale d u ż y . "

72

-O s t a t n i a o p i n i a P i g o n i a j e s t d l a n a s w a ż n a , p o t w i e r d z a bo­ wiem a u t o r y t a t y w n i e j e d n ą z z a s a d n i c z y c h cec h c h a r a k t e r u J a n a C z e c z o t a : s t a r a n n o ś ć i s k r u p u l a t n o ś ć , a w o d n i e s i e n i u do r ę k o ­ p i só w Micki ewi cza nawet n i e w ą t p l i w y p i e t y z m .

Pierwszym fragmentem "Dziadów” c z ę ś c i I I , k t ó r y w k o r e k ­ c i e u l e g ł p r z e r ó b c e , b y ł dwuwiersz z a r i i dziewczyny z b a r a n ­ kiem i motylem. W w e r s j i p i e r w o t n e j , t j . w k o p i i s p o r z ą d z o n e j p r z e z Cz e c z o t a w 1821 r . , zwr otka c a ł a m i a ł a b r z m i e n i e : " J ó z i o d a ł w s t ą s z k ę p a s t e r c e , A F r a n u ś j e j o dd ał s e r c e ; Lecz i z J ó z i a i z F r a n u s i a , 1 o Śmieje s i ę p u s t a K a r u s i a . ” Wł aśni e do t e j z w r o t k i o d no s i s i ę p o l e c e n i e Mic ki e wi c za w c y ­ towanym j u ż l i ś c i e z 25 s t y c z n i a (6 l u t e g o ) : " r e s t i t u e r e t e x ­ tura” . Czeczot początkowo c e r e g i e l i ł s i ę i wymawiał:

"Co s i ę t y c z y Z o s i , n i e c hc i ał by m d l a Z o s i r o b i ć krzywdy K a r u s i i rugować j ą z m i e j s c a ; c h o c i a ż t o K a r u s i a u k r a d ł a Z os ine r y s y i s ł u s z n i e powinna r e s t y t u c j ą . Lecz n i e c h s i ę t o j u ż t a k z o s t a n i e , j a k owi w " Kurhanku” Moskale, k t ó r e chcąc o d mi e ni ć, t r z e b a b y ło p r z e k r ę c i ć i n a c z e j w i e r s z e i t r u d n o b y ło ż o ł n i e r z y lub i nnych s u b s t y t u o w a ć . Tobie s a ­ memu, j e ś l i c h c e s z t a k k o n i e c z n i e k a ż d e j w ł a s n o ś ć j e j zo­ s t a w i ć , może s i ę uda o d m i e n i ć : ”

Ale z J ó z i a i z F r a n u s i a Śmieje s i ę p ł o c h a K a r u s i a W i n s z y c h m i e j s c a c h we ś rodku i m i ę . ”

Lecz n a z a j u t r z , j e s z c z e p r z e d wysł aniem l i s t u do Kowna, z m i e n i ł z da n i e i p r z y g o t o w a ł " n o t ę do w i e r s z y ” : " J e ś l i c h c e s z o d m i e n i ć , t o d z i ś na c zc z o z r a n a p r z y s z ł a mi k a d e n c j a do Z o s i i t a k może być: Ale z J ó z i a i A n t o s i a Ś mie je s i ę p i e r z c h l i w a Z o s ia " 20 Każesz o d mi en ić? "

Mickiewicz s i ę z g o d z i ł i w e r s j a t a , z drobną po pr awką, we­ s z ł a do t e k s t u drukowanego:

Lecz i z J ó z i a i z A n t o s i a Śmieje s i ę p i e r z c h l i w a Z o s i a .

P o nad to w w er s ach 367 i 377 Cz ec z ot wymienił imię K a r u s i a n a Z o s i a wprowadzając ze wzglądów r y t m i c z n y c h dodatkową s y l a b ą . Tak t o Jan z Myszy u c z c i ł w " Dziadach" u b ó st w i an ą przez sie­ b i e Z o s i ą Malewską. U c z y n i ł t o je d na k na wyraźną p r o ś b ą a u t o r a i z g od n ie z jego p i e r w o t n ą i n t e n c j ą . Mało t e g o , Micki ewi cz n i e t y l k o z g o d z i ł s i ą na zmianą t e k s t u , a l e i po dzi ęko wa ł za n i ą p r z y j a c i e l o w i . W jednym z n a s t ę p n y c h l i s t ó w p i s a ł :

"Winniśmy nawet t ą g r z e c z n o ś ć d l a Z o s i . Nb. poprawę p o d p i

-21

s z e s z : "Tak ma b y ć " , i n i e mógłbym z n a l e ź ć l e p s z e j . "

W końcu s t y c z n i a Mickiewicz p r z e s ł a ł Czeczotowi t e k s t " D z i a - dów" do dr uku. P r z e s ł a ł na a d r e s Tomasza Zana z lak on iczn ym p r z y p i s e m :

"Pakę p r z y ł ą c z o n ą i l i s t oddaj z a r a z Mor it zowi . - Eękopism "Dziadów" Czec zo towi i powiedz, n i e c h p r z e p i s z e , j a k s ą , i odda Lel ewel owi ; potem obaczymy, co t r z e b a b ę d z i e pop rawić.

22

Dewizą do t e j c z ę ś c i p r z e p i s a ć z o k ł a d k i . T y t u ł obu c z ę -23

ś c i : Ułamki z poematu "Dziady"

W ś l a d za r ę k o p i s e m "Dziadów" w y s ł a ł Mickiewicz l i s t do С z e c z o t a :

"Dziady" m us i a ł y j u ż d o j ś ć c i e b i e . Z dz i wi s z s i ę , n i e z n a j ­ d u j ą c żadnych popraw. Chciałem s z c z e r z e u c z y n i ć j e z n o ś ­ n i e j s z y m i , a l e mi n i e podobna p r z e n i e ś ć s i ę duszą w one c z a s y , kiedym j e p i s a ł . "

A n i e c o d a l e j :

" Dz i ad y" , j a k s ą , p r z e p i s z i oddaj Lel ewel owi ; obaczymy,co każe k o n i e c z n i e p o p r a w i ć . J u ż zdecydowano, że c z ę ś ć p i e r w ­

s z a 2^ do t e g o t o mi ku wygotowana być n i e m o ż e . " 2^

Cytowany l i s t ma d l a opracowywanego t u z a g a d n i e n i a z n a c z e ­ n i e s z c z e g ó l n e , dowodzi bowiem, że n a d e s ł a n y Czeczotowi r ę k o ­ p i s "Dziadów" n i e m i a ł formy o s t a t e c z n e j i p ó ź n i e j s z e poprawki wprowadzane b ył y n a g o r ą c o , j u ż w t r a k o i e dr uk u. O c z y w i ś c i e , i ż s y t u a c j a t a k a u t r u d n i a ł a poważnie p r a c ę wydawniczą, tym b a r ­ d z i e j , że Mic ki e wi c z, p r z e s ł a w s z y t e k s t r ę k o p i s u do W i ln a, n i e mi< . u s i e b i e k o p i i i o p i e r a ł s i ę w y ł ą c z n i e n a p a m i ę c i . I n f o r ­ ma cj e t e w y j a ś n i a j ą i u s p r a w i e d l i w i a j ą główną pr zyc z ynę r ó ż - nyoh p e r y p e t i i k o r e k t o r s k i c h , k t ó r e z n a j d ą swe o d b i c i e w n a j ­ b l i ż s z e j k o r e s p o n d e n c j i obu p r z y j a c i ó ł . A k o r e s p o n d e n c j a t a s t a w a ł a s i ą z d n i a na d z i e ń c o r a z c z ę ­ s t s z a , o b f i t s z a i - dodajmy - o o r a z b a r d z i e j nerwowa.W wyobraź­

74

-n i p o e t y c k i e j Mi ck ie wi c za doko-nywała s i ę d a l s z a k r y s t a l i z a c j a formy a r t y s t y c z n e j "Dziadów", wprowadzał więo zmiany i u z u p e ł ­ n i e n i a do p i e r w o t n e g o t e k s t u . W c z t e r y d n i po omówionym t u l i ­

ś c i e p i s a ł do C z e c z o t a :

" J a n i e ! Posyłam d o d a t e k do "Dziadów" n a m i e j s c e "Zdrowaś M a r ia ". Tr ze b a według t e r a ź n i e j s z e j poprawy p r z e p i s a ć . Ma­ ł e j t o są wagi d o d a t k i , a l e przypominam, że są w z i ę t e z n a ­ t u r y i mogą u r o z m a i c i ć j e d n o s t a j n o ś ć o b r z ę d u , n ad a ć c o k o l - wiek r u c h u c h ó r o w i . " Nadesłany " d o d a t e k " , wbrew o p i n i i a u t o r a , n i e m i a ł w i e l e wspól nego z " n a t u r ą " i j a k d o t y c h c z a s n i e z n a l a z ł p o k wi to w an i a a n i w e t n o g r a f i i p o l s k i e j , a n i w b i a ł o r u s k i e j czy l i t e w s k i e j , w. XIX, n a t o m i a s t m i a ł poważne z n a c z e n i e d l a u t wo r u, z m i e n i a ł bowiem w sposób z a s a d n i c z y jego k o n c e p c j ę o b r z ę d o w o - r e l i g i j n ą . Z a m i a s t k s i ę d z a , k t ó r y występował w t e k ś c i e pierwotnym, z j a w i ł s i ę g u ś l a r z , a m i e j s c e modl itw: " Ani oł P a ń s k i " i "Zdrowaś Ma­ r i a " z a j ę ł y z a k l ę c i a i q u a s i p o g a ń s k i r y t u a ł magiozny. W t e n s po sób na kanwie a u t e n t y c z n e g o o b rz ę d u ludowego b i a ł o r u s k i e j Radawnicy w y r o s ł a z a r c h a i z o w a n a m i s t y f i k a c j a rzekomego r e l i k t u s t a r o s ł o w i a ń s k i e g o w duchu Z o r i a n a D o ł ę g i Chodakowskiego.

"Dodatek" b y ł p on a d t o poważną zmianą t e k s t u pod względem i - lośoiowym, obejmował bowiem aż p i ę ć dużych wstawek w r ó ż n y c h m i e j s c a c h "Dziadów" c z ę ś c i I I : w. 9 - 1 0 , 2 9 - 4 8 , 133-160, 34 6-- 3 7 1 , i 5056-- 5202 7 .

Dla C z eo z ot a , j ako k o r e k t o r a , b y ł o t o nowe z a d a n i e r e d a k ­ c y j n e i nowy poważny k ł o p o t , Micki ewi cz b o w i e m , p r z e s y ł a j ą c " d o - d a t e k " , w s k a z a ł , g d z i e odpowiednie wst awki w ł ą c z yć , a l e - n i e mając u s i e b i e podstawowego t e k s t u r ę k o p i s u - zapomni ał z a z n a - o z y ć , co n a l e ż y s k r e ś l i ć z w e r s j i p i e r w o t n e j . I t a k np. w r ę ­ k o p i s i e przeznaozonym do druku "wódka w k a d z i " wy st ę pow ał a na p o c z ą t k u o b r zę du , p r z e d sceną ze zjawami d z i e c i . Mi ck iewi cz w " d o d a t k u " wpr owadził " k o c i e ł wódki" p r z e d widmem z ł e g o p a n a , a l e n i e ż ą d a ł s k r e ś l e n i a u s t ę p u p o p r z e d n i e g o .

W t e n sposób n a s t ą p i ł o zdublowanie f r a g m e n t u z p ł o n ą c ą wód­ k ą , a poważny t e n b ł ą d s p o s t r z e ż o n y z o s t a ł p r z e z a u t o r a j u ż po k o r e k t a c h , w t r a k c i e r e w i z j i t e k s t u drukowanego na c z y s t o . E o h a t y o h p e r y p e t i i k o r e l c t o r s k i c h znajdujemy w k o r e s p o n d e n c j i obu p r z y j a c i ó ł . Otrzymawszy t e k s t "Dziadów", Adam p i s a ł :

"Smutne miałem p r z e c z u c i e , kiedym n a l e g a ł t y l e r a z y o "Dziadów" k o r e k t ą . J a k o ż s t a ł a s i ą w n i c h h a n i e b n a omyłka ( . . . ) w "Dziadach" d r u g i c h ! J a k n i e d o b r z e wyr ozumi ał eś po ­ prawy, o h o c i a ż je s t a r a n n i e p i s a ł e m .

Po p i e r w s z e j s t r o f i e , k ie dy g u ś l a r z mówi: "Tylko żwa­ wo, t y l k o ś m i a ł o " , n i e p o t r z e b n y j e s t w i e r s z : "Tak r ó b c i e ,

j a k g u ś l a r z r a d z i " . N a l e ż a ł o z a r a z n a p i s a ć : " J a k k a z a ł e ś t a k s i ą s t a ł o " i w y r z u c i ć w s z y s t k i e n a s t ę p u j ą c e ową "wódką w k a d z i " e t o . e t c . aż do "ciemno w s z ę d z i e " . Dopiero G u ś l a r z :

"czyścowe d u e z e c z k i " . . . e t c . , r e s z t a d o b r z e . Ale t a "wód­ ka w k a d z i " j e s t t u n i e p o t r z e b n a . Zdaj e s i ą , że t a k k a z a ­ łem p o pr aw i ć. Dziwno, że t y , mająo n i e r a z dobry węch k r y ­ t y c z n y , n i e d o j r z a ł e ś o s t a t n i e j n i e d o r z e c z n o ś c i , gdyby t u b y ł a "wódka w k a d z i " , a d a l e j znowu " k o c i e ł w ó d k i " , c o j e s t powtór zeni em. Obraz t e n więc z p o c z ą t k u wyr zucił em i d a l e j p r z e n i o s ł e m . J e s t t o w i e l k a omyłka. J e ś l i pr zypadki em a r ­ kusz formy t e j j e s z c z e n i e r o z e b r a n y , każ odmienić i n a no­ wo wybić. Ledwie bym n i e k a z a ł pr ze dr u ko wa ć, bo t o po wt

ó-28 r ż e n i e c a ł k i e m bez s e n s u . "

Czec zot o b r u s z y ł s i ę za n i e s ł u s z n ą n a p a ś ć p r z y j a c i e l a i n a ­ t y c h m i a s t o d p i s a ł :

"Otóż masz za s wo je, h u l t a j u a u t o r z e , że n a l e g a n y t y l e r a ­ zy, pomimo t y l u przypomnień n i e o h c i a ł e ś p i l n i e t a k długo tr zymanych p r z e c z y t a ć manuskryptów i d o k ł a d n i e pop rawi ć! "Wódka w k a d z i " i "w k o t l e " j u ż wydrukowana ( . . . ) . Ale k t ó ż temu w in ie n? Ty p r z e z n i e d b a l s t w o , j a p r z e z nie uwagę , i ż p r z y p i s u j ą c z t e k s t u i poprawek, a p r z e p i s u j ą c za s t o ł e m P r o k u r a t o r i i , u k r ad k ie m , n i e d o s t r z e g ł e m p od o bi e ńs t wa i n ­ w o k a c j i , a potem n i e miałem c z a s u odczyt ywać, com p r z e p i ­ s a ł , a l e vmet oddałem do o e n z u r y . Błąd s i ę t e n j e d n a k z r e - perować może. J ed n ak w yr zu ca j ąc c a ł e t o p i e r w s z e m i e j s c e , r e p a r a o j a b ę d z i e k o s z t o w n i e j s z a , bo n a j m n i e j s z e ś ć k a r t e k p r z e r o b i ć t r z e b a , a może i o a ł ą f or mę, ażeby wyrzucone 19

29 w i e r s z y z a p e ł n i ć o b s z e r n i e j s z y m i o d s t ę p a m i . . . "

R a d z i ł w ię c, by n a w s t ę p i e "Dziadów" z o s t a w i ć "wódkę w ka­ d z i " , " k t ó r e j p o s p o l i c i e do wywoływania w s z y s t k i c h duchów u ż y ­ w a ją i k t ó r a by b a r d z o dobr ze do o gólne go wezwania n a p o c z ą t k u p r z y p a d ł a " , n a t o m i a s t " in w o k a c j ą duchów p a ń s k i c h o d m i e n i ć , z a ­ m i a s t wódki p a l i ć smołę w k o t l e , a l b o po ch od n ią smolną".

7.6

-P r o p o z y c j ą t ą u z a s a d n i a ł n a s t ę p u j ą c o :

"Smoła i s i a r k a l u b co i n s z e g o , j e ś l i c i p r z y j d z i e na my śl, powinny w ł a ś n i e wyzywać t e c i ę ż k i e duchy i podobne k r ó - c iuohne mieć porównanie do n i c h , j a k c z ą b r y i ś l a z y do n i e ­ u ż y t e j d z i e w i c y . J e ś l i c i s i ę zda t a uwaga, s t a r a j s i ę w podobnej l i c z b i e w i e r s z y 8, w r e s z c i e 9, w r e s z c i e 1 0 (bo b ę ­ d z i e na t e j k a r t c e m i e j s c a n a t y l e ) zamknąć t ę nową inwo­ k a c j ą ; t a ki m sposobem b ę d z i e i r o z m a i t o ś ć , i dwie inwoka­ c j e nowe będą j ą b a r d z i e j pomnażać, i p r z y j d z i e t y l k o j e d ­ ną k a r t k ę , na k t ó r e j t a i n w o k a c j a , p r z e d r u k o w a ć , i n n e wszy­ s t k i e w c a ł o ś c i z o s t a n ą . "

W p r zyp ad ku , gdyby Mickiewicz o b s t a w a ł przy z l i k w i d o w a n i u "wódki w k a d z i " na w s t ę p i e o br ząd u, podawał r o z w i ą z a n i e n a s t ę ­ p u j ą c e :

" . . . r o z c i ą g n i j i n f o r m a c j ą G u ś l a r z a p o cz ą tk o wą ,c o mają r o ­ b i ć w k a p l i c y p r z e d wywoływaniem duchów, ażeby na m i e j sou

19 choć z d z i e s i ę ć w i e r s z y p r z y b y ł o d l a pr zy cz yn wyżej ws pomnianych. 11

Na p r o p o z y c j e t e Micki ewi cz o d p o w i e d z i a ł k r ó t k o :

" . . . owe "wódki" i " k o t ł ó w k i " , i "w k a d z i a o h " muszą z o s t a ć ; j a p r z yn am n ie j a n i myślę p o p r a w i a ć , bo mi c a ł k i e m n i e do t e g o . Choci aż d o b r a t w o j a o smole uwaga, Ale cóż r o b i ć ? P r z y n a j m n i e j żeby można b ył o dodać: " St aw ci e znowu k o c i e ł w ó d k i . " 30

K o l e j n ą odpowiedź w owej "wódczanej" k w e s t i i p o t r a k t o w a ł C z e o z o t ż a r t o b l i w i e :

"Cóźby t o b y ł o , gdyby p i e r w s z e e d y c j e z u p e ł n i e poprawnie o h o d z i ł y ? Gdzieżby t o s i ę p o d z i a ł y owe " v e r b e s s e r t e Auf ga­ b e " ? Więo n i e t r o s z c z s i ę , że tam s i ę z n a j d ą j a k i e omy łki: j a trzymam z naszym małym zycerem, k t ó r y , gdy mu pokazywa­ łem j edno m i e j s c e w "Dziadach" n i e p o t r z e b n i e od boku od­ s ą d zo ne , p o w i e d z i a ł : "At, t o n i c n i e z n ac z y. Będą r o z u m i e ­ l i , że t a k p o t r z e b a ! " Otóż i j a t e r a z t a k mówią. J e ś l i b y ś j e d n a k ż yc z y ł s o b i e k o n i e c z n i e o dmi enić for mą, g d z i e dwa r a z y wódka, ponieważ j a s i ą t u poczuwam n a j b a r d z i e j do w i ­ ny, można p r ze dr u ko w ać ; t a s z t u k a b ę d z i e t y l k o k o s z t o w a ł a r u b l i 13. J e ś l i może s i ę s kończyć n a tym: " St aw ci e znowu wódkę w k a d z i " t o znów dołożym i j e dn ą k a r t k ę odmienim.

Mi ck iewi oz b y ł j u ż j e d n ak c a ł ą sprawą n a j w y r a ź n i e j znudzony: "O u t r a p i o n e j " k a d z i " sam p os tanó w, co c h c e s z ; czy popraw: " S t a w c i e znowu", czy zostaw; j a umywam r ę c e i w i ę c e j o ż a d n e j poprawie s ł y s z e ć n i e oh cę. Nie w i e s z , j a k to o k r o p ­ n i e , ś m i e r t e l n i e , n a j ś m i e r t e l n i e j d l a mnie n i e z n o ś n e . Daj

32 mnie pokó j !"

Po t e j od po wi edzi Czeczot p o l e c i ł drukarzom p r z e s k ł a d a ć c a ł y początkowy a r k u s z "Dziadów" c z . I I zgodni e z a u t o g r a f e m p r z e s ł a n e g o " d o d a t k u " , z a p ł a c i ł za t o r u b l i 13.

"Wódka" z o s t a ł a wiąc t y l k o w jednym m i e j s c u , p r z e d wywoła­ niem widma " z ł e g o p a n a " , w w i e r s z a c h 136-138:

" S t a w c i e w środku k o c i o ł wódki. A gdy l a s k ą s k i n ą z d a l a , N i e c h a j s i ą wódka z a p a l a . "

Innym, dość z r e s z t ą drobnym, błądem I I c z ę ś c i "Dziadów", k t ó r y mocno z i r y t o w a ł M ick iewi cza, b y ł o u ż y c i e i m i e n i a H a l i n y w w i e r s z u 614.

"W f o rmi e ósmej - p i s a ł do C z e c z o t a - j e s t : "weźcie H a l i ­ nę pod r ę c e " . Niech d i a b l i wezmą t ą H a l i n ą ! Było tam:"dziew­ c z y n ą " . P r z e p i s y w a c z , n i e wyczytawszy, o d m i e n i ł . J a p r z y ­ b i e r a ł e m s i ą p o pr a w ić i wi dzą, żem z a po m ni ał . J e ś l i moż­ n a , popraw na m i ł o ś ć b os ką: "dziewcz yn ę" l ub " p a s t e r k ę " ;

33 co mnie tam za H a l i n a ? " ^ C z e c z o t o d p o w i e d z i a ł :

" . . . H a l i n a do c i e b i e c a ł k i e m n a l e ż y . Chwała Bogu, że p o ­ p rawion a! Pamiętam, że j a k e ś b y ł na ś w i ę t a c h , o z y t a ł e m i mówiłem o i , co t u t o b r z y d k i e imię H a l i n y ma r o b i ć , l e p i e j p o ł o ż y ć M a r y l i ; czy b y ł e ś r o z t a r g n i o n y , czy co, n i e odpo­ w i e d z i a ł e ś mi n a t o i u g r u n t o w a ł e ś mię m o c n i e j , że c h c e s z t ę b r zy dk ą H a l i n ę n a m i e j s c u z o s t a w i ć . " ^ 4

U s t e r k ę t ę u d a ł o s i ę popr awić bez t r u d u i w i e r s z 614 o - t r z y m a ł o s t a t e c z n e b r z m i e n i e :

"Weźcie p a s t e r k ę pod r ę c e . "

Przedmowa do "Dziadów" p r z e s ł a n a razem z omówionym t u " d o - d a t k i e m " n i e s p r a w i a ł a żadnych t r u d n o ś c i k o r e k t o r s k i c h , n a t o ­ m i a s t pewne k o m p l i k a c j e wprowadzał " U p i ó r " , p o p r z e d z a j ą c y przedmowę.

Z as tępował on p r o j e k t o w a n ą p i e r w o t n i e c z ę ś ć I "Dziadów", z k t ó r e j Mickiewioz o s t a t e c z n i e z r e z y g n o w a ł , i j e d n o c z e ś n i e 35 m i a ł p e ł n i e f u n k c j ę "niby t o p r o l o g u " . P o e t a zapo wi adał k i l k a k r o t n i e u k o ń c z e n i e " U p i o r a " , w y s ł a ł go j ednak do C z e c z o t a d o p i e r o n a p o c z ą t k u l u t e g o . P i s a ł o nim: " J a n i e ! Według o b i e t n i c y j e d z i e " U p i ó r " . Kiedy w n i e d o s t a t ­ ku dawnych bogów muza obcuj e z d i a b ł a m i , n i e dzi w, że s i ę tw or zą podobne m o n s t r a . J a , ponieważ wydałem wyrok o daw­ n i e j s z y c h p ł o d a c h , o tym ogonie n i c n i e powiem. Nie masz t u nawet a n i p i e r s i ogniem b u c h a j ą c y c h , a n i oozu z a p a l o ­ nych, bo t y l k o ogon. Ty, J a n i e , j e d e n z t y c h , k t ó r z y n a j l e ­ p i e j t e g o " Upi or a" z r o z u m i e j ą , z n a j d z i e s z w nim i n t e r e s , innym p r z y d a s i ę do z r o z u m i e n i a r e s z t y . "

Czeczot p r z e d s t a w i ł "Upi or a" Lel ewelowi i na jego z l e c e n i e z a ż ą d a ł zmiany z w r o t k i po w i e r s z u 40: "Lecz do z b a w i e n i a t e n ś r o d e k jedyny, Taka z r z ą d ze ni e m najwyższym p o k u t a , Za t w o j ę c z u ł o ś ć i za moje winy, W epooe p r z e z n a o z e ń k u t a . " Powodem z a s t r z e ż e ń cenz ur y b y ł w i e r s z 24 " U p i o r a " . ( " P o d o b ­ no z a b i ł sam s i e b i e " ) , k t ó r y zakw es ti o no wa n ej zwr otce nadawał s e n s s p e c j a l n y . C z ec z ot problem t e n r e f e r o w a ł n a s t ę p u j ą c o :

" Z a b i j a ć s i ę więc co r ok u n i e j e s t t o dr o ga do z b a w i e n i a u t e o lo gó w. A t e o l o g i mocno s i ę t e r a z za swoje r z e m i o s ł o wzię­ l i . Tak t e d y p o s t a r a j s i ę t ę z wr otkę odmi enić l u b można j ą

37 nawet w y r z u c i e ; n i c t a k ż e d e f i g u r o w a ć n i e b ę d z i e . " M ic ki e wi c z o d p i s a ł : " . . . s t r o f ę z " Up io ra" pozwalam w y r z u c i ć i n i c w s t a w i a ć n a 38 t o m i e j s c e n i e b ę d ę . " Lecz "Upiór" n i e b y ł j e s z c z e c a ł k o w i c i e u k s z t a ł c o n y , j e s z ­ c z e n a d a l zn aj dowa ł s i ę w f a z i e f e r m e n t a t w ó r cz e go . W dwa t y ­ g o d n i e po cytowanym l i ś c i e t e ma t t e n ponownie wraca do k o r e s ­ p o n d e n c j i .

"W "Upi or ze" - p i s z e do Cz eo z ot a - odmieniam o s t a t n i e s t r o ­ f y . ( . . . ) Po w i e r s z u : "obecne s z c z ę ś c i e z a k ł ó c i ć " :

Mara p r z e s z ł o ś o i na j e d n ą go dzi nę Obeone s z c z ę ś c i e z a k ł ó c i ć .

-Wzrok t w ó j , nawykły do ś w i a t a i s ł o ń c a , /Ach! o ż y l i t r u p i e j n i e z l ę k n i e s i ę g ł o w y / Może s i ę t r u p i e j n i e u l ę k n i e głowy , I może r a c z y s z c i e r p l i w i e do ko ńca, Grobowej d o s ł u c h a ć mowy. I ś c i g a ć m y ś l i po p r z e s z ł y c h o b r a z a c h B ł ą dz ąc e j a k o p a s o ż y t n e z i e l e , Które ś r ó d gmachu s t a r e g o po g ł a z a c h R o z p i e r z o h ł e g a ł ą z k i ś c i e l e . K o n i e c . " 40 W a u t o g r a f i e p r z e s ł a n y m p r z e d mi es iące m do dr uku o s t a t n i e dwie z w r o t k i " Upi or a" mi ał y b r z m i e n i e :

"Może k t o ś t a k ż e c i e r p l i w y do końca Zechce p o dzi emnej p r z y s ł u c h a ć s i ę mowie, I wzrok m ł o d z i e ń o z y , przywykły do s ł o ń c a Na t r u p i e j z a t r z y m a ć g ł o w i e . I p a t r z ą c zważy, co mu w młode l a t a Wyroczne słowo k a t e c h i z m u r z e k ł o , I ż t e n n i e z g r z e s z y , k t o używa ś w i a t a , h A Pomniąo n a ś m i e r ć , sąd i p i e k ł o . " " Upi ór " b y ł j u ż po c e n z u r z e i po k o r e k c i e p i e r w s z e j , n i e ­ m n i e j Czec zo t w y p e ł n i ł p i e c z o ł o w i c i e z l e c e n i e p r z y j a c i e l a i zmianę t e k s t u wp rowad zi ł do dr uku.

W t r z y t y g o d n i e b ezmała p ó ź n i e j c h c i a ł j e s z c z e Mi ck iewi cz " p r z e d "Upiorem" u m i e ś c i ć na ć w i a r t e c z c e b i a ł e j " j a k i e ś " u wi a ­ d o m i e n i e " , a l e n i e p r z e s ł a ł go do dru ku i n i e wes zł o ono do

42 t e k s t u końcowego .

N a j p o w a ż n i e j s z e k ł o p o t y r e d a k c y j n e i k o r e k t o r s k i e c z e k a ł y j e d n a k C z e c z o t a w t r a k c i e przygotowywania do dr uku "Dziadów" c z ę ś c i IV. Główne t r u d n o ś c i wynikły t u ze s t r o n y c e n z u r y . S p r a ­ wy t e j n a ogół n i e d o c e n i a s i ę n a l e ż y c i e , wiadomo j e s t bowiem,

ł

i ż cenzorem w i l e ń s k i m z r a m i e n i a U n i w e r s y t e t u b y ł w owym c z a ­ s i e J oachim L e l e w e l , k t ó r e g o ł ą c z y ł y z Mickiewiczem, j ako a u ­ t o r e m ody "Do J oa ch im a Le l ew el a" s t o s u n k i p r z y j a ź n i i ż y c z l i ­ w o ś c i . Okazuje s i ę j e d n a k , i ż problem t e n n i e p r z e d s t a w i a ł s i ę

z b y t różowo i że z a r z ą d z e ń oenzury n i e b y ł a w s t a n i e p r z e ł a m a ć n a w et n a j w y t r a w n i e j s z a p r z y j a ź ń czy ż y c z l i w o ś ć .

80

-I n t e r e s u j ą o e p r z y c z y n k i wnosi do t e g o t e m a t u j e d n a z r e l a ­ c j i Cze c zo ta po w i z y c i e j ego u L e l e w e l a w związku z p r z e k a z a ­ n ie m " U pi o r a" .

"Pokazywał o k r o p n e , t e r a z n a d e s z ł e z Warszawy, p r a w i d ł a d l a cen zur y w a r s z a w s k i e j , k t ó r e i do n a s są r o z c i ą g n i ę t e . Nic pr awie n i e mówią w y r a ź n i e , że t o a t o s i ę z a k a z u j e ; a l e p o ­ biwszy z a s a d ę , że t r z e b a szanować r e l i g i ą , że t r z e b a być wdzięcznym f a m i l i i Jego Imp. Mości, że t r z e b a szanować związek ś wi ę t y ( c z y l i tzw. ś w i ę t e p r z y m i e r z e R o s j i , P r u s i A u s t r i i - dop. S . Ś w . ) , że t r z e b a w c a ł e j powadze u t r z ym a ć j a k i ś " l ’ o r d r e m o na rc h iq u e" , p o r z ą d e k m o n a r c h i c z n y , każą cenzorom mieć węch Dominikanów, żeby h e r e z j ą i " v e n i n po­ l i t i q u e e t mo r al " poczuć, żeby, a s z o z e g ó l n i e w b r o s z u r ­ k ach , k t ó r e ł a tw o i p rędko s i ę r o z c h o d z ą , n i e t y l k o n a o - g ó ł m y ś l i , l e c z n a p o s z c z e g ó l n e s łow a, czy s i ę n i e k r y j ą w n i c h t e j a d y , uważać; żeby p i l n i e b a d a ć , czy n i e ma t y c h jadów w j a k i c h a p o l o g a o h , b a j k a c h , i r o n i a c h , u c i n k a c h dow­ c i p n y c h , p r z e d s t a w i e n i u czasów dawnych, w y s t a w i a n i u osób i o k o l i c z n o ś c i , k t ó r e s i ę w c z a s a c h r e w o l u c y j n y c h o d z n a c z a ­ ł y , w c h w a l e n i u i c h , " e t s i c p o r r o " . A za wsz yst ko odpo­ wiedź c e n z o r a d r ob na - bo t y l k o os obą i m a j ą t k i e m . P o z n a j ż e t u co b ę d z i e do smaku, lub n i e do smaku, a s k ó r a w s t r a c h u , a u s t r a c h a w i e l k i e oczy. Tak t o t ed y ni e oz na cz on ym i p r z e ­ p i s a m i , a s t ą d b o j a ź n i ą chcą w i ę c e j d ok aza ć, n i ż o z n a c z o ­ nymi. "

W t e j s y t u a c j i r o l a L el e we la j a ko c e n z o r a b y ł a i s t o t n i e t r u d ­ n a , a r o l a C z e c z o t a j ako k o r e k t o r a i p o ś r e d n i k a między a ut o re m a cenzorem chyba j e s z c z e t r u d n i e j s z a . P o z y c j a Le l e w e la jako cen­ z o r a b y ł a o g r a n i c z o n a i z i n n e j str ony. W k o m i t e c i e c e nz u ry z a ­ s i a d a ł r ówni eż d r August Becu, p e d a n t i s ł u ż b i s t a , zawsze a r ­ ey l o j a l n y wobec z a r z ą d z e ń i p r z e p i s ó w władz r o s y j s k i c h . M i c k i e ­ w i cz p r z e s t r z e g a ł nawet p r z y j a c i e l a p r z e d nim:

"Ostrzegam, aby w c i ą g u drukowania a r k u s z y nikomu n i e po­ kazywać, tym b a r d z i e j n i e dawać, bo j e ż e l i s i ę r o z g ł o s i ,

j e ś l i d o j d z i e do Beki ego a l b o nawet d o n i e s i e s i ę , uważ, co s t ą d w yn ik ni e? P r o s z ę więc i z a k l i n a m o n a j w i ę k s z ą t a j e m ­ n i c ę .

t e j r a c j i na w i ę k s z o ś ć poprawek i p r o p o z y c j i - p o m i j a j ą c o c z y w i ś c i e drobne zmiany wyrazowe - t r z e b a p a t r z e ć z c a ł ą p o

-wagą, n i e b y ł y t o bowiem j a k i e ś " w i d z i m i s i ę ,ł C z e c z o t a l e o z wy­ n i k i r z e o z o w e j k o n s u l t a c j i z P r o f e s o r e m .

Pierwszym fragmentem IV o z ę ś c i "Dziadów", k t ó r y s i ę s p o t ­ k a ł z o p o z y c j ą o e n z u r y , b y ł a tzw. " s t r o f a p oo ał unk owa" , w y s t ę ­ p u j ą c a w w e r s j i p i e r w o t n e j utwor u po w e r s i e 325. W a u t o g r a f i e k o p i i s k i e r o w a n e j do d ruk u m i a ł a ona b r z m i e n i e n a s t ę p u j ą o e :

"Dla c i e b i e t r z e b a innego wywodu;

S ł u c h a j . . . czy b y ł e ś pobożnym za młodu?

Czy t y n a s k r z y d ł a c h modłów l a t a ł e ś do n i e b a ? Ksi ądz

Motliwa zawsze j e d ne ma d l a mnie powaby, Prawda: j e d n a k ż e pomału Wiek t ę p i o s t r z e z b y t n i e g o z a p a ł u . Gustaw P a m i ę t a s z . . . k i e d y m i a ł e ś d z i e w i ę ć , d z i e s i ę ć l a t e k , I po r a z p i e r w s z y , w u n i e s i e n i u du cha, Nabożnie k l ą k ł e ś u k r a t e k ? Kolana z g i ę ł a o i s k ru o h a , U st e o z k a do s t u l o n y c h p r z y c i s n ą ł e ś d ł o n i , Łzę pokuty oko r o n i . . . A wtem s i ę n a o ł t a r z u r o z d a r ł y o b s ł o n k i , B ł y s n ą ł k i e l i c h , dzwonią dzwonki, I k a p ł a n na twych u s t a c h z ł o ż y ł P a ń s k i e C i a ł o ! . . . Ksiądz

Ach! wówozas! wówczas mi s i ę z d a ł o , Że d us z a moja ze mną s i ę r o z s t a n i e !

Gustaw A oo? p a m i ę t a s z , k a p ł a n i e ? . . . O! l u b a , z g i n ą ł e m w n i e b i e ,

45 Kiedym r a z p i e r w s z y p oo ał ował o i e b i e ! "

Przy pierwszym c z y t a n i u t e g o f r a g m e n t u Lel ewel n i e z a j ą ł zdecydowanej p o st aw y. " T r ze b a j e s z c z e p om y ś l i ć - mówił do C z e c z o t a - j a k s i ę wy-4.6 w i n ą ć , j e ś l i b y można b y ł o z o s t a w i ć . " Stanowis ko t o u l e g ł o je d na k w k r ó t ce poważnemu u s z t y w n i e ­ n i u . C h o dz i ł o pr awdopodobnie o j e d e n z głównyoh p o s t u l a t ó w ów­ c z e s n e j o e n z u r y , " że t r z e b a szanować r e l i g i ą " , a p orównanie k o

82

-raunii ś w i ę t e j do p o o a ł u n k u mogło być i s t o t n i e p o c z y t a n e zâ p r o f a n a o j ę uozuć r e l i g i j n y c h . W następnym l i ś c i e do Kowna Cze­ c z o t p i s a ł :

"Lelewel t e g o j e s t z d a n i a i ż ą d a n i a , aby t o porównanie do oał unk u z u p e ł n i e w y r z u c i ć , i l e że n i e p rzer ywa c i ą g u . Od t e g o m i e j s o a : " In nego t r z e b a wywodu" a ż do słów P u s t e l n i k a :

h l "Nie w i e r z y s z ? S p y t a j g a ł ą z k i o y p r y s u ! "

Miokiewioz p r z y j ą ł d e c y z j ę cenz ur y z żalem a l e i r e z y g n a c j ą . " S t r o f ę pocałunkową - p i s a ł - l u bo n a j p i ę k n i e j s z ą , w y r z u ć - o i e , j e ś l i p o t r z e b a ; gdybym m i a ł oo z a m i a s t "Dziadów" u - m i e ś o i ć , a l b o gdyby n i e p r z y m u s z a ł a do dr uku p r e n u m e r a t a , n i e p u ś ci ł by m t e g o i t a k ułomnego d z i e c k a z wyłupionym o - k i e m . " 48 C z e o z o t s t a r a ł s i ę z odr zuconego f r a g m e n t u u r at ow a ć c h o c i a ż o z ę ś ć , zaproponował więc p r z y j a c i e l o w i r o z w i ą z a n i e kompromiso­ we:

"Chciałem z twemu d z i e o k u wył upione go oka z o s t a w i ć p r z y ­ n a j m n i e j ź r e n i c ę i z o s t a w u j ę t e dwa w i e r s z y k i , k t ó r e na końou są p or ów nan ia po t y c h c z t e r e c h , po p i o s n c e z S c h i l ­ l e r a p o w i ed zi a n yc h.

K si ąże! o n i e ! t y t e g o n i e c z u j e s z obr azu! Ty cukrowych u s t l u b e j n i e t k n ą ł e ś n i r a z u ! Niech l u d z i e świeocy b l u ź n i ą , s z a l e j ą młokosy, Seroe twe s k a m i e n i a ł e n a n a t u r y g ł o s y .

(Dwa t e w i e r s z y k i ) :

0! l u b a , z g i n ą ł e m w n i e b i e ,

Kiedym r a z p ie r w s z y p o ca ł o w a ł o i e b i e ! Potem n a s t ę p u j e p o w t ó r z e n i e t e j z w r o t k i :

Pocał unek j e j aoh, n e k t a r b o s k i e t o . (chwyta d z i e c i ę i c a ł u j e ) .

Zdaje s i ę , że d o b r z e , nawet p o t r z e b n i e t e dwa w i e r s z y k i p r z y p a d a j ą , a nawet można by w y r z u c i ć t e dwa:

Niech l u d z i e świeocy b l u ź n i ą e t c . . . . a po dwóch p i e r w s z y c h z a r a z p o ł o ż y ć :

Z o s ta w uj ę t o do t wo je g o g u s t u , bo i t a k d o b r z e , i t a k dob­ r z e . Czekam n a j p r ę d s z e j r e z o l u o j i , bo j u ż s i ę s k ł a d a j ą dru­ g i e " D z i a d y " . 1,49

Mickiewicz w y b r a ł p r o p o z y c j ę p i e r w s z ą , 6 wersową i u r a t o ­ wany dwuwiersz z " wył upionego oka" ws z ed ł do t e k s t u o s t a t e c z ­ nego "Dziadów" o z. IV. Tr ze ba p r z y z n a ć , i ż c i ę c i e t e k s t o w e p r z e p r o w a d z i ł C ze c z o t po m i s t r z o w s k u , t a k że nawet wytrawny czy­ t e l n i k , n i e obeznany z a u t o g r a f e m , n i e w y ś l e d z i g r a n i c y s t y k o ­ wej r óż ny oh f ragme ntów.

Widać, że i sam a u t o r u z n a ł w końcu t a k i e r o z w i ą z a n i e z a s z c z ę ś l i w e i u d an e, gdyż w p ó ź n i e j s z y c h wydaniach "Dziadów", c h o c i a ż n i e o i ą ż y ł a j u ż nad nim c e n z u r a , n i e w ł ą c z y ł do t e k s t u wyrzuconego f r a g m e n t u . A w s p ó ł o z e ś n i wydawoy, s z a n u j ą c wolę a u ­ t o r a , p o s t ę p u j ą t a k samo.

Innym przyk ła dem u d a n e j w spó łp racy a u t o r a z k o r e k t o r e m w IV c z ę ś o i "Dziadów" j e s t t ł u macz on a z S z y l l e r a " A m a l i a " ( w . 3 10- - 3 2 1 ) . P i e r w o t n a w e r s j a , k t ó r e j p e ł n e g o a u t o g r a f u n i e znamy, s k ł a d a ł a s i ę z 3 z w r o t e k .

Miokiewicz n i e b y ł zadowolony z wł as neg o p r z e k ł a d u i p i ­ s a ł w t e j s p ra wi e do C z eo z ot a:

"W "Dziadaoh" c zw a r t y o h p r z y s z ł ą t r o c h ę odmienioną "Ama­ l i ą " :

N a j p i ę k n i e j s z a j a k a n i o ł e k . . . e t c . e t o .

t o m i e j s c e j e s t n i e b l i s k i e p o o z ą t k a ; j e ś l i b ę d z i e u ł o ż o n e , wstrzymać s i ą z wybiciem, nim n a d e s z l ą odmianą. P odaj ę t o twego r o z w i ą z a n i a , czy n i e l e p i e j w y r z u c i ć c a ł k i e m t o b o s ­ k i e m i e j s c e S z y l l e r a , n i e d o b r z e wytłumaozone, bo i poprawy n i e r o b i ą go doskonałym; a r a o z e j powt órzyć t u s o n e t "

Lau-50 51

r a " - ' , p o p r a w n i e j s z y i d e l i k a t n i e j s z y . " ^ Czeozot o d p o w i e d z i a ł :

" Dziś o d b i j a j ą formą 6 - t ą ; 7-ma j u ż o d b i t a , ósma t y l k o i d z i e w i ą t a p o p r z e d z a j ą p i o s n k ą "Amal i a" , k t ó r ą masz p o p r a ­ w i ć , a k t ó r e j s k ł a d a n i e wstrzymałem ( . . . ) " N a j p i ę k n i e j ­ s z a j a k a n i o ł e k " , ohoćby n i e wyrównywała t a p i o s n k a o r y ­ g i n a ł o w i , w y rzu cać n i e r a d z ę i n i e c ho ą; j e ś l i n i e odpowia­ da t e k s t o w i , oo mi tam do t e g o , k ie d y w t ł u m a c z e n i u j e s t p i ę k n a i p r z y j e m n a ; n i e c h tam s o b i e b ę d z i e p i ę k n i e j s z a ! Z r e s z t ą l e p i e j mieć t ł u m a c z e n i e n i e z ł e , j a k żadne. I t e n ,

84

-k t o n i e może o z y t a ć S z y l l e r a , b a r d z o b ę d z i e r a d i z S z y l l e - r a i z t ł u m a o z a , że z n a l a z ł , d l a c i e b i e może i d l a znawców S z y l l e r a m i e r n e , a l e d l a n i e g o n a j l e p s z e t ł u m a c z e n i e . "Lau­ r a " wcale by n i e p r z y p a d ł a i d l a t y o h , k t ó r z y o ś w i a d c z a j ą s i ę wyrzucone porównanie c a ł u n k u d o p i s a ć na e g z e m p l a r z a o h ( a i j a sam t o z r o b i ę n i e byłoby do ozego p r z y p i ą ć t e g o miej­ s c a , gdyby n i e b y ł o : "Pooałunek j e j , aoh , n e k t a r b o s k i " . Zda­ j e s i ę t e d y , że o b r o n ił e m t o m i e j s o e , ohoćbyś nawet n a l e p

-52 sze s i ę poprawki n i e z d o b y ł . "

Miokiewioz u z n a ł za s ł u s z n ą a r g u m e n t a c j ę p r z y j a c i e l a i o s ­ t a t e c z n i e z a r z u c i ł z a m ia r w s t a w i e n i a s o n e t u " P rz y po mn ie n ie " na m i e j s o e " A m a l i i " . Ale t ę o s t a t n i ą p o s t a n o w i ł z m i e n i ć , m i a n o w i o i e zwrotkę, I I i I I I , ponieważ zwrotkę I ( " N a j p i ę k n i e j s z a j a k a n i o ­ ł e k r a j u " ) Czeozot i s t o t n i e o b r o n i ł . P i s a ł więc do J a n a z My­ s z y :

"Amalią" t a k odmień: S t r o f a d r u g a : J e j o a ł u n e k r a j s k i e z a c h wy ce n ie , Jako o g i e ń z ogniem, j a k dwa g ł o s y Arf a n i e l s k i e zgodne l e j ą p i e n i e , Harmonią c z a r u j ą c n i e b i o s y . Ser ce z seroem z b i e g a , z l a t u j e s i ę , ś c i s k a , L i c a , u s t a ł ą o z ą ' s i ę , d r ż ą , p a l ą , Dusza w i o n i e w d u s z ę , n i e b o , z i e m i a p r y s k a R o z t o p i o n ą d o k o ł a n a s f a l ą .

Drugą s t r o f ę można odmi enić l ub dawną z o s t a w i ć , t r z e c i a ko­ n i e c z n i e o dmi enioną być musi, o h o o i a ż zawsze n i e d o s k o n a ł a .

5 3 Wolałbym c a ł ą t ę p i e ś ń w y r z u c i ć . "

Cz ec z ot k r y t y c z n i e o c e n i ł odmianę, p r z y czym p r z e p r o w a d z i ł a n a l i z ę porównawczą obu w e r s j i .

"Co do "Schön wie En g el " - p i s a ł do M i c k i e w i c z a - j u ż c i wy­ ł o ż y ł e m , d l a o z e g o chcę j ą k o n i e o z n i e z o s t a w i ć . I d z i e o po­ prav/y. Druga s t r o f k a moim i do r a d y wezwanym Edwarda, a po­ tem i Tomasza zdaniem j e s t l e p s z a oo b y ł a , n i ż ooś t e r a z p r z y s ł a ł . Ma t a i t a swoje z a l e t y , p i e r w s z a j e d n a k pr zewyż­ s z a . W d r u g i e j " r a j s k i e zaohwyceni e" j e s t d e l i k a t n i e j s z e j a k " n e k t a r b o s k i " , i b a r d z i e j o d po wi ad aj ą ce o r y g i n a ł o w i , l e o z n a s t ę p n y w i e r s z : " Jako o gi e ń z ogniem, j a k dwa g ł o s y " j e s t

n i e z m i e r n i e n i ż s z y od: "Jako p ł o m ie ń ohwyta s i ą z p ł o m i e ­ n i e m " . Naprzód " pł omi eń " l e p i e j j a k " o g i e ń " , a potem n i c n i e z a s t ą p u j e d o b r ze ma l uj ąc e go wyr azu "ohwyta s i ą " . "Arf a n i e l s k i o h " z ł y w i e r s z , l e p s z y " J a k dwóch l u t n i , z l e w a j ą s i ą g ł o s k i " ; t r o c h a t e " g ł o s k i " n i e d o b r e , a l e l e p i e j j a k " a r f p i e n i e " . 4 - t y w i e r s z " harmoni ą o z a r u j ą o n i e b i o s y " l e p ­ szy zapewne od "harmonijnem o że n i o n e b r zmi e ni e m11 ; a l e k i e ­ dy t r z y p i e r w s z e wygrywają p r z e d poprawką i t e n c z wa rt y p r z y j ą ć s i ą m us i . A zatem z o s t a j e s i ą s t r o f k a d r u g a , j a k b y ł a w m a n u s k r y p o i e . 3 - o i a b ę d z i e po dł ug nowej e d y c j i , l u - bo i t a m t a j e s t n i e z ł a . "

A n a l i z a s t y l i s t y c z n a obu w e r s j i w s k a z u j e , że Czeozot z n a ł s i ę n a p o e z j i i m i a ł wyrobiony smak a r t y s t y o z n y .

Miokiewi cz z a a k c e p t o w a ł s t a n o w i s k o p r z y j a c i e l a i I I z w r o t ­ k a " A ma li i " p o z o s t a ł a w w e r s j i p i e r w o t n e j , zgodni e z p r z e k a z a ­ nym mu r ę k o p i s e m :

" P o o ał u ne k j e j , a c h , n e k t a r b o s k i . J ako p ł om ie ń ohwyta s i ą z płomieni em, J a k dwóch l u t n i z l e w a j ą s i ę g ł o s k i Harmonijnym ożen i on e b r z m i e n i e m . "

N a t o m i a s t zwr ot ka I I I z o s t a ł a u t r w a l o n a drukiem według r e d a k — o j i d r u g i e j po d an ej w cytowanym l i ś c i e .

A u t o r ”Dziadów" z a m i e r z a ł r ó w n i e ż wprowadzić pewne zmiany t e k s t o w e w wer sach 415-431 o z ę ś c i c z w a r t e j . P i s a ł w t e j s p r a ­ wie do Wilna: "Wypisz mnie w i e r s z y 2 d z i e s i ę ć l u b p i ę t n a ś c i e z t e g o mie j s c a : Oczy j e j n i e g d y ś podobne s ł o n k u . . . e t o Coś tam o dm i e n i ę .

C z e c z o t s p e ł n i ł p o l e c e n i e Mi ck iewi cza i wersy żądane n a d e s ł a ł : "Oko j e j n i e g d y ś podobne s ł o n k u ! . . . "

aż do wer su:

" J u ż s t a n ę ł o , j u ż j e j n i e ma!" Dodał p r z y tym uwagę:

"7-m w i e r s z y końoowych są powt ór zen iem 7 - u w i e r s z y , k t ó r e p o p r z e d z a j ą : "Oko j e j n i e g d y ś podobne s ł o n k u .

I s t o t n i e f r a g m e n t t e n po w t ar z a s i ą do słownie bez k o n i e c z ­ nego u z a s a d n i e n i a kompozycyjnego ozy p o e t y c k i e g o . Są t o wersy 4 0 8 -4 1 4:

86 -" P o d n i o s ł a głową nad ł ó ż k o , R z u c i ł a n a n a s oczyma, Głowa opada n a ł ó ż k o , W t w a r z y o z c e b l a d o ś ć o p ł a t k a , Rące s t y g n ą , a s e r d u s z k o B i j e z o i o h a , b i j e z r z a d k a , J u ż s t a n ę ł o . . . j u ż j e j n i e ma!"

Miokiewioz mimo z a p o w i e d z i , wpr owadz ił do p r z e s ł a n e g o mu f r a g ­ mentu t y l k o drobne zmiany i w t e j w e r s j i , t j . z p o w tó r ze ni e m, w s z e d ł on do t e k s t u drukowanego.

Bardzo i n t e r e s u j ą o o p r z e d s t a w i a s i ą h i s t o r i a o s t a t e c z n e j r e d a k o j i wer su 96O. W r e d a k c j i p i e r w o t n e j b r z m i a ł oni

5 7

" K o b i e t o , b o s k i d i a b l e , d zi wa oz n a i s t o t o ! " ^

W k o n o e p o j i a r t y s t y c z n e j M io ki ewi cza m i a ł to być wyraz n a j ­ wyższego n a p i ę c i a n a m i ę t n e j duszy Gustawa: obłędny k r z y k z a ­ w i e d z i o n e j m i ł o ś o i i z r a n i o n e j dumy m ę s k i e j o r a z wybuch ż a l u i g ni ewu , a j e d n o o z e ś n i e b r u t a l n e wyzwisko g r a n i o z ą o e z obelgą.W r o z t e r c e duchowej Gustawa inwektywa t a k a b y ł a p s y o h o l o g i c z n i e j a k n a j b a r d z i e j u z a s a d n i o n a .

C z e c z o t , s e n t y m e n t a l n y i r y o e r s k i , i d e a l i z u j ą c y zawsze ko­ b i e t y , n i e mógł z n i e ś ć t a k i e j b r u t a l n o ś c i w p o e z j i i c a ł y zwrot z ł a g o d z i ł , p r z e n i ó s ł n i e j a k o do i n n e j t o n a o j i u o z u o i o w e j . U c z y ­ n i ł t o przy tym n i e b ez s w o i s t e g o wd zi ęk u : dymiąoy wulkan męs­ k i c h n a m i ę t n o ś c i p r z e k s z t a ł c i ł w barwny f a j e r w e r k , a M io ki e wi - ozowską k o b i e t ę - demona z a m i e n i ł w i s t o t ę s ł a b ą , e t e r y c z n ą i zmienną - ooś w r o d z a j u Zos i w " Dz iadac h" o z ę ś c i d r u g i e j :

" Kob iet o! puohu marny! t y w i e t r z n a i s t o t o ! "

Oozywiś oie, że s e n s z wr ot u u l e g ł z a s a d ni c z em u p r z e w a r t o ś c i o w a ­ n i u i Miokiewioz m i a ł p e ł n e prawo n i e z g o d z i ć s i ę na t a k ą zmia­ n ę . Leoz n i e z r o b i ł t e g o , b a , nawet n i e p r o t e s t o w a ł i n i e po ­ l e m i z o w a ł , ohoć o z y n i ł t a k w w i e l u wypadkach a n a l o g i c z n y c h . Wers p o z o s t a ł , w r ó s ł w t r a d y c j ę l i t e r a o k ą , s t a ł się n i e m a l przy­ słowiem i d z i s i a j t r u d n o byłoby w y o b r a z i ć s o b i e bez n i e g o " D z i a ­ dy" c z ę ś ć ozwart ą .

Czy p i e r w o t n a r e d a k o j a Mickiewiczowska zdobył aby s o b i e po­ dobne u z n a n i e u c z y t e l n i k ó w - o d po w i ed z i e ć t r u d n o . Z t y c h t e ż względów o p i n i ę S z p o t a ń s k i e g o : "Wiersz t e n j e s t b a n a l n y i k o n

-w e n o j o n a l n y , gdy p r z e c i -w n i e u s u n i ę t y n a j ego k o r z y ś ć b y ł n i e ­ zwykle ś mi ał y i g o r ą c y , i c a ł y u s t ę p r z e c z o n y b r a ł od n i e g o

58 k o l o r y t " - n a l e ż y u zn ać za i n t e r e s u j ą c ą , a l e d y s k u s y j n ą ^ .

Podobny c h a r a k t e r m i a ł a zmiana k o r e k t o r s k a wersu 9 9 9 . W r ę ­ k o p i s i e pr zeznaczonym do dr uku m i a ł on b r z m i e n i e :

"Ha! potworo n i e w i a s t y ! "

C ze c z o t i w tym wypadku, i z t y oh samyoh powodów, z a p r o t e s t o ­ w a ł :

"Odmienić k o n i e c z n i e " po tw or o ", bo j a sam od mi e ni ę. Na t o Micki ewi oz:

"Ponieważ "potwor o n i e w i a s t y " c h c e s z k o n i e c z n i e z m i e n i ć , n i e mam co r o b i ć , bo pr zy t o b i e moc. Ale odmieniwszy na " n i e w i a s t y , n i e w i a s t y " , n i e b ę d z i e s e n s u i związku z n a s t ę - pująoym. L e p i e j by: "o, w i e t r z n i o o n i e w i a s t y ! " ^ 0

Odpowiedź C z e o z o t a :

" W i e t r z n i o o n i e w i a s t y " b ę d z i e ź l e j a k " n i e w i a s t y , n i e w i a s ­ t y ! " a l e chcę o dmi e n i ć : "Ha! i s t n y o b r a z i e n i e w i a s t y ! " a l ­ bo "Ha, w i z e r u n k u n i e w i a s t y " ! a l b o : "Ha, t y o b r a z i e wierny

fil n i e w i a s t y ! " . N a p i s z , oo z t e g o p r z y j m u j e s z . " Micki ewi oz tym razem z a p r o t e s t o w a ł :

"Nb. "wi zer unk u n i e w i a s t y " a n i " o b r a z i e n i e w i a s t y " p r z y j ą ć n i e mogę. J e ś l i wyrzucono " p o t w o r o " , j a n i e umiem i n i e wi­ dzę p o d o b i e ń s t w a poprawy; t e " o b r a z y " i " w i z e r u n k i " n i o do r z e o z y . L e p i e j j e s t " w i e t r z n i o o " . J a bym z o s t a w i ł " p o t w o r o " , wszakże ,!m e l i u s diotum quam amioum p e r d e r e . "

C z e c z o t n i e u p i e r a ł s i ę pr zy swoich p r o p o z y o j a c h , a l e t e ż n i e z o s t a w i ł Mi ok ie wi ozows ki ej " p o tw o ry ", wer s 999 o t r z y m a ł s t y l i - z a o j ę n i e c o ł a g o d n i e j s z ą :

"Ha! wyrodku n i e w i a s t y ! "

J e s t t o b o d a j ż e jedyny wypadek o t w a r t e g o b u n t u C z e c z o t a wobeo ż ąd a ń a u t o r a . S k ł o n i ł a go ku temu j e go wrodzona d e l i k a t n o ś ć i k u r t u a z j a wobeo dam.

Zwraoał t e ż Czeoz ot baozną uwagę n a pewne n i e j a s n o ś o i ozy dwuznaczność n i e k t ó r y o h o k r e ś l e ń p o e t y , n p. w t r ó j w i e r s z u :

"Wtenczas zagr zmi b o h a t e r , dobywa s z k a r ł a t u P r z e z w i e l k i e czyny i p r z e z w i ęk s z e z b r o d n i e , I z p a s t u s z e g o k i j a r o b i b e r ł o ś w i a t u " . . .

88

-"Coś t u t e "dobywa s z k a r ł a t u " - p i s a ł - n i e j a s n o , t a k j a k ­ by mi a ło z n a c z y ć : wdziewa, zdobywa s z k a r ł a t . Czy n i e p o

-C “3 myłka, ozy n i e : "dobywa b u ł a t u " , n i e s z k a r ł a t u ? "

I s t o t n i e zwrot "dobywa" b y ł mało p r e c y z y j n y i dwuznaczny. P o t w i e r d z i ł t o z r e s z t ą i sam Mick iewi cz:

"Dobywa s z k a r ł a t u " z o s t a ć s i ą mu s i, j e s t t o z a m i a s t " zd o­ bywa", ohce zdobyć; n i e s z c z ę ś l i w y w i e r s z , a l e n i e umiem go p o p r a w i ć , chyb a: " d r z e s i ą do s z k a r ł a t u " . J e ś l i sam n i e z n a j d z i e s z co l e p s z e g o , wezwawszy na pomoc E d w a r d a , t e d y zo- s t à w c i e : " d r z e s i ą do s z k a r ł a t u " . Nb. " b u ł a t u " t u n i e moż­ n a , bo n i e b ę d z i e s e n s u .

C z eo zot n i e p o c h w a l i ł nowej poprawki i ohyba s ł u s z n i e , g d y ż " d r z e s i ą do s z k a r ł a t u " ma z n a c z e n i e r ó w n i e ż w i e l o r a k i e , a po za tyra b ył b y t o poważny r usycyzm. Zaproponował: " pni e s i ą do s z k a r ­ ł a t u " i Miokiewioz zmianę p r z y j ą ł . Weszła ona do d r uku .

P rzy o s t a t n i e j k o r e k c i e , nagabywany p r z e z M ic ki e w i c z a , ozy aby j a k i e j ś u s t e r k i n i e p r z e p u ś c i ł , C z ec z ot r a z j e s z c z e spraw­ d z i ł d o k ł a d n i e c a ł y r ę k o p i s , będący po ds tawą dr uku.

"Myślałem - p i s a ł do Kowna - ż e ś t y dobr ze j u ż o z w a r t ą c z ę ś ć "Dziadów" p r z e c z y t a ł i poprawek tam d os yć, więo j u ż z u p e ł n i e d obr a i d l a t e g o p r z e c z y t a ł e m j ą po w i e r z c h u . Gdyś z a r z u o i ł o b o j ę t n o ś ć , że mogą być j e s z c z e o m y ł k i , p r z e c z y t a ­ łem w czor aj p i l n i e i j a k i e z n a l a z ł e m o b o j ę t n o ś c i , komuni­ k u j ę . " 65

Z w r a c a ł s z c z e g ó l n ą uwagę n a wersy p o d k r e ś l o n e ołówkiem p r z e z a u t o r a i r e f e r o w a ł sv/oje uwagi:

"Gdzie j e s t zwycięst wo pod Wiedniem J a n a wyobrażone - p i ­ s a ł w cytowanym l i ś c i e - tam j e s t ' ołówkiem p o d k r e ś l o n y w i e r s z :

Zr ąbaną z k o n i ja z dę r o z n i o s ł y k o p y t a .

J e ś l i t o ma być w i e r s z , poprawki p o t r z e b u j ą c y ( j a k o ż w wy­ o b r a ż e n i u udawanej p r z e z s tu de nt ó w b it wy j u ż t e ż p r z e s a ­ d z i ł , ohyba p o w i e d z i e ć , że j u ż s i ę myślą p r z e n i ó s ł pod sam Wi edeń) , więo i p o p r z e d z a j ą c y , j e ś l i t r u d n o p r z y j d z i e po­ p r a w i ć , można c a ł k i e m dwa w y r z u c i ć . Wypisuję k awał ek:

Tam Niemców pot rwożonych n a s t ę p u j ą r o t y ; Każę wodze u k r ó c i ć , w t o k u z ł o ż y ć g r o t y , Wpadam, a za mną s z a b e l p o l s k i c h b ł y s k a w i c e .