Podworskie dobra kultury w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach

Elżbieta Wierzbicka

Podworskie dobra kultury w

zbiorach Muzeum Narodowego w

Kielcach

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 11-56

R o c z n ik M u z e u m N a r o d o w e g o w K ie lc a c h T om 19, K ie lc e 1 9 9 8

ELŻBIETA WIERZBICKA

PODWORSKIE DOBRA KULTURY W ZBIORACH

MUZEUM NARODOWEGO W KIELCACH

P roblem atyka losów dóbr k u ltu ry pochodzących z m ajątków ziem skich woje­ wództwa kieleckiego, a skonfiskowanych po II wojnie światowej była już om aw ia­ na n a łam ach „Rocznika M uzeum Św iętokrzyskiego”, jed nak że obecna sytuacja skłania do powrotu do tej kwestii. Przem iany polityczne stworzyły bowiem byłym właścicielom możliwość dom agania się zw rotu zabranego im mienia.

N ajw cześniejsza publikacja na ten tem at to krótki szkic au torstw a W ładysła­ wa Kosterskiego-Spalskiego zawierający nieco danych o ochronie zabytków, ja k się okazało czasam i niepraw dziw ych (np. o zakończeniu akcji przejm ow ania m ienia podworskiego do m uzeum w styczniu 1946 roku)1. Obszerne opracowanie na ten te m a t przygotował kilkanaście la t później Stefan Iw aniak2. Również i w tym a rty ­ kule b rak inform acji istotnych w aktu alnej sytuacji, n a przykład szczegółowych danych o dokum entacji sporządzonej w zw iązku z akcją zabezpieczania i przejmo­ w a n ia zabytków podw orskich, o problem ach kadrow ych i lokalowych m uzeum w latach 1947-1948, które m iały ogromny wpływ n a powstanie późniejszych nie­ jasności w określeniu szczegółowej proweniencji tych obiektów. K westia ta, w wy­ padku podjęcia decyzji o ich zwrocie lub wykupie części z nich, będzie spraw ą za­ sadniczą. A utor nie scharakteryzow ał też szerzej przejętych dóbr, skupiając się jedynie n a księgozbiorach.

Celem niniejszego opracowania je st przybliżenie zawiłości występujących przy u sta la n iu pochodzenia m ienia ruchomego i w skazanie na przyczyny pow stania t a ­ kiej sytuacji oraz przedstaw ienie prac w ykonanych obecnie, a zm ierzających do w yjaśnienia wątpliwości.

1 W. Kosterski-Spalski W yniki akcji zabezpieczającej podw orskie dobra ku ltu raln e w

latach 1945-1946. „Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego” (dalej RMŚ) Kraków 1 9 6 4 1.2,

s. 3 8 0 -3 8 3

2 S. Iw aniak A kcja zabezpieczan ia dóbr podw orskich na K ielecczyźnie. „Rocznik Mu­ zeum Narodowego w K ielcach” (dalej RMNKi) Kraków 1977 t.10, s. 149-195

12 E lżb ieta W ierzbicka

ORGANIZACJA I PRZEBIEG AKCJI ZABEZPIECZANIA M IENIA PODWORSKIEGO W WOJEWÓDZTWIE KIELECKIM

N a wstępie należy przypomnieć podstawowe decyzje władz w kw estii rucho­ mego m ienia podworskiego oraz uzupełnić inform acje o przebiegu jego przejm o­ w ania zaw arte w artykule S. Iw aniaka. Uzupełnieniem takim je s t również aneks zamykający niniejszą pracę, zawierający wykaz m ajątków spraw dzanych pod k ą ­ tem zachowania w nich dóbr k u ltu ry i z których te dobra zostały przejęte.

Rolę podstawową spełnił w tej kw estii dek ret o reform ie rolnej, n a którego pod­ staw ie dopiero 1 m arca 1945 roku M inister Rolnictwa i Reform Rolnych wydał roz­ porządzenie wykonawcze. Dla omawianej spraw y ważny był p u n k t 11 tego rozpo­ rządzenia, w którym czytamy:

Przejęciu od w łaścicieli ziem skich nie podlegają: a. przedmioty codziennego u żytku w ła­ ściciela przejm owanego m ajątku i członków jego rodziny, jak np. ubrania, obuw ie, pościel, biżuteria, meble, naczynia kuchenne itp. nie m ające zw iązku z prow adzeniem gospodarstw a rolnego oraz jeśli nie posiadają w artości naukowej, artystycznej lub m uzealnej3.

To rzekom e sprecyzowanie grup przedm iotów wyłączonych z k on fisk at sk ła­ dało decyzję o zakw alifikow aniu, bądź nie, danego przedm iotu do pozostaw ienia go byłym właścicielom w ręce osób upraw nionych do przejm ow ania zabytków albo tylko uzurpujących sobie tak ie prawo. Wiele więc zależało od ich wiedzy, opera­ tywności, a także stosunku do wywłaszczonych ziem ian. N iew ątpliw ie wiele obiek­ tów błędnie zaliczono do grupy dóbr ku ltury , a należy sądzić, że i n a odwrót, do przedmiotów użytkowych. W płynął na to pośpiech i tru d n e w arunki, w jak ich prze­ biegała akcja zabezpieczania m ienia podworskiego, a następ nie przejm ow ania go w m uzeum w Kielcach. Ponadto zrozum ienie powojennych trudności w zaopatrze­ niu spowodowało, że pozostaw iano do dyspozycji urzędom n iek tó re przedm ioty, głównie meble i to nie tylko tym, które m iały swą siedzibę we dworach (np. w s ta ­ rostwie koneckim i jędrzejowskim ). Zazwyczaj później już ich nie odzyskano. Sto­ sunkowo najłatw iejsza była spraw a księgozbiorów, które uznano en bloc za podle­ gające zajęciu, choć z przeznaczeniem do różnego typu bibliotek. N aw iasem mówiąc, precyzyjne określenie cech i grup dóbr kw alifikujących się do z a b ra n ia nie było chyba możliwe. Ani dokładne wyliczenie rodzajów przedm iotów , an i określenie czasu ich pow stania nie wykluczyłoby nadużyć i pomyłek.

J e d n ą z pierwszych centralnych decyzji co do sposobu postępow ania z zabyt­ kam i na naszym terenie był okólnik M inisterstw a K ultury i Sztuki z 11 grudnia 1944 roku4 skierow any do podległego m u wydziału dla województwa sandom ier­ skiego. Zalecono w nim dokładne ewidencjonowanie zabytków ruchom ych i prze­ syłanie drugiego egzem plarza tego spisu do M inisterstw a. N ato m iast instrukcja Wojewody Kieleckiego z 6 w rześnia 1944 roku określiła try b pracy w terenie. Ak­ cję zabezpieczania i przejm owania mieli prowadzić specjalni pełnomocnicy powia­ towi ds. ochrony przedm iotów artystycznych (urzędnicy staro stw ), którzy mieli uczestniczyć w parcelacji m ajątków , czuw ając n ad bezpieczeństw em zabytków, zbierać je w jednym z wybranych dworów, który m iał pełnić rolę specjalnie chro­ nionej składnicy5. Kwestie te regulowało zarządzenie M in istra Rolnictwa i Reform

3 D ziennik U staw RP nr 10 z 29 marca 1945 r., poz. 51

4 A rchiw um P ań stw ow e w K ielcach (dalej A P K ielce), U rząd W ojewódzki Kielecki 194 4 -1 9 5 0 (dalej U W K II), sygn. 2067, bs.

P odw orskie dobra ku ltu ry w zbiorach M N w Kielcach 13

Rolnych z 19 kw ietnia 1945 roku, które powoływało urząd wojewódzkiego konser­ w atora zabytków, kierującego akcją przejm ow ania m ienia podworskiego6. Kolej­ ne szczegółowe wytyczne dotyczące tych spraw opracowano w Urzędzie Wojewódz­ kim w Kielcach pod koniec 1945 roku7.

Tak planow ane działania skorygowała rzeczywistość. Organizowanie składnic, a szczególnie zapew nienie im właściwej ochrony, okazało się większym u tru d n ie­ niem niż uspraw nieniem . Prostsze było przywożenie zabytków od razu do m uzeum lub starostw , często już po pierwszym pobycie we dworze. Składnice pozostały je ­ dynie w C hrobrzu i Kazimierzy Wielkiej. Podobne funkcje spełniały właściwie bu­ dynki niektórych starostw .

Obecność w spom nianego pełnomocnika w czasie parcelacji m ajątk u była czę­ sto niemożliwa, a niekiedy, ja k np. w olkuskim , mianowano go już po zakończeniu podziału ziemi. Tam , gdzie jed n ak pełnomocnicy dotarli, sporządzili spisy rzeczy zabytkowych, które obecnie pozwalają n a zorientowanie się w skali grabieży tych rzekomo zabezpieczonych dóbr. M ienie ruchom e zagarniali funkcjonariusze MO i U rzędu Bezpieczeństwa, do u żytku b ra ła je ludność miejscowa, książki służyły za podpałkę itp. S traty poniesione w 1945 roku należy ocenić jako znaczne. Rozwi­ nął się też handel kradzionym i dziełami sztuki, np. w okolicach Ostrowca. Nie brak też przykładów świadomego niszczenia dóbr. N ależy również nadm ienić, że byli właściciele zabierali jeszcze czasem swoje rzeczy bądź z dworu, bądź od okolicz­ nych mieszkańców, którym pozostawili je n a przechowanie8.

Urzędnicy oddelegowani do przeprow adzania prac nad zabezpieczeniem m ie­ n ia podw orskiego nie zaw sze dysponow ali p o trzeb n ą do tego w iedzą, energ ią, a naw et odwagą osobistą. Szczególna sytuacja za istn iała w powiecie sandom ier­ skim, gdzie najwcześniej przystąpiono do tych prac. M uzeum w Kielcach przejęło zabytki pochodzące z tego tere n u już ze starostw a w Sandom ierzu. Na podkreśle­ nie zasługuje stara n n y sposób ich oznakowania, gdyż jeszcze do tej pory zachowa­ ły się m etryczki (na odwrociu obrazów i niektórych mebli) z pieczęcią bądź nap i­ sem staro stw a i inform ujące o pochodzeniu, byłym właścicielu m ajątku , a także dacie zabran ia z dworu. Dokładniejsze też niż w w ypadku innych terenów, może z wyjątkiem pow iatu pińczowskiego, są protokóły z zabezpieczenia i przejęcia dóbr (opis, wymiary). Było to głównie zasługą M ichała Przybysza, kierow nika tam tej­ szego re feratu k u ltu ry i sztuki9.

Nową sytuację w zakresie upraw nień do przeprow adzania akcji zw iązanych z zabytkam i ruchom ym i stw orzyły próby reaktyw o w ania działalności m uzeum w Kielcach. N ajpierw miało to być Muzeum Ziemi Kieleckiej i m ianowany jego kie­ rownikiem Tadeusz Jerzy Majewski penetrow ał już tereny powiatów południowo- -wschodnich pod k ątem zabezpieczenia zabytków 10. O statecznie ostała się koncep­ cja reaktyw ow ania M uzeum Świętokrzyskiego, placówki Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. S praw a okazała się jed n ak tru d n a w realizacji, albowiem PTK nie uzyskało osobowości prawnej. Utworzony na początku 1945 roku Komitet O rga­ nizacyjny M uzeum Regionalnego w Kielcach m usiał się starać o nowe formy orga­

6 AP Kielce, UWK II, sygn. 2067, bs.

7 W ytyczne z 11 grudnia 1945 r., AP Kielce, UWK II, sygn. 2163, s. 8 3 -8 5

8 Np. w łaściciele Łoniowa i Kurozwęk, AP Kielce, M uzeum Św iętokrzyskie w Kielcach (dalej MŚ), sygn. 20, s. 7 i tam że sygn. 33 bs.

9 AP Kielce, MŚ sygn. 20, s. 1 -2. Zapewne więcej danych o przebiegu akcji w powiecie sandom ierskim w aktach Starostw a Powiatow ego w Sandom ierzu, AP Sandom ierz, sygn. 73.

14 E lżbieta W ierzbicka

nizacyjne. Było n ią Towarzystwo M uzeum Świętokrzyskiego, którego s t a t u t za­ twierdziło M inisterstw o K ultury i Sztuki 29 listopada 1945 roku. S ta tu t te n był zm ieniany (grudzień 1946 i 1947 r.), ale w 1947 roku odrzucono wniosek o re je­ strację m uzeum w oparciu o prawo o stow arzyszeniach z 1932 roku, przy czym zasugerow ano wejście w s tru k tu rę zatw ierdzonego ju ż Polskiego T ow arzy stw a Turystyczno-Krajoznawczego. Sytuacja ta trw a ła do upaństw ow ienia m uzeum z dniem 31 grudnia 1949 ro ku11.

S tan zawieszenia organizacyjnego w niewielkim stopniu zaham ował prace nad faktycznym tworzeniem m uzeum . Jego działalność opierała się na dotacjach p a ń ­ stwowych, chyba nie w ystarczających, biorąc pod uwagę koszty przejęcia m ienia podw orskiego i stw o rz en ia m u w m iarę dobrych w aru nkó w p rzecho w yw an ia. W kw ietniu 1945 roku decyzją Rady Miejskiej w Kielcach m uzeum otrzym ało część trzech kam ienic położonych przy placu P artyzantów (obecnie Rynek). E nergiczne zabiegi dra Ju liu sz a Nowaka-Dłużewskiego, pierwszego po wojnie dyrektora M u­ zeum Świętokrzyskiego, skierow ane n a ratow anie dóbr k u ltu ry spowodowały, że w łaśnie to m uzeum miało objąć opieką ruchom e m ienie podworskie. Um ożliwiał to otrzym any w łaśnie lokal.

Od m aja 1945 roku członkowie Towarzystwa, a zarazem pracownicy m uzeum , włączyli się do akcji zabezpieczania, a także zwożenia zabytków do Kielc. W p ra ­ cach tych uczestniczyli m.in.: Tadeusz Przypkowski, J a n A leksander Z arem ba (re­ ferent ds. muzeów w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach, ale faktycznie pracow ­ nik muzeum), Stefan Styczyński (referent ds. k u ltu ry w Starostw ie Powiatowym w Pińczowie, blisko współpracujący z m uzeum), dr M arian W itkowski (kierownik Archiwum w Kielcach). W teren wyjeżdżał też J. Nowak-Dłużewski. R ada N auko­ wa m uzeum stara ła się nadać tym pracom pewne formy organizacyjne. Sporządzono kw estionariusz zagadnień, na które należało szukać informacji w odniesieniu do każdego z penetrow anych m ajątków. N a zebraniach, wspólnych z prowadzącym i akcję w terenie, omawiano plany wyjazdów i ich efekty. D yskutow ana też była s p ra ­ wa ew entualnej w stępnej selekcji zabytków . Członek tej Rady prof. K azim ierz Skórewicz zaproponował przejmowanie tylko przedmiotów polskich. N a szczęście ten niewykonalny, i wprowadzający dodatkowy zam ęt w skom plikow aną już sy tu ­ ację, projekt odrzucono. Początkowo zam ierzano organizować grupy wyjazdowe, ale b rak chętnych do pracy w terenie spowodował, że wyjeżdżał tylko pracownik m u­ zeum lub re fere n t ds. k u ltu ry oddanym m u do dyspozycji tran sp o rtem . Kłopoty z uzyskaniem samochodu zakończyły się w raz z zakupem a u ta dla m uzeum i za­ trudnieniem od 1 kw ietnia 1946 roku stałego kierowcy.

W terenie, zgodnie z przyjętą zasadą, korzystano z pomocy powiatowych refe­ rentów ds. kultury, na których nadal spoczywał obowiązek czuw ania nad zaby tka­ mi. Niestety, funkcje te pełnili czasam i ludzie przypadkowi, którzy niekiedy odm a­ wiali uczestniczenia w wyprawach do dworów. Nie do końca ustalone też były zasady współpracy urzędów z m uzeum . Na przykład w grudniu 1945 roku na n arad ę po­ wiatowych referentów k u ltu ry , dotyczącą zabytków ruchom ych, nie zaproszono przedstaw iciela m uzeum 12. Muzeum starało się zapewnić pomoc innych in sty tu ­ cji przy akcji zabezpieczania i poszukiw ania dóbr kultury. W m aju 1945 roku Kie­

11 AP Kielce, MŚ, sygn. 1, 6, 8

12 AP Kielce, UWK II, sygn. 2163, s. 3, 20; MŚ, sygn. 3, s. 1 -1 4 , 16, 20, 37, 50, 89-91; sygn. 5 bs.; sygn. 6, bs. i sygn. 44, bs. Samochód marki Dodge zakupiono w styczniu 1946 roku w Gdańsku, ale już w czasie drogi do Kielc m iał wypadek i był spraw ny dopiero w marcu.

P odw orskie dobra k u ltu ry w zbiorach M N w Kielcach 15

lecka K u ria Diecezjalna w ydała stosowne zalecenie proboszczom, a K uratorium Kieleckiego O kręgu Szkolnego kierownikom szkół13.

Możliwości spraw nego przeprow adzenia tej akcji przez m uzeum , ja k też ad ­ m inistrację terenow ą były raczej skrom ne. Często do dworów docierano zbyt późno i m ienie, w porównaniu z pierwszymi informacjami, w znacznym procencie już za­ ginęło. Z naczna skala bezprawnych zagarnięć dóbr kultury skłoniła wojewodę kie­ leckiego H enry ka Urbanowicza do dwukrotnego w ydania okólnika nakazującego ich zw rot w ciągu m iesiąca. Dało to pew ne efekty, jeśli chodzi o rew indykacje przedm iotów ze starostw , ale prawie żadne z siedzib MO i U B 14.

M uzeum Św iętokrzyskie pomimo upow ażnień nie zmonopolizowało przejm o­ w ania zabytków w województwie kieleckim. Pow stałe równocześnie dwie sam o­ dzielne placówki m uzealne w Radomiu i Częstochowie włączyły się do tych prac, choć ta o sta tn ia nieco później. Aktywniejsze było Muzeum-Ziemi Radomskiej (osta­ tecznie nazw ane Miejskim). Kierowano do niego ruchome dobra podworskie z po­ w iatu radom skiego, wcześniej już zgromadzone w innych instytucjach i urzędach (Starostw o, kom itety PPR), mimo że m uzeum to nie miało stosownego upoważnie­ nia. D ążenie do wzbogacenia zbiorów spowodowało naw et wyjazdy na Śląsk w ła­ śnie w tym celu J a n a Umińskiego, konserw atora zabytków tegoż m uzeum . Mienie podworskie stanowiło jed n ak już wówczas niewielki procent zbiorów tego muzeum (w m arcu 1946 roku ok. 10%)15.

N a to m iast m uzeum w Kielcach otrzym ało upow ażnienia na prow adzenie tej akcji w części województwa krakowskiego (powiaty miechowski i olkuski) i łódz­ kiego (pow iat konecki i opoczyński, zezwolenie z 14 w rześnia 1945 roku). Przy szczupłej obsadzie personalnej sięganie n a teren y innych województw odbywało się po części kosztem pracy w województwie kieleckim, a szczególnie zaniedbany pod tym względem był powiat włoszczowski. Poza tym, tak późne objęcie akcją części województwa łódzkiego od razu nie rokowało pomyślnych efektów. Wcześniej za­ bezpieczone przez referentów przedm ioty zaginęły albo zostały zabrane do użytku codziennego przez urzędy. B rak je st poświadczenia przejęcia do m uzeum jakiego­ kolwiek obiektu z tych powiatów16.

W spom niane próby rew indykacji zagarniętych dóbr były bardzo tru d n e do sfi­ nalizow ania i to nie tylko na tym terenie. N a przykład w S anatorium Oficerskim w B usku-Zdroju znalazło się szereg rzeczy, w tym i obrazy, pochodzące z m a ją t­ ków w Sancygniowie, Gnojnie i Kurozwękach. Część z nich nie m iała co praw da w artości m uzealnej, ale cztery obrazy uznane za wartościowe nigdy nie znalazły się w m u zeu m 17.

Zasygnalizowany tu tryb przejm owania dóbr k ultury z drugiej ręki, szczegól­ nie z urzędów szczebla powiatowego (starostw a, urzędy ziemskie, kom itety PPR) był kolejnym m omentem wprowadzającym zam ęt, utrudniającym obecnie u stale­

13 AP Kielce, UWK II, sygn. 2067, bs.

14 Okólniki z 15 maja i 29 listopada 1945 r. w Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach, b. sygn.

15 AP Kielce, UWK II, sygn. 2161, s. 9, 17, 33, 34, 36; sygn. 2163, s. 44-45; sygn. 2176, s. 13-14; Archiwum zakładowe MNKi, sygn. 95; A. Apanowicz H istoria M uzeum R e­

gionalnego w R adom iu . RMŚ Kraków 1966 t. 3, s. 17

16 AP Kielce, UWK II, sygn. 2067, bs.; MŚ, sygn. 17, s. 11

17 AP Kielce, MŚ, sygn. 21, s. 120 i sygn. 80, s. 2 0 4 -2 0 8 . A. Oleś podczas lustracji prze­ prowadzonej 14.11.1950 r. uznał za cenne następujące płótna: I. Pieńkow skiego Woły

w zaprzęgu , P ejzaż fa n ta styczn y z XVIII w. oraz J. Deskura Kom pozycja fa n ta sty c z­ na i M artw a natura.

16 E lżbieta 'Wierzbicka

nie proweniencji. W protokółach sporządzanych przy zabieraniu „zabytków” z u rz ę ­ dów wyliczano bowiem tylko ogólnie liczbę i rodzaj przejm owanych obiektów, i tylko czasem starano się o zebranie informacji o ich pochodzeniu.

Problemy ostatnich miesięcy wojny i pierwszego okresu odbudowy nie w ym a­ gają przypom nienia, a n a spraw ę dóbr podworskich należy spojrzeć w łaśnie z ich perspektywy. Przem iany polityczne i trudności życia codziennego rzutow ały n ie ­ wątpliw ie na akcję ratow ania dóbr kultury , kom plikując ją. Ze strony pracow ni­ ków urzędów powiatowych i muzeów były to działania zgodne z praw em , choć może niespraw iedliw ym . Akcję tę nazywano niekiedy rew indykacją, podkreślając przy tym jej „słuszny” ch a rak ter jako odebranie dóbr uzyskanych przez ziem ian ze środ­ ków zdobytych poprzez wyzysk chłopów. W dokum entach dotyczących wojewódz­ tw a kieleckiego term in ten pojawiał się sporadycznie.

Należy również zaznaczyć, że nie odbierano zabytków bezpośrednio byłym w ła­ ścicielom, którzy zresztą w większości byli ju ż naw et wysiedleni z miejscowości, gdzie znajdowały się ich m ajątki. N atom iast po otrzym aniu wiadomości o posia­ daniu przez nich jakichś dzieł sztuki, poszukiwano k o n tak tu z nim i, ale nie w celu ich odebrania, lecz złożenia oferty zakupu. N a przykład dzięki tem u m uzeum za­ kupiło portrety Rupniewskich. Poszukiwano rysunków S tanisław a A ugusta, które m iały się znajdować w zbiorach kurozwęckich. Od właścicieli m a ją tk u Brzozowa chciano zakupić M adonnę Ylastimila. Hoffmana, itp. Nie ulega wątpliwości, że wiele osób nie szczędziło wysiłków skierow anych n a ratow an ie zabytków ruchom ych, które starano się zabezpieczyć przed grabieżą lub zniszczeniem. Pracownicy m u­ zeum i referenci ds. kultu ry włączali się też do poszukiwań m ienia zagrabionego18. Niekiedy byli właściciele, nie widząc już szansy n a zatrzy m an ie swojej w ła­ sności, a chroniąc dobra k u ltu ry przed zniszczeniem lub grabieżą, informowali o miejscu ich ukrycia. W ten sposób uzyskano wiele wiadomości o miejscu przecho­ w yw ania książek, a tak że kilk u zabytków . Między innym i S ta n isła w Linowski w skazał, gdzie znajdują się obrazy należące do niego, a podobny zam iar m iała również właścicielka dworu w Lubczy. Składano też w m uzeum zabytki na zasa­ dzie depozytu. Zachowały się inform acje o trzech tego ty pu spraw ach, z tym że obrazy złożone przez Jadw igę D obrzańską z Podzam cza Piekoszowskiego i jeden obraz należący do M arii Maciejewiczowej już zwrócono. Jedynym form alnym de­ pozytem są obecnie przedm ioty złożone przez A dam a Sucheckiego z R akoszyna19.

DOBRA PODWORSKIE W MUZEUM ŚWIĘTOKRZYSKIM W KIELCACH PROBLEMY LOKALOWE, PERSONALNE I EWIDENCYJNE

Od 9 m aja 1945 ro k u trw a ła akcja zw ożenia zabytków do M uzeum Św ię­ tokrzyskiego w Kielcach, napotykając n a rozliczne problemy. Znaczne ilości zabyt­ ków przywożono jeszcze przez cały następny rok, a w 1947 roku już o wiele mniej.

18 AP Kielce, MŚ, sygn. 17, s. 62; sygn. 20, s. 78; sygn. 44, bs.; PWRN w Kielcach Wy­ dział Kultury, akta Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, sygn. 431, s. 6 2 -6 7 . Ba­ dali losy porcelany ze Ściborzyc zabranej przez MO w M inodze, zbiorów z Kurozwęk w ywiezionych przez porucznika K arysia, zaginionych obrazów z K siąża W ielkiego, rysunków Bacciarellego do plafonów w arszaw skich, które m iały być w Bieganow ie, i w ielu innych zabytków. Tamże i MŚ, sygn. 19, s. 29, 33; sygn. 24, s. 36. Zob. też arty­ kuł S. Iwaniaka.

19 AP Kielce, MŚ, sygn. 21, s. 100; sygn. 79, s. 135 i akta w łasne MNKi w D ziale G łów­ nego Inw entaryzatora, b. sygn.

P odw orskie dobra k u ltu ry w zbiorach M N w Kielcach 17

Ryc. 1. Protokół odbioru zabytków z dworu w Minodze (posterunek MO) przewiezionych tam ze Ściborzyc (powiat olkuski) 5.07.1945 r. przez Stefana Styczyńskiego; w Archi­ w um P ań stw ow ym w K ielca ch , a k ta M uzeum Ś w ięto k rzy sk ieg o , sygn. 20, s. 28

18 E lżb ieta W ierzbicka

W latac h następnych zabytki podw orskie przyjm owano sporadycznie, zazwyczaj były to przekazy od instytucji użytkujących niektóre przedm ioty m ające w artość m uzealną lub od Wojewódzkiego K onserw atora Zabytków w Kielcach20. Od początku ewidencjonowanie tych muzealiów, a wkrótce też i ich przechowywanie, p rzekro­ czyło możliwości kieleckiej placówki zarówno lokalowe, ja k i obsady personalnej. Jeśli chodzi o sprawy m agazynów, to powstały w Kielcach In sty tu t B adań Re­ gionalnych otrzym ał dwa pom ieszczenia w lokalu przeznaczonym już wcześniej dla m uzeum (kwiecień 1946 r.), a co więcej, ciągle je zm ieniano n a inne, powodując konieczność przem ieszczania zabytków. Sytuacja polepszyła się nieco po otw arciu 26 października 1946 roku w ystaw y Wiek X V I i X V II, będącej prezentacją u ra to ­ wanego m ienia podworskiego (trw ała do czerwca 1947 r.), przez co zwolniło się miejsce dla dopływów. W krótce je d n a k rozpoczęto rem ont sal na pierw szym pię­ trze pod k ątem przystosow ania ich do celów wystawienniczych. Rzeczywistą po­ praw ę przyniosło dopiero uzyskanie pobliskiej parterow ej oficyny przy ulicy Orlej, do której nadbudow ano dwa piętra. Prace zakończono w 1948 roku21. P erturbacje lokalowe w skazują n a jed n ą z przyczyn obecnych kłopotów z określeniem prowe­ niencji zabytków. C iasnota i częste przenosiny powodowały ich przem ieszanie, zagubienie wielu m etryczek i pow stanie uszkodzeń, których być może nie było w momencie inw entaryzacji.

Drugi problem to kadry. S krom na liczebnie i dość płynna obsada personalna m uzeum nie była w sta n ie podołać system atycznej pracy zw iązanej z m ieniem podworskim, zwłaszcza z jego uporządkow aniem już w siedzibie m uzeum . W paź­ dzierniku 1945 roku w m uzeum zatru d n ien i byli: d r Ju liu sz Nowak-Dłużewski - dyrektor, historyk literatury; profesorowie geolodzy - J a n Czarnocki i Kazimierz Kowalewski; profesorowie architekci - Bogdan Pniew ski i Kazim ierz Skórewicz; dr Tadeusz Przypkowski — historyk sztuki, i geograf Edm und M assalski. Byli oni równocześnie członkami Rady Naukowej M uzeum, lecz dla większości z nich m u­ zeum stanowiło tylko dodatkowe miejsce zatrudnienia. W m uzeum pracowała też sek retark a i dwaj woźni.

Poza tym z instytucją tą współpracowało okazjonalnie grono osób zaintereso­ w anych przeszłością regionu kieleckiego, m .in. k siąd z S ta n isła w S kurczyński z Gnojna (honorowy kustosz m uzeum od grudnia 1945 r.), arty sta m alarz Stefan Styczyński - referen t ds. k u ltu ry w S tarostw ie w Pińczowie (od 1 m arca 1945 r.), dokooptowany do Rady Naukowej M uzeum, oraz J a n A leksander Zarem ba - refe­ re n t (kierownik) ds. m uzealnych w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach. O jego dzia­ łalności będzie jeszcze mowa.

Z powyższego wykazu wynika, że tylko jed n a osoba - dr Tadeusz Przypkowski - posiadała wykształcenie potrzebne do prac związanych z właściwą selekcją i opra­ cowaniem zabytków artystycznych. T. Przypkowski do tej roli był dobrze przygo­ towany także ze względu na udział w inw entaryzacji zabytków przed wybuchem wojny oraz z uwagi na swoje szerokie zainteresow ania ku ltu rą. Jed n ak już w stycz­ niu 1946 roku zrezygnował ze w spółpracy z m uzeum . Od tego czasu brał udział głównie w lustracjach dworów w pow iatach jędrzejow skim i pińczowskim. Oczy­ wiście nie należy pom ijać osoby d y re k to ra m uzeum (do lutego 1947 roku) dra J. Nowaka-D łużewskiego, h isto ry k a lite ra tu ry , również o rg an izato ra Biblioteki

20 AP Kielce, MŚ, sygn. 43 i 44, bs.; sygn. 1 7 -2 1 - teczki zabezpieczenia i przejęcia m u­ zealiów w poszczególnych pow iatach, oraz sygn. 16, 2 2 -2 4 , 7 9 -8 8

21 AP Kielce, UWK II, sygn. 2069, bs.; H istoria M uzeum Ś w iętokrzyskiego w Kielcach

P odw orskie dobra k u ltu ry w zbiorach M N w Kielcach 19

Wojewódzkiej w Kielcach. Jego zainteresow anie skupiało się jed n ak raczej na za­ bezpieczaniu i przejm ow aniu księgozbiorów. Opracował naw et obszerny projekt utw orzenia w m uzeum działu lite ra tu ry . Je d n a k ż e N aczelna Dyrekcja Muzeów przeciwna była grom adzeniu w m uzeach naw et najcenniejszych książek i ostatecz­ nie trafiły one do bibliotek, w tym i naukow ych (np. U niw ersytetu Jagiellońskie­ go), a przywiezione do Kielc - do wspom nianej Biblioteki Wojewódzkiej22.

T ak więc do prow adzenia prac ewidencyjnych zabrakło osoby posiadającej od­ powiednie przygotow anie oraz personelu pomocniczego, który mógłby być wyko­ rzystany przy zwózce muzealiów. Prace magazynowe i ewidencyjne spoczęły na p ra ­ cownikach luźno zw iązanych z m uzeum . N ajistotniejsze prace, jeśli chodzi o mienie podworskie, wykonywał J a n A leksander Zarem ba — pracownik U rzędu Wojewódz­ kiego, w zasadzie oddelegowany do pomocy m uzeum . Od m arca 1945 roku do wy­ padku, w którym uczestniczył w styczniu 1946 roku, b rał aktyw ny udział w zabez­ pieczaniu i przejm ow aniu podw orskich dóbr k u ltu ry , a n a stęp n ie przeszedł do związanych z nim i prac ewidencyjnych i porządkowych. Z uwagi na niezbyt dobrą atm osferę w m uzeum , spowodowaną m.in. przypisyw aniu sobie przez Radę N au ­ kową zasług w spraw ie ochrony tych dóbr, odmówił podjęcia etatowej pracy w m u­ zeum. N a polecenie U rzędu Wojewódzkiego pracował nad al nad weryfikacją, in ­ w entaryzacją i katalogow aniem muzealiów. Był absolw entem Szkoły Przem ysłu Artystycznego w Krakowie, ale sam uw ażał, że nie posiada odpowiedniego przygo­ tow ania do właściwego zajm ow ania się dziełami sztuki. Jego zainteresow ania sk u ­ piały się na sztuce ludowej i literaturze. W spółpracował z m uzeum do 1947 roku23. Trw alej zw iązał się z m uzeum h isto ry k Sew eryn Borkiewicz, członek Rady Nadzorczej M uzeum od 1946 roku. Po odejściu J. Nowaka-Dłużewskiego objął dział hum anistyki, ale etatow ym kustoszem został dopiero 1 lipca 1947 roku. Wspólnie z J.A. Zarem bą opracowywał k arto tek ę m alarstw a, dokonując ekspertyz, weryfi­ kacji portretów itp., następn ie sporządzał, przepisyw ał i uzupełniał inw entarze m u­ zealiów 24.

1 m arca 1948 roku zatrudniony został w m uzeum Andrzej Oleś, przedwojenny ko n serw ato r zabytków województwa kieleckiego, absolw ent kursów m a la rstw a

22 AP Kielce, MŚ, sygn. 3, s. 52 i sygn. 5, bs. Tam że w ykaz pracowników na dzień 4 stycz­ nia 1946 r.: J. N ow ak-D łużew ski, J. Czarnocki, E. M assalski, B. Pniew ski, K. Skóre- wicz. N a etatach, oprócz dyrektora, zatrudnieni byli K. Kow alew ski (asysten t arche­ ologii), stenotypistka Wanda Ostrowska-Luxemburg, sekretarka Izabella Dłużewska. W styczniu przyjęto dwóch woźnych - W acław a K asprowicza i Jana Wronę, 1.03. in ­ tendenta W ładysław a C iechanowicza, 1.04. kierowcę S tan isław a Cielątko. Z wykazu pracowników z 1.10. tego roku w ynika, że odeszli - K. Kowalewski i I. D łużew ska. Tamże, bs.; A kta personalne w archiw um zakładow ym MNKi - W. Ciechanowicza, sygn. 34 i W. Kasprowicza, sygn. 114.

23 Urodzony w 1897 roku w W ielogłowach. Przed II wojną św iatow ą pracował w róż­ nych instytucjach, szkołach i zakładach, głów nie w e Lwowie. Do Kielc trafił w czasie okupacji i w U rzędzie Wojewódzkim pracował z przerwam i do 1950 roku. Parał się twórczością artystyczną i literacką. Wg informacji udzielonych przez UWK w 1994 r. z teczki personalnej J.A. Zaremby, sygn. Z/35, a także A P Kielce, UWK II, sygn. 2069, s. 169; sygn. 2163, s. 4, 2 6 -2 9 .

24 Urodzony w 1890 r., studiow ał na U J i zagranicą. Był autorem M onografii p o w ia tu

jędrzejow skiego. K ielce 1936 i H isto rii organ izacji społecznych w w ojew ództw ie kie­ leckim . Kielce 1934. Zmarł w 1954 r. Archiwum zakładow e MNKi, A kta personalne

niekom pletne, sygn. 20; AP Kielce, MŚ, sygn. 2, bs.; sygn. 3, s. 8 9 -9 1 , 98, 104, 107, 112; sygn. 6, bs.

20 E lżb ieta W ierzbicka

i grafiki na Akadem ii Sztuk Pięknych w Krakowie. P rzypadła m u opieka nad za­ niedbanym i do tej pory zbioram i grafiki i ich zinw entaryzow anie 25.

Na ta k ą sytuację kadrow ą i lokalową m uzeum przypadł okres najw ażniejszych prac zw iązanych z przywożeniem i opracowywaniem przejętych zbiorów podwor­ skich. W pewnym stopniu w yjaśnia ona zaistniałe uchybienia, które rz u tu ją obe­ cnie na problem y z u stalan iem pochodzenia zabytków. N ależy je d n a k rozpocząć od przedstaw ien ia pewnych błędów popełnionych wcześniej, w trak c ie zabezpie­ czania i przejm ow ania m ienia do m uzeum . To one decydują o skali trudności w określaniu proweniencji.

Pierw sza g ru p a tych uchybień wiąże się z jak ością sporządzanych wówczas dokumentów, zazwyczaj zbyt ogólnikowych, czasam i nieczytelnych, a poza tym nie­ kom pletnych. Dysponujemy następującym i rodzajam i archiwaliów:

- protokóły zabezpieczenia m ienia zabytkowego w poszczególnych dworach (nie­ kom pletne),

- ogólne charakterysty ki wyposażenia dworów pod kątem znajdujących się w nich dóbr kultury, protokóły przejęcia zabytków z m ajątków (niekom pletne)

- spraw ozdania z wyjazdów służbowych uzupełniające niekiedy dane zaw arte w ww. protokółach,

- spisy zabytków odebranych ze składnic lub urzędów, - spraw ozdania miesięczne, k w artaln e i roczne m uzeum ,

- korespondencja, m.in. w spraw ie dochodzeń dotyczących rozgrabionego mienia, - korespondencja zw iązana z przekazyw aniem do m uzeum w latach późniejszych

muzealiów z W ydziału K ultury lub urzędów, które je użytkowały.

Protokóły z zabezpieczenia m ienia spisyw ali zazwyczaj powiatowi referenci kultu ry (pierwsza penetracja), rzadko pracownicy m uzeum lub U rzędu Wojewódz­ kiego. Sporadycznie spisywano wówczas dokładnie zabytki, ta k ja k to miało miej­ sce w Kurozwękach. W protokóle tym podano (jeśli znano) nazw isko i godność oso­ by portretow anej, w ym iar obrazu, jego k sz ta łt itp. Z resztą sam o zabezpieczenie przebiegło zgodnie z ustalonym i regułam i i uczestniczył w nim , oprócz referenta ds. kultu ry W acława Szyszko-Bohusza i kierow nika O środka K ultury Rolnej, który m iał siedzibę w pałacu, także i kom endant MO. N aw et protokół został spisany na maszynie. Okazało się jedn ak, że i ta k nie odnaleziono w szystkich zabytków. Za­ bezpieczenie nie uchroniło ich od grabieży, a sporządzony protokół nie pomógł w ich poszukiw aniu26. W m iarę dokładnie sporządził też dokum entację wspomniany M. Przybysz (pow. sandom ierski) i St. Styczyński (pow. jędrzejowski, pow. pińczow- ski).

Wydawało się, że większe w ym agania będą postawione przy sporządzaniu pro­ tokółów przekazania obiektów do Kielc, ale okazuje się, że było jeszcze gorzej. Zaj­ mujący się zwożeniem m ienia mieli dużo m niejsze możliwości spisyw ania dokład­ nych wykazów. Zaabsorbowani byli sporam i z przedstaw icielam i władzy lokalnej, którzy nie chcieli im towarzyszyć w wyprawach w teren, i z kierowcam i odmawia­ jącym i jazdy do niektórych miejscowości, pomocy w załadun ku i naciskającym i na ja k najszybsze zakończenie prac oraz z m ającym i pieczę nad m uzealiam i, którzy

25 Urodzony w 1886 r. w Iwoniczu, od 1936 r. konserw ator zabytków województwa kie­ leckiego. Zmarł 31.10.1952 r. Archiwum zakładow e MNKi, A kta personalne, sygn. 198; AP K ielce, MŚ sygn. 2, bs. - Protokół z p o sied zen ia R ady N adzorczej MS z 29.04.1948 r.; sygn. 3, s. 107-109.

26 AP Kielce, U W K II, sygn. 2174, s. 3 - Protokół z 15 czerwca 1945 r. i MŚ, sygn. 80, s. 120 oraz PWRN w Kielcach, Akta Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, sygn. 430

P odw orskie dobra ku ltu ry w zbiorach M N w Kielcach 21

często szukali pretek stu , aby ich nie oddawać. Na właściwe spisanie przejm owa­ nego m ienia nie starczało w tej sytuacji czasu i energii. Protokóły te są zazwyczaj bardzo ogólnikowe. N a przykład przy zabieraniu muzealiów z lokalu PPS w Zaga­ jach zanotowano: „trzy obrazy olejne i fotele z poręczam i” (14 m aja 1946 r.), a z M ałachowa: „Siedem obrazów i jedno krzesło” (18 kw ietnia 1946 r.). N ato m iast niektóre z nich, zwłaszcza sporządzone przez J. Nowaka-Dłużewskiego, są prawie nieczytelne27.

Później, po kontroli przeprowadzonej przez U rząd Wojewódzki, do protokółów przyporządkowano num ery inwentarzowe, ale częste poprawki oraz ew identne po­ myłki skłaniają do u zn an ia ich za dane niewiarygodne. Zapewne na podstawie tego przyporządkow ania określono w inw entarzu proweniencję muzealiów.

Również przebieg ew idencjonowania i równocześnie oznakow ania m uzealiów miał znaczący wpływ n a pow stanie problemów z ustaleniem ich pochodzenia. Przez cały 1945 rok inw entaryzow ano przywożone zabytki na luźnych k artk a ch k atalo ­ gowych, wykonanych dla M uzeum Świętokrzyskiego jeszcze przed 1939 rokiem. Kontrola przeprow adzona w m uzeum przez delegata W ydziału K ultury Wojewódz­ kiej Rady Narodowej 7 lutego 1946 roku w ykazała b rak właściwego in w en tarza muzealiów, który polecono sporządzić28. M uzeum zastosowało się do zaleceń i od m arca 1946 roku jego pisanie rozpoczął J.A. Zarem ba. W ykorzystał do tego celu nie zapisane księgi inw entarzow e opracowane dla muzeów też przed rokiem 1939. M uzeum nie wykonało wówczas polecenia Zarządu Głównego PTK w kwestii zmiany sposobu ewidencji. K ontynuow ało wpisy m uzealiów w in w en tarzu założonym w 1908 roku, choć wykonano już księgi według zalecanego wzoru.

J.A. Zarem ba zakończył inw entaryzację znajdujących się w m uzeum przedm io­ tów w czerwcu 1946 roku i do tego czasu zewidencjonował około 1200 muzealiów. P racę tę prowadził do lutego 1947 roku, tj. do m om entu u stan ia jego współpracy z m uzeum , kończąc wpisy na pozycji 190929. Obowiązki inw entaryzatorskie przejął po nim Seweryn Borkiewicz. Jego wpisy do in w entarza były bardziej dokładne, a poza tym bez wyjątków podawał wymiary przedmiotów. Do końca m arca 1947 roku zinw entaryzow ano 1940 obiektów i już wówczas S. Borkiewicz stw ierdził b ra k nie­ których protokółów z przejęcia muzealiów, których prawdopodobnie w ogóle nie sporządzono. W 1948 roku skonfrontował on wpisy inw entarzow e z posiadanym i zbioram i, a przyjęty wówczas do pracy w m uzeum Andrzej Oleś rozpoczął inw en­ taryzację grafiki. Zakończył ją na początku 1949 roku. W 1948 zm ieniano na eks­ ponatach k artk i z num eram i inwentarzowym i, a także uzupełniano m etryczki in ­ form ujące o prow eniencji, gdyż od niek tó ry ch m uzealiów ju ż poodpadały. N a początku 1949 roku znów sprawdzono cały inw entarz z zabytkam i i uzupełniano brakujące kartki. Dopiero w czerwcu tego roku zaczęto nanosić trw ałe (farbą olej­ ną lub tuszem ) oznakow ania obiektów num eram i inw entarzow ym i30.

Inw entarz, którego prow adzenie rozpoczął J.A. Zarem ba, był kontynuow any do 1950 roku (cztery tomy oznaczone później literam i A-D, wpisanych 2846 pozy­

27 Akta w łasne MNKi w D ziale Głównego Inw entaryzatora, bez sygn. 28 AP Kielce, MŚ, sygn. 24, s. 62

29 AP Kielce, U W K II, sygn. 2069, s. 160; sygn. 2163, s. 4 -5 oraz MŚ, sygn. 44, bs. Infor­ macja UWK z akt personalnych J.A. Zaremby, sygn. Z/35. Dane dotyczące zakłada­ nia k siąg inw entarzow ych z tek stu polecenia PTK (bez daty) wklejonego do jednej z nich.

30 AP Kielce, MŚ, sygn. 3, s. 98, 1 0 4 -1 0 9 ,1 1 2 ; sygn. 6, bs.; sygn. 44, bs. - spraw ozdania za 1948 i 1949 rok; sygn. 24, s. 27; UWK II, sygn. 2069, s. 160

22 E lżb ieta Wierzbicka

cji). N atom iast w 1947 roku S. Borkiewicz przystąpił do sporządzania drugiego eg ­ zem plarza ksiąg inw entarzow ych, precyzyjniej opisując zabytki łącznie z ich w y­ m iaram i, a naw et ceną. W pisy do niego zakończono w raz z przejściem n a prow a­ dzenie wyłącznie inw entarzy działowych, czyli w 1958 roku (trzy tomy oznaczone num eram i 1-3, wpisanych 3615 pozycji). Ponadto od połowy 1946 roku, n a polece­ nie U rzędu Wojewódzkiego prowadzono d uplik at in w en tarza, który był przecho­ wywany w tym Urzędzie (obecnie w muzeum). Doprowadzony do pozycji 1982, nie wnosi nic nowego, jeśli chodzi o opis muzealiów, pomimo m onitów U rzędu o jego uzupełnienie 31.

Przedstaw iony powyżej przebieg ewidencjonowania, oznaczania i porządkow a­ n ia zbiorów uwidacznia, ja k wiele było momentów, w których mogło dojść do po­ m ylenia proweniencji obiektu, a tak że jego samego z innym podobnego rodzaju, np. stołów, krzeseł, obrazów. O graniczenia finansowe, ale nie tylko, powodowały nadm ierne wydłużanie się czasu od przywiezienia zabytków do m uzeum do chwili ich zewidencjonowania, trw ałego oznakowania, a także uporządkow ania. Przy cia­ snocie magazynowej i zam ianach pomieszczeń ze w spom nianym In sty tu tem nie trudn o było o pomyłkę. Przy większych tran sp o rtach lub równoczesnym przywie­ zieniu przedmiotów z różnych m ajątków miejsce ich złożenia w m agazynach mo­ gło mieć znaczenie dla określenia ich pochodzenia. Tymczasem zdarzało się, że do pom ieszczeń tych wchodziły obce osoby, sam owolnie przem ieszczając m uzealia. Prawdopodobnie to w łaśnie było przyczyną błędnej segregacji zabytków z Kuro- zwęk, które przywieziono razem z przedm iotam i z dworu w Gnojnie.

Zbyt późno rozpoczęto też w eryfikację m ien ia p oleg ającą n a o d d ziele n iu przedmiotów niezabytkowych i robiono to zbyt pośpiesznie. Na przykład ceram ikę u zn an ą w 1947 za pozbawioną większych wartości (około 100 obiektów pochodzą­ cych z wytwórni polskich, europejskich i azjatyckich) przy ponownej weryfikacji w 1951 roku w sporej części zakwalifikowano do grupy muzealiów. Jedn ak że wie­ le z tych obiektów było potłuczonych (przechowywane w nie zam kniętych skrzy­ niach, od wielu odpadły k a rtk i z num eram i inwentarzowym i i zatarły się napisy n a m etryczkach inform ujących o ich pochodzeniu 32.

R easum ując, wiele uchybień n a tu ry formalnej popełnionych przy przejm owa­ niu m ienia podworskiego, przedłużający się czas jego porządkow ania i ewidencjo­ now ania w m uzeum oraz błędy popełnione w trakcie tych prac, to główne przyczy­ ny p ow stania problem ów z określeniem w pełni wiarygodnej prow eniencji tych muzealiów.

Przypuszczalnie wcześniejsze podjęcie prób u stalen ia pochodzenia przyniosło­ by lepsze efekty niż uzyskane obecnie. N iestety, włączenie m ienia podworskiego do zbiorów m uzealnych n a mocy ustaw y o ochronie dóbr k u ltu ry z 15 lutego 1962 roku wydawało się rozstrzygnięciem ostatecznym , toteż nie dążono do w yjaśnie­ nia kw estii proweniencji.

31 AP Kielce, MŚ, sygn. 5, bs.; sygn. 28, bs.; sygn. 44 - spraw ozdanie za I kw artał 1947 r., bs.; sygn. 79, s. 70

32 Drugiej weryfikacji dokonał w sierpniu 1951 roku asysten t M uzeum Narodowego w W arszawie B. Kopydłowski. AP Kielce, MS, sygn. 81, s. 5 -1 2 .

Podw orskie dobra ku ltu ry w zbiorach M N w K ielcach 23

CHARAKTERYSTYKA MIENIA PODWORSKIEGO PRZEJĘTEGO DO MUZEUM ŚWIĘTOKRZYSKIEGO W KIELCACH. JEGO ZNACZENIE DLA DALSZEJ DZIAŁALNOŚCI MUZEUM

Precyzyjne podanie liczby przedmiotów pochodzących z m ajątków pryw atnych, a znajdujących się obecnie w zbiorach m uzeum , n a razie nie je s t jeszcze możliwe. W pierwszych inw entarzach określano bowiem niekiedy niewłaściwie sposób wpły­ wu do m uzeum , a należy też sądzić, że część obiektów mogła być od razu zaliczona do m ienia gospodarczego. O pracach związanych z w yjaśnianiem tych kw estii bę­ dzie jeszcze mowa.

Orientacyjnie należy tu przytoczyć dane opracowane n a polecenie M inisterstw a K ultury i Sztuki w 1991 roku. Przygotowanie informacji o m uzealiach podworskich połączono z ich podziałem n a trzy kategorie, według znaczenia dla k u ltu ry naro­ dowej oraz wyceną. Do kategorii I zaliczono m uzealia o szczególnej w artości dla k u ltu ry narodowej, wysokich wartościach artystycznych lub dużym znaczeniu h i­ storycznym, które ponadto są eksponowane w pałacu kieleckim. W jej obrębie zna­ lazły się dwie kolekcje obrazów. Pierw sza z nich pochodzi z pałacu w Kurozwękach będącego najpierw własnością Sołtyków, później Popielów (po ślubie Emilii z Soł- tyków z Pawłem Popielem w 1833 r.). W skład drugiej kolekcji przejętej z Chro- brza weszły m uzealia związane z ordynatam i Myszkowskimi i spokrewnionymi z nim i Komorowskimi, a także Wielopolskimi, ordynatam i m yszkowskim i od 1729 roku33. M uzealia zaliczone do kategorii I według tego projektu miały nie podlegać zwrotowi byłym właścicielom.

Zabytki znajdujące się obecnie w naszym m uzeum , a pochodzące z m ajatków ziemskich oszacowano na sum ę 30 miliardów zł. Obliczono, że je s t ich 2433. Później­ sze prace w niewielkim stopniu skorygowały tę liczbę, a mianowicie: okazało się, że siedem obrazów (nr ak tu aln y M/980, M/1736, M/973, M/976, M/1035, M/1038 i M/1067) i skrzynię polską z XVIII wieku (nr ak tu aln y R/346) m uzeum zakupiło, a lam pa (nr ak. R/372), XVIII-wieczne buty (nr ak. R/768/1-2) i dwie rzeźby (nr ak. M/1240, M/1241) pochodzą z przedwojennych zbiorów M uzeum Świętokrzyskiego. W wykazie tym przeoczono natom iast dwie olbrzymich rozm iarów genealogie Mo­ szyńskich m alowane n a płótnie (nr ak. H /4504-4505) i fotografie.

C h ara k te ry sty k ę m ienia podworskiego znajdującego się obecnie w m uzeum należy rozpocząć od dzieł m alarskich, albowiem wśród nich znalazły się m uzealia najcenniejsze dla polskiej kultury. Są nim i p ortrety sarm ackie pochodzące głów­ nie z dwóch wym ienionych wcześniej kolekcji. W izerunki M yszkowskich, Wielo­ polskich, Sołtyków, Popielów, a także pojedyncze przedstaw icieli innych rodów, 0 w ym iarach przekraczających 2 x 1,2 m, należą do dzieł rzadko w ystępujących w polskich zbiorach. Są one chlubą zbiorów m alarstw a polskiego eksponowanych w pałacu kieleckim. Również i mniejsze płótna - p o rtrety członków wymienionych rodów oraz M ałachowskich, Druckich-Lubeckich, Sobieskich, Radziwiłłów, C zar­ toryskich, a także polskich królów, m ają ogromną wartość. Twórcy tych portretów zazwyczaj są anonimowi. W zbiorach znalazła się jed n ak grupa portretów znanych 1 cenionych m alarzy polskich: Antoniego Misiowskiego, Ł ukasza Orłowskiego, B al­ ta z a ra Gołębiowskiego, Józefa Peszki oraz przypisyw ane Józefowi Faw orskiem u,

33 Polski Słow nik B iograficzny (dalej PSB). T 27. Wrocław 1983, s. 268, biografia Paw ła Popiela. Informacje o ordynacji myszkowskiej w I tom ie opracowania A. Skałkowskie- go A leksan der W ielopolski w św ietle archiw ów rodzinnych. Poznań 1947, s. 1-10.

24 E lżbieta W ierzbicka

W YK AZ M U Z E A L IÓ W P O D W O R S K IC H W Z B IO R A C H M U Z E U M N A R O D O W E G O W K IE L C A C H

Muzealia - rodzaj Liczba W tym zaliczonych _{do kategorii I} Obrazy 376 136 Rzeźby 32 8 Meble 192 16 Tkaniny 10 1 Porcelana i fajanse 246 5 Wyroby szklane 10 -Przedmioty metalowe 86 -Grafika 1149 47 Militaria 10 6 Numizmaty 6 -Dokumenty 40 9 Rękopisy 20 16 Genealogie malowane 2 -Albumy fotograficzne 3 -Fotografie ok. 400

-Wykaz uwzględnia wspomniane wyżej sprostowania, a także np. ustalenie proweniencji dokumentu lokacyjnego dla Stopnicy (nr ak. H/733), wcześniej zaliczonego do mienia podworskiego, gdy tymcza­ sem w 1912 roku był już w zbiorach muzeum PTK. Nie opracowane są natomiast jeszcze rezultaty weryfikacji przedmiotów wpisanych do działowych książek materiałowych, a także rzeczy wyłączonych do tej pory ze zbiorów i nie zewidencjonowanych.

a z obcych - Louisa de Silvestre’a. Równie interesująco przedstaw ia się m alarstw o portretow e wieków późniejszych - XIX i XX. W ystarczy przytoczyć kilka nazw isk ich twórców: Józef G rassi, Franciszek Lam pi, P iotr M ichałowski, M arcin Kasie- wicz, Józef P itschm ann, Leopold Horowitz, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, S ta ­ nisław Ignacy Witkiewicz. Szczególne znaczenie całej tej grupy obrazów w ynika nie tylko z ich walorów artystycznych, ale i z faktu, że spełniają także rolę źródła historycznego.

Spośród płócien o innej tem atyce należy wymienić sześć obrazów Jac k a M al­ czewskiego, w tym pochodzące z cyklu „Polonia”, oraz dzieła m alarstw a pejzażo­ wego i rodzajowego, polskiego i obcego. Z obrazów niew ątpliw ie sprowadzonych do Polski n a uwagę zasługują XVII-wieczne, dużych rozm iarów płótna, wykazujące cechy m alarstw a włoskiego: D ama z perlą i M urzynką, Sprzedanie Józefa przez

braci i Dama pisząca.

Równie cenne są XVII- i XVIII-wieczne dzieła m alarstw a niderlandzkiego (kil­ kanaście), w tym dwie m artw e n atu ry przypisywane Janow i van Huysum . Ogromna różnorodność przejętych z dworów dzieł m alarskich nie pozwala n a szczegółowszy ich opis, naw et obrazów zaliczonych do I kategorii.

Dużo skrom niej przedstaw ia się zbiór rzeźb, choć i wśród nich nie brakuje in ­ teresujących zabytków takich, jak: dalekowschodnie figurki z bukszpanu - Bonza

P odw orskie dobra k u ltu ry w zbiorach M N w Kielcach 25

i Rybak (prawdopodobnie z XIX w.), czy brązowe popiersia kanclerzy - J a n a Za­ mojskiego (1542-1605) i J a n a Wielopolskiego (ok. 1643-1688). Z rzeźb p ortreto ­ wych n a uwagę zasługują biusty P auliny i A leksandra Wielopolskich, a z innych - niew ielka rzeźba Terpsychora a u to rstw a Giaccomo Monaldiego i k ilk a włoskich kopii dzieł antycznych.

Z zabytków rzem iosła artystycznego do grupy najcenniejszych zaliczono mniej obiektów niż w przypadku prac m alarskich. N ajbardziej wartościowe wśród nich to niew ątpliw ie dwie frankońskie skrzynie posagowe z ok. 1580-1590 r., bogato rzeźbione, intarsjow ane, a także dwie włoskie skrzynie szufladowe (cassetone), zdo­ bione snycerką, pochodzące z XVI i przełom u XVI i XVII wieku. Do tej grupy za­ kwalifikowano też holenderski k ab in et palisandrow y z XVII wieku i kilkanaście mebli włoskich, polskich (kolbuszowskie), gdańskich, holenderskich i niemieckich (szafy, stoły, krzesła). Z innych przedmiotów sztuki zdobniczej za unikatow e uznano dwie chińskie wazy z pokrywami, talerze chińskie i japońskie (typ Im ari), pocho­ dzące z kolekcji A ugu sta II zgromadzonej w P ałacu Japo ńskim w Dreźnie, oraz wyroby z porcelany m iśnieńskiej pow stałe około 1723 roku. Równie cenny je st ze­ gar powozowy londyńskiej firmy „J.C harleson” z połowy XVIII wieku oraz turecki kobierzec typu Konya. Poza tym i najcenniejszym i zabytkam i z dworów przejęto kilkadziesiąt m ebli pow stałych w w iekach od XVI do XX (np. cassapankę, stoły, komódki, sekretarzyki, b iurka, szafy, stoliki, krzesła), sporo wyrobów porcelano­ wych i fajansowych polskich i obcych, w tym i dalekowschodnich (fragm enty ser­ wisów, wazony, drobne przedm ioty dekoracyjne) oraz po kilka przedmiotów szkla­ nych i tk an in wschodnich. W bardzo złym stanie trafiło do m uzeum kilkadziesiąt wyrobów m etalowych (sztućce, patery, dzbanuszki, lichtarze), w tym niewiele sre­ brnych, oraz kilkanaście żyrandoli i kinkietów. Szczególnie interesujące są wyro­ by z herbam i lub m onogram am i ich właścicieli, gdyż wykonywane były w niewiel­ kich ilościach. N ależą do nich krzesła z herbem Druck, fragm enty zastaw y stołowej też z tym herbem i dodatkowo m onogram em Druckich-Lubeckich, oraz kieliszki z herbem Pilawa. O ryginalny zabytek to duże krzesło zwane tronem , przerobione z XVI-wiecznego konfesjonału, w zm iankow ane w literatu rze, albowiem od 1917 roku było w zbiorach sancygniowskich.

Dość duży i różnorodny je s t zbiór przejętych z dworów grafik (około 1200 pozy­ cji). Ich liczba je st świadectwem nie tylko zainteresow ań wąskiej grupy zbieraczy, ale i powszechności ozdabiania dworów tego typu twórczością. W ykonywane tech­ nikam i powielanymi, były bardziej dostępne niż kosztowne obrazy. Należy sądzić, że do m uzeum przejęto szczątki trzech kolekcji - z Siedlisk, Kobylnik i Rzeszów- ka. Ze zbiorów dworu w Siedliskach (własność Leona Komorowskiego) pochodzi kilkadziesiąt grafik polskich i obcych oraz kilka albumów. Przypuszczalnie kolek­ cja ta była dużo bogatsza, ale została rozgrabiona. Od początku 1945 roku dwór był bowiem siedzibą U rzędu Bezpieczeństwa, którego pracownicy nie dopuścili do zbiorów osoby prowadzącej akcję zabezpieczania dóbr kultury, wydając tylko nie­ które rzeczy, a system atycznie wywożąc stam tąd m ienie34.

Liczniejsza i chyba mniej rozproszona kolekcja pochodzi z Kobylnik (własność Tadeusza M orstina), choć złożenie jej w C hrobrzu, a następn ie przewiezienie do Kazimierzy Wielkiej mogło spowodować przem ieszanie, zwłaszcza z chroberskim i grafikam i Wielopolskich. Z Kobylnik pochodziły m. in. cenne XVI-wieczne ilu s tra ­ cje do Starego i Nowego T estam en tu , w tym au to rstw a A. Sadelera. Zachowany na niektórych grafikach monogram „L.M.” sugeruje, że należały do słynnego zbio­

26 E lżb ieta W ierzbicka

ru Felicjana Ludw ika (posługiwał się drugim im ieniem ) M orstina, w w iększości sprzedanego przez jego spadkobierców po II wojnie światowej Bibliotece N arodo­ wej w W arszaw ie35.

Trzeci m ajątek, z którego przejęto większą ilość grafik, to Rzeszówek, własność P io tra Dunin-Borkowskiego. Są to głównie widoki z album ów N apoleona Ordy. Najbardziej oryginalnym zabytkiem znajdującym się obecnie w Dziale Rycin n a ­ szego m uzeum , a pochodzącym z m ajątk u Góry, je s t m ezzotinta (112 x 70 cm) na jedw abiu z w izerunkiem św. Rodziny i dedykacją dla J a n a Dembińskiego, s ta ro ­ sty wolbromskiego, wojnickiego i rudzkiego, posła n a sejmy i d ep u ta ta do try b u ­ nału skarbowego, zmarłego w 1754 roku. J e s t ona dziełem artystów augsburskich z połowy XVIII wieku.

W śród bardzo skrom nej liczby m ilitariów przejętych z dworów nie zabrakło zabytków o najwyższej rand ze, wśród których są: naplecznik i n ap ierśn ik zbroi husarskiej z przełom u XVI i XVII w ieku oraz miecz półtoraręczny z końca XIV w ie­ ku.

Z dość oczywistych względów - posiadania wartości rynkowej i łatwości p rze­ noszenia - nie znaleziono już we dworach num izm atów. Do m uzeum trafił jedynie tłok pieczętny hr. Rom ana M orstina (możliwe jed nak , że nie je st to m ienie podwor­ skie) i pięć plakiet z XIX wieku upam iętniających znane postacie.

Z dokum entów przechowyw anych w zbiorach m uzeum większość pochodzi z archiw um chroberskiego, wbrew obowiązującym zasadom nie trafiły one, ta k ja k i grupa innych archiwaliów, do archiw um państwowego. Są to ko ntrak ty, nom ina­ cje itp., dokum enty dotyczące Myszkowskich i spokrewnionych z nim i Komorow­ skich i Wielopolskich. N ajstarszy z nich wystawiono w 1375 roku. C iekaw ostką je st kilka tomów odpisów dotyczących działalności politycznej A leksandra Wielo­ polskiego, pochodzących też z archiw um chroberskiego (w bibliotece MNKi, nie zin­ w entaryzowane). Również z Kurozwęk przejęto kilka interesujących archiwaliów, w tym księgę rachunkow ą szp itala kurozwęckiego z la t 1732-1825* oraz poszyt zapisków Tom asza Sołtyka, wojewody łęczyckiego z XVIII wieku.

Do zbiorów m uzealnych trafiło blisko 400 fotografii, głównie członków rodzin Zamojskich, Radziwiłłów i Potockich. Część sfotografowanych osób nie je st rozpo­ znana. Oprócz tych zdjęć o formacie pocztówkowym i mniejszym zachowało się kilka dużych fotografii portretow ych oraz widoków miejscowości, w tym album Szcze­ kocin. Interesujący je st też album fotografii członków Kom itetu i Dyrekcji Głów­ nej Tow arzystw a Kredytowego Ziemskiego z 1878 roku , dedykowany Erazm owi Różyckiemu, prezesowi Dyrekcji Szczegółowej tego Towarzystwa w Kielcach. N a­ leży nadm ienić, że trw ające nadal prace nad porządkowaniem zbiorów, o których będzie jeszcze mowa, niew ątpliw ie zm ienią liczbę muzealiów pochodzenia podwor­ skiego (prawdopodobnie powiększą). N atom iast prace nad ustaleniem prow enien­ cji niewielkiej liczby książek przejętych z pryw atnych m ajątków w zasadzie już zakończono. W oparciu o przesłanki wynikające ze znajdujących się n a nich zn a­ ków własnościowych (ekslibrisy, podpisy, pieczęcie itp.), i z równoczesnym w yklu­ czeniem spraw y zakupu, stwierdzono obecność 198 podworskich druków zwartych i czasopism.

35 PSB T. 21. Kraków 1976, s. 7 9 3 -7 9 4 . O dnaleziony w Bibliotece MNKi spis grafiki pochodzi prawdopodobnie z Kobylnik.

* Opracowana przez J. Kuczyńskiego w pracy K sięga budżetow a szp ita la miejskiego w

Kurozwękach z la t 1732-1825, zam ieszczonej w RMNKi Kielce 1 9 9 5 1. 18, s. 119-134

Podw orskie dobra kultury w zbiorach M N w K ielcach ₂₇

Ryc. 2. Protokóły przejęcia przez Ju liu sza Nowaka-Dłużewskiego zabytków ze Ściborzyc i Cianowic 21 i 22 sierpnia 1945 r.; w Archiwum Państwowym w Kiel­

28 E lżbieta W ierzbicka

Tak cenne m uzealia przejęte z m ajątków ziem skich w decydujący sposób za­ ważyły na profilu zabytków gromadzonych od tej pory w m uzeum kieleckim i za­ decydowały o kierunk u jego działalności. Muzeum Świętokrzyskie, trak tow ane jako kontynuacja m uzeum PTK i spadkobierca jego zbiorów, przez zgrom adzenie m ie­ nia podworskiego zmieniło swój charakter. Z m uzeum o przyrodniczym profilu zbio­ rów, w mniejszym stopniu historycznym i archeologicznym, posiadającego jedynie pojedyncze dzieła sztuki, przekształciło się w placówkę, w której dom inują m uze­ alia artystyczne. Przez wiele la t prace zw iązane z podworskim i dobram i k u ltu ry pochłaniały energię pracowników m uzeum i przeznaczone dla niego dotacje p a ń ­ stwowe. Najpierw kilkuletn ia akcja ochrony i sprow adzania m ienia podworskiego zm usiła do podjęcia sta ra ń o poszerzenie powierzchni magazynowej. Zapewnienie zbiorom, zw łaszcza artystycznym , właściwych w arunków przechow yw ania je s t nadal problemem, pomimo diam etralnej zm iany sytuacji lokalowej m uzeum . O dłu­ gotrwałych pracach nad porządkowaniem i inw entaryzacją dóbr podworskich pi­ sano już wcześniej i do omówienia pozostaje jeszcze kw estia ich konserwacji.

Zabytki te trafiały do m uzeum często bardzo zniszczone i zabrudzone. Był to efekt zarówno aktów w andalizm u, ja k i złych w arunków przechowyw ania w cza­ sie okupacji (szopy, strychy, niekiedy - ja k np. w Czarnolesie - zakopane w ziemi) oraz uszkodzeń w czasie tra n sp o rtu i późniejszych już, w zbyt ciasnych m agazy­ nach. Od samego początku, od 1945 roku staran o się poprawić sta n zachow ania zabytków. Stefan Ju liusz Roel, m alarz am ato r ze Starachowic, już w tym roku odre­ staurow ał (oczyścił?) za sum ę 9100 zł kilkanaście obrazów pochodzących z Bałto- wa. Pewne prace konserw atorskie wykonywał też Stefan Styczyński, aktyw ny ucze­ s tn ik akcji ochrony dóbr k u ltu ry . N a w ięk szą sk alę rozpoczęto k o n serw ację zabytków w roku następnym , głównie z uwagi na przygotowywaną wystawę Wiek

X V I i XVII. Obrązy konserwował wówczas prof. M arconi z W arszawy i jego pomoc­

nicy, a własnymi siłami klejono w m uzeum ceram ikę. Wówczas rozpoczął też p ra ­ ce renowacyjne J a n Um iński, a rty sta m alarz z Radomia, odnaw iając wtedy blisko 100 płócien. W 1947 roku koszt wykonanych przez niego zabiegów wyniósł 150 tys. zł, a w 1948 roku zakonserwował on 108 obrazów za blisko 600 tys. zł. Stw ierdzo­ no wówczas, że jeszcze tylko 50 płócien wym aga odnowienia. Prace konserw ator­ skie przy innych rodzajach m uzealiów ham ow ał wymóg po siad ania stosownych upraw nień, słusznie narzucony przez Naczelną Dyrekcję Muzeów. Muzeum s ta ra ­ ło się też o środki na uporządkow anie archiw um chroberskiego. Opóźniała się re­ nowacja mebli, ale należy sądzić, że najprostsze napraw y robiono we własnym za­ kresie. W 1950 roku odrestaurow ano w W arszawie stół kolbuszowski, nato m iast w latach 1951—1953 pracownia konserw atorska U niw ersytetu Jagiellońskiego od­ nowiła lub zrekonstruow ała kilkanaście mebli. Część z nich zatrzym ała n a w ła­ sność. W tym sam ym czasie konserwowano też zegary36.

Perspektyw a otrzym ania pałacu kieleckiego, dotychczasowej siedziby Urzędu Wojewódzkiego, wpłynęła u schyłku la t 60. na rozpoczęcie prac konserw atorskich na szerszą skalę. N iestety, nie je st już możliwe oszacowanie kwot wydatkowanych na ten cel, zwłaszcza w latach 40. i 50., gdyż nie zachowały się stosowne dokum en­ ty finansowe, a niekiedy i sam a dokum entacja konserw atorska. Ogólne dane za­ w ierają jedynie roczne spraw ozdania finansowe, często nie oddzielające kosztów konserwacji zabytków ruchomych od poniesionych na rem ont budynków.

36 AP Kielce, MŚ, sygn. 2, bs.; sygn. 3, s. 4, 99; sygn. 43, bs.; sygn. 44, bs.; U W K II, sygn. 2161, s. 24. 30, 44; sygn. 2163, s. 3, 5, 6, 15; Akta w łasne MNKi w D ziale Głównego Inwentaryzatora, b. sygn.

P odw orskie dobra ku ltu ry w zbiorach M N w Kielcach 29

Ryc. 3. Protokół przejęcia przez Ju liu sza N ow aka-D łużew skiego zabytków z domu pryw atne­ go w Ściborzycach 21 w rześnia 1945 r.; w Archiwum Państw ow ym w Kielcach, akta Muzeum

Św iętokrzyskiego w Kielcach, sygn. 19, s. 40

M uzealia arty sty czne zgrom adzone w m uzeum w latac h 40. dały im puls do tw orzenia kolekcji zabytków sztuki poprzez dokonywanie odpowiednich uzupełnień zbiorów i pod tym kątem gromadzono je przez blisko pół wieku. Z m yślą o przy­ szłej galerii m alarstw a polskiego zakupiono dzieła następujących m alarzy: Józefa G rassiego, Józefa B ra n d ta , k ilk a Olgi B oznańskiej, J u lia n a F a ła ta , W ojciecha G ersona, A rtu ra G rottgera, Ju liu sz a Kossaka, J a n a Ch. Lampiego, F ranciszka K. Lam piego, P io tra M ichałow skiego, F ry d ery k a P au tsch a, Zbigniewa P ronaszki, H enryka Siem iradzkiego, Wojciecha W eissa, S tan isław a Ignacego W itkiewicza, S tan isław a W itkiewicza, W itolda W ojtkiewicza, S tefana Filipkiewicza, S ta n isła­ wa Kamockiego, W ładysława Małeckiego, E ugeniusza Zaka, J a n a Stanisław skie­ go, Leona Wyczółkowskiego, S tanisław a W yspiańskiego, Józefa Pankiewicza, F e­ licjan a S. Kowarskiego. N a u zupełnienie m a la rstw a obcego położono m niejszy nacisk, zresztą mniej trafiało się ciekawych ofert. Najcenniejszy był zakup dwóch m artw ych n a tu r pędzla A m brosiusa B oschaerta z początku XVII wieku. N atom iast m alarstw o zw iązane z regionem wzbogaciły zwłaszcza obrazy Szermentowskiego podarow ane przez M uzeum Narodowe w W arszaw ie. Zbiory sztuk i sarm ackiej uzupełniły przede wszystkim tkaniny. Kupiono dwa pasy kontuszowe, a z Muzeum Narodowego w W arszawie pozyskano najpierw w formie depozytu, a później daru

30 E lżb ieta W ierzbicka

gobelin herbowy S tefana Korycińskiego i tegoż portierę herbową, dywan z herbem Działyńskich oraz m akatę z herbam i Ciołek i Sam son, a także należącą do innego już kręgu sztuki tap iserię B itw a nad G ranikiem . Szczególnie cenne były te dw a o statn ie pozyski, m .in. ze względu n a ich pochodzenie z kolekcji pow stałych na terenie województwa kieleckiego. M akatę podarował m uzeum w W arszawie w 1932 roku m argrabia Wielopolski, a tapiserię pochodzącą ze zbiorów rodziny H allerów z Mianocic zakupiło to m uzeum w 1949 roku. N abyto sre b rn ą tacę au g sb u rsk ą

K uźnia W ulkana z końca XVII wieku. Również dzięki M uzeum N arodowem u w

W arszawie ogromnie wzbogacono też kolekcję złotnictwa eksponow aną w pałacu. Dokupiono n a to m ia st półm isek z herbem D ruck, uzupełniono zbiory porcelany ćmielowskiej, nabyto kilkanaście sztuk mebli, od renesansow ych po XIX-wieczne. W latach 60. i 70. rezygnowano niekiedy z atrakcyjnych ofert zakupu z uwagi na posiadanie już podobnych zabytków pochodzących w łaśnie z m ienia podworskie­ go.

R easum ując, dzięki wieloletnim staran io m z połączenia zakupionych dzieł z m uzealiam i podworskimi pow stała w m uzeum kieleckim, eksponow ana w pałacu, jed n a z bogatszych w k ra ju galeria m alarstw a polskiego oraz interesujące m uzeum

w nętrz zabytkowych.

PROBLEMY ZWIĄZANE Z EWENTUALNYM ZWROTEM PODWORSKICH ZABYTKÓW RUCHOMYCH

N a wstępie należy zaznaczyć, że w latach 1947—1953 część m ienia przejętego z dworów, k tóra znalazła się w m uzeum , została zwrócona ich właścicielom. O ka­ zało się bowiem, że niektóre z zabranych przedmiotów nie posiadają ani większych wartości artystycznych, ani historycznych, a trafiły do m uzeum tylko na sku tek niewiedzy lub b ra k u możliwości ich dokładniejszej weryfikacji. Specjalna kom isja (Wojewódzki K onserw ator Zabytków oraz kustosze M uzeum Świętokrzyskiego) na wniosek zainteresow anych rozpatryw ała możliwość zwrotu niektórych przedm io­ tów. Wydane przez nią decyzje podlegały jeszcze zatw ierdzeniu przez M inisterstw o Rolnictwa i Reform Rolnych, a nieco później przez M inisterstw o K ultury. Komisja zezwoliła na zwrot od kilku do k ilk u n astu obiektów (wyjątkowo ponad 100 obiek­ tów) z następujących majątków: Bejsc, Jeleńca, Kamiennej, Kobylnik, Kurozwęk, M orska, Sancygniowa, Sichowa, Wiśniowej i Zagajów, łącznie około 200. Nie wia­ domo, czy wszystkie decyzje zostały sfinalizowane, gdyż brak je s t niektórych po­ tw ierdzeń odbioru. Zastosowano wówczas zasadę, że odbierający swoje mienie za ich zabezpieczenie i przechowywanie w m uzeum płacili albo przekazywali muzeum na własność niektóre z tych rzeczy lub inne będące w ich posiadaniu. J a k już wspo­ m niano, dokum enty zw iązane ze zw rotem m ien ia są niek om pletn e, a ponadto okazało się, że pomimo zgody na oddanie obiektów nie odebrano ich i nadal znaj­ dują się w zbiorach m uzeum . W tym przypadku m uzeum stanęło na stanow isku u trzym ania decyzji sprzed 45 lat, gdyż przedm ioty te (taborety z przełom u XIX i XX wieku), pomimo upływu czasu nie m ają nadal cech dobra kultury.

Od stycznia 1990 roku do kw ietnia 1994 roku wpłynęło do m uzeum siedem na­ ście podań o zwrot m ienia od następujących byłych właścicieli lub ich spadkobier­ ców (kolejność według zgłoszenia):

- Konarscy - m ienie przywiezione do m ajątk u Topola, stanowiącego własność Rze­ w uskich