Larysa Vakhnina
Powstanie styczniowe w źródłach
archiwalnych na Wschodzie
Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury 13, 125-129
Larysa VAKHNINA
Narodowa Akademia Nauk Ukrainy w Kijowie
Powstanie styczniowe w źródłach archiwalnych
na Wschodzie
Materiały archiwalne dotyczące losu Polaków w Rosji i na Ukrainie, po upadku Związku Radzieckiego zaczynają otrzymywać status „otwartych”. Dzię-ki temu udostępniane są naukowcom rozmaite zbiory rękopiśmienne. W związ-ku z tym pojawiają się nowe publikacje. Wiele książek i artyzwiąz-kułów, które ukały się drukiem w Polsce, Rosji i na Ukrainie w ostatnich latach, podejmuje za-gadnienie prześladowania Polaków po rewolucji październikowej na wielkich obszarach byłego Związku Radzieckiego1. Nie ma natomiast, jak się wydaje,
nowych odkryć źródłowych dotyczących powstania styczniowego, w którym wraz z Polakami walczyli Ukraińcy, Litwini, czasem Rosjanie.
Źródła nienawiści do Polaków, tego spojrzenia ze strony Rosji na Rzeczpo-spolitą jako na wroga – nawet już po jej upadku – sięgają wcześniejszych cza-sów Katarzyny II, która 15 marca 1794 r. w liście do księcia rosyjskiego Nikoła-ja Repnina pisała:
Książę Nikołaj Wasiljewicz! U Was już jest informacja od generała barona Igelsztroma o otwarciu w Warszawie pewnego tajemnego towarzystwa, które chce podjąć tam nowe po-wstania i bunty, reguły których szkodliwie zawdzięczają nauce buntowników francuskich.
Kopie tego i innych listów imperatorowej Katarzyny II do książąt rosyjskich – Nikołaja Repnina i Nikołaja Sałtykowa, dotyczących spraw Polski w latach 1794–1797, zostały odnalezione w dziele polskiego zesłańca P. Piekarskiego w Moskwie w Archiwum Rosyjskim, które długo nosiło nazwę Archiwum Re-wolucji Październikowej. Ale właśnie w tym archiwum władze komunistyczne zgromadziły materiały także i przedrewolucyjne. Większość z nich pochodzi ze
1 M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warsza-wa – Wrocław 1991.
126 Larysa VAKHNINA
spraw carskiej „ochrany”. Razem z nimi dotarły do zbiorów i sprawy polskich zesłańców, mniej z okresu powstania listopadowego, większość – z okresu po-wstania styczniowego.
Historia każdej teki w tym archiwum, każdego źródła, każdego listu czy in-nego dokumentu to tragiczna historia represji stosowanych wobec Polaków – powstańców. Polskie materiały odnajdujemy tu właściwie w każdej kolekcji, których jest tu bardzo wiele. Wśród nich np.: kolekcja dokumentów osobistych od 1818 do 1948 r.; kolekcja dokumentów rzeczowych zabranych przez żandar-mów od 1825 do 1920 r.; kolekcja ulotnych druków z materiałów policyjnych ustanowionych od 1863 do 1917 r.
Bardzo wartościowe dla badań są również zbiory komisji śledczej w spra-wach polskich powstańców od 1862 do 1871 r. i dokumentacja nadzwyczajnego posiedzenia senatu w sprawach o przestępstwach państwowych 1861–1916. Są także zachowane akta komisji likwidacyjnej w sprawach byłego Królestwa Pol-skiego i inne cenne materiały archiwalne.
Najwięcej materiałów dotyczących powstania styczniowego znajdujemy przy przeglądaniu spisów rzeczy osobistych, które odebrano polskim powstań-com przy aresztowaniu.
Obok listów czy dzienników za bardzo ważne dokumenty rzeczowe rosyjscy żandarmi uważali np. utwory literackie Juliusza Słowackiego. Między innymi w aktach sprawy jednego z polskich zesłańców (bez podania nazwiska i imienia) odnajdujemy dramat J. Słowackiego Kordian. Z kolei w aktach stwierdzających winę Rosjanina Nikołaja Szatiłowa znalazł się poemat W. Syrokomli
Wpiecze-tlenia pilgrima ot swojej strony oraz poemat Tarasa Szewczenki Kaukaz.
Ciekawe, że utwory J. Słowackiego i T. Szewczenki często można spotkać w zeszytach polskich powstańców, którzy brali udział w powstaniu stycznio-wym na Ukrainie. Bardzo popularnym wśród nich był wiersz T. Szewczenki
Dumy moji…
W aktach śledczych polskiego zesłańca Andrzeja Nirmojewskiego (fond. 1167) zachował się także program koncertu, wydrukowany na hektografie (bez daty). Program:
— Słowo Wstępne;
— S. Moniuszko Mazur Halki na cztery ręce;
— Odczyt Płonne rysy narodowego ducha w utworach A. Mickiewicza; — F. Szopen Ballada, op. 23;
— Deklaracja;
— S. Moniuszko Śpiew kozaka; — Na zakończenie: Z dymem pożarów.
Podobnych programów koncertów – w różnych wariantach – zachowało się więcej. W niemal każdym przypadku przy programie był tekst, a czasem i nuty pieśni Z dymem pożarów…, co znajduje potwierdzenie w pracy Jana Prosnaka,
pokazującej, że ta pieśń była jedną z najczęściej śpiewanych w okresie powsta-nia styczniowego2.
To samo dotyczy i utworu Straszny dwór S. Moniuszki, poświęconego po-wstaniu styczniowemu. Zrozumiałe, że to nie mogło podobać się carskim wła-dzom Rosji.
Znajdujemy często w zeszytach powstańców takie utwory, jak Jeszcze
Pol-ska nie zginęła, Boże, coś Polskę. Nie dziwi fakt, że głównym dowodem przy
aresztowaniu Wacława Wieczorka – jak zapisano w protokole śledczym – był tekst utworu Boże, coś Polskę:
Boże, coś Polskę przez długie wieki Otaczał blaskiem potęgi i chwały, Coś ją zasłaniał tarczą swej opieki Od nieszczęść, które przygnębić ją miały Przed twe ołtarze zanosim błaganie Ojczyźnie wolność racz nam wrócić Panie, Ty, któryś potem tknięty jej upad-kiem Wspierał walczących za najświętszą sprawą A chcąc świat cały mieć męstwa świadkiem Wśród nieszczęść nawet pomnażał jej sławę… Wróć biednej Polsce świętość starożytną Użyźniaj pola spustoszałe łany, Niech szczęście pokój na nowo zakwitnie Przestań nas karać Boże zagniewany…
W anonimowych śpiewnikach, które też udało się odnaleźć w Archiwum w Moskwie w dziale „dowodów winy” uczestników powstania styczniowego z Uniwersytetu Kijowskiego, zapisane są polskie pieśni patriotyczne i razem z nimi wiersz T. SzewczenkiRewe ta stogne, znany jako pieśń narodowa patrio-tyczna, i rosyjski romansWieczernij zwon.
Nie wszystkie śpiewniki można udokumentować, większość z nich ma cha-rakter anonimowy. Większość przepisywana była odręcznie, często z omyłkami. Niektóre przepisywali Ukraińcy lub Rosjanie walczący przeciwko carowi. Utwory T. Szewczenki, które znajdujemy w nich razem z polskimi powstań-czymi i patriotycznymi pieśniami, poświadczają ich ukraińskie pochodzenie. Utwory Szewczenki były zabronione przez carat, sam zaś autor spędził połowę życia na zesłaniu w Kazachstanie.
W zbiorze rzeczowych dowodów, zebranych przez żandarmów podczas re-wizji redakcji czasopism, gazet, różnych działaczy kultury, dziennikarzy i in-nych ludzi (w latach 1825–1920), znajdują się korekty artykułów, które były na pewno przygotowane do druku, ale nie ukazały się z uwagi na działania żandar-merii lub cenzury.
Wśród nich duża część dotyka spraw polskich w imperium rosyjskim. Niżej cytujemy tytuły tych artykułów, które omawiają powstanie styczniowe.
Na przykład:
— Polskie pytanie. Artykuł (po 1863 r.). Korekta. Bez nazwiska autora. 1 dru-kowany arkusz. Na stronach – notatki cenzora.
— Powstanie polskie (po 1860 r.) Artykuł bez nazwiska autora dla czasopisma „Głos”. I drukowany arkusz. Ręką cenzora napisano – zabroniono.
2 J. Prosnak, Powstanie styczniowe w muzyce, [w:] Powstanie styczniowe1863–1864.
128 Larysa VAKHNINA
— Powstanie polskie 1863 r. Artykuły i dokumenty (z lat 1863–1879). 69 dru-kowanych arkuszy. Zabroniono cenzurą.
— Polskie dzieło. Bez nazwiska autora. Artykuł dla czasopisma „Oteczestwen-nyje Zapiski” (1863). 10 arkuszy, rękopis.
— Polskie dzieło. Przed sądem naszych partii. Artykuł z podpisem „P.S.” (po 1863 r.) 4 ark. Zabroniono cenzurą.
Ostatni z artykułów, Polskie dzieło. Przed sądem naszych partii, opisuje przebieg powstania styczniowego w Kijowie. Ukazuje przede wszystkim dzia-łalność polityczną studentów Uniwersytetu Kijowskiego, gdzie profesorowie i studenci za przykładem swoich kolegów z Warszawy podjęli decyzję wzięcia udziału w powstaniu styczniowym. W tym artykule nieznany autor podaje fakt, że w Kijowie jeszcze w 1862 r. zorganizowano komitet powstańczo-rewo- lucyjny. Członkami jego byli zarówno studenci, jak i znani profesorowie. Na przykład profesor fakultetu medycyny Uniwersytetu Kijowskiego Izydor Koper-nyckyj czy profesor RudKoper-nyckyj.
W archiwum, które do niedawna nosiło nazwę Centralnyj Gosudarstwiennyj Archiw Oktiabrskoj Rewolucji, a teraz funkcjonuje jako Rosyjskie Archiwum Historyczne, można znaleźć również dużo materiałów z okresu po upadku po-wstania styczniowego. Dotyczą one dużej liczby polskich zesłańców na Sybir. Są to materiały niezwykle bogate i różnorodne: zawierają akta spraw sądowych i „dowody winy”. Jest kilka tek mówiących o komitetach czy organizacjach spo-łecznych pomocy Polakom na Sybirze. Na przykład istniał Komitet Pomocy Po-lakom nad Jenisejem. Wszystkie te materiały archiwalne nadal czekają na zain-teresowanie badaczy.
W Państwowym Historycznym Archiwum Ukrainy w Kijowie i w Bibliotece Narodowej Ukrainy też zachowało się dużo materiałów polskich, wśród których nie brakuje dokumentów dotyczących powstania styczniowego na Ukrainie. Między innymi kilka ciekawych albumów, wykonanych zapewne przez studen-tów Uniwersytetu Kijowskiego, które udało nam się znaleźć w dziale rękopisów Biblioteki Narodowej w Kijowie. Są to piękne i kolorowe, ręcznie ilustrowane albumy poświęcone powstaniu styczniowemu. Niezwykle starannie wykaligra-fowano na stronach teksty najpopularniejszych pieśni powstańczych i patrio-tycznych.
W artykule mogłam dokonać tylko krótkiego przeglądu części materiałów archiwalnych, w szczególności tych, które mogą dać nowe spojrzenie na historię powstania styczniowego. Materiały, które tu pobieżnie omówiono, wymagają dalszych specjalistycznych badań, dokumentacji naukowej i komentarzy ze stro-ny specjalistów różstro-nych dyscyplin naukowych.
W archiwach Moskwy, Kijowa i innych miast jest bardzo wiele starych fo-tografii i nieznanych wcześniej dokumentów. Teraz są one wreszcie szerzej do-stępne dla badaczy. Trudność polega na tym, że połowa z tych materiałów w ogóle nie jest opisana, do wielu akt dociera się przypadkowo.
Nasza uwaga skupiła się tutaj wyłącznie na materiałach dotyczących po-wstania styczniowego, które było bardzo ważnym etapem w historii polskiego ruchu powstańczego. Historia walki Polaków, jak i Ukraińców o niepodległość nie jest jeszcze w pełni opisana i zbadana.
Miejmy nadzieję, że otwarcie archiwów w krajach byłego Związku Radziec-kiego pozwoli skutecznie wypełnić tzw. białe plamy w historii.
Summary
The January Uprising in Archival Sources in the East
The author reports the results of queries about the January Uprising made in Moscow (in the Russian Archives and The Russian Historical Archives) and in Kiev (in The State Historical Ar-chives of Ukraine and the National Library of Ukraine). She mentions the most important sources and groups of documents, and indicates the most valuable collection dossiers. At the same time, she provides the results of the examinations of inventories of the personal belongings of arrested insurgents (here: copies and prints of literary works and songbooks).
