Ryszard Skulski
Przegląd nowszej literatury
krytycznej o Sienkiewiczu
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 29/1/4, 538-546
Przegląd nowszej literatury krytycznej o Sienkiewiczu.
[T e k sty — O p ra c o w a n ia m o ty w ó w i ź ró d e ł — O p ra c o w a n ia s y n te ty c z n e — S ie n k ie w ic z ja k o a u to r s z k o ln y — S tu d ja obce].
P rz e g lą d n in ie js z y r o z p o c z ą ć m u s z ę od n a w ią z a n ia do a n a lo g ic z n e g o a r ty k u łu , k tó r y p o ja w ił się n a ła m a c h „ P a m ię tn ik a L ite ra c k ie g o 1 15 la t te m u w z w ią z k u z u ro c z y s to ś c ia m i i o b c h o d a m i, św ię c o n e m i w całej P o lsc e p o śm ie rc i H. S ie n k ie w ic z a . A rty k u ł ów , n a p is a n y p rz e z p ro f. G u b ry n o w ic z a , je s t is to tn ie c e n n e m p o k ło s ie m c a łe j ó w c z e sn e j lit e r a tu r y o k o lic z n o ś c io w e j a o je g o n ie p r z e c ię tn e j w a rto ś c i ś w ia d c z y ć m o ż e i te n f a k t, że w ie le je g o s ą d ó w , w y d a n y c h „ n a g o r ą c o “ , w ś r ó d w ic h u r y w o jn y ś w ia to w e j, do dziś d n ia się n ie p r z e s ta r z a ło i n ie s tra c iło sw e j k r y ty c z n e j p o in ty . Prof. G. o c e n ia 21 p o z y c y j; w o k re s ie o s ta tn ic h 15 la t d o ro b e k
literatury sienkiew iczowskiej stał się nierównie
b o g a ts z y p o d w z g lę d em ilo ś c io w y m , z w ła s z c z a w r. 1 9 2 4 , r o k u n o w y c h o b ch o d ó w , z w ią z a n y c h ze s p ro w a d z e n ie m do k r a ju p r o c h ó w n ie ś m ie rte ln e g o tw ó rc y „Q uo v a d is “ . Z ty c h p u b lik a c y j n ie w s z y s tk ie są z a r e je s tr o w a n e , n ie w s z y s tk ie s ą d o s tę p n e (bo g u b ią się c z ę s to k ro ć w p ra s ie c o d z ie n n e j), s tą d z g ó r y m u sz ę się z a s trz e c , ż e p r z e g lą d n in ie js z y n ie m o ż e ro ś c ić so b ie n a jm n ie js z y c h p re te n s y j do d o k ła d n o śc i i z n a t u r y r z e c z y b ę d z ie o b e jm o w a ł ty lk o p o z y c je w a ż n ie jsz e .Z a c z n ijm y od
tekstów.
J e s t to d z ie d z in a , k tó r ą d z ie lą się d w a in s t y tu ty w y d a w n ic z e : G e b e th n e ra i W o lffa o ra z Z a k ła d u n a ro d o w e g o im . O sso liń sk ic h . W y c z u w a ln y i ta k c h a r a k te r y s ty c z n y w p ie rw s z y c h la ta c h w s k rz e s z o n e j p a ń s tw o w o ś c i p o ls k ie j „głó d S ie n k ie w ic z a “ k a z a ł w y p e łn ia ć r y n k i w y d a w n ic z e p r o d u k c ją w z m o żo n ą. O b e jm o w a ła o n a p o z y c je c e n n e , n p . W ł a d y s ł a w a K u c h a r s k i e g o : M y ś l i z p i s m S i e n k i e w i c z a 1926 a lb o : W p u s t y n i i w p u s z c z y z 16 r y c i n a m i K a m i l a M a c k i e w i c z a (b. г.), ale n a o g ó ł o g ra n ic z a ła się do m a s o w y c h p r z e d ru k ó w , k tó re n ie z a w s z e sw o ją s z a tą ty p o g ra fic z n ą p rz y n o s iły z a s z c z y t S ie n k ie w icz o w i. O d n o siło się to z w ła s z c z a d o „ T ry lo g ji“. Z w ie lu e d y to r s k ic h n ie d o p a tr z e ń je d e n p o d a m ty lk o b łą d , a le b a rd z o p r z y k r y i b o le sn y . O to p ie rw s z e z d a n ie p ie rw sz e g o ro z d z ia łu „ P o to p u “ b rz m ia ło s ta le : „ P r z y s z e d ł n o w y r o k r o k 16 5 2 (!!)“ D o b rz e się w ięc sta ło , że d la u n ik n ię c ia p o d o b n y c h o m y łe k o b a in s ty tu ty p o m y ś la ły o po- p u la rn e m w y d a n iu z b io ro w e m p ism S ie n k ie w ic z a pod p ro te k to r a te m n a u k o w y m p r o f . I g n a c e g o C h r z a n o w s k i e g o . C ałość, o b lic z o n a n a 40 to m ó w , je s t o b e c n ie n a w y k o ń c z e n iu . O w y d a w n ic tw ie , je g o m e to d z ie i u k ła d z ie m ó w ić d ziś b y ło b y p rz e d w c z e ś n ie , ale ju ż n a p o d s ta w ie ty c h to m ó w , k tó r e o p u śc iły d o ty c h c z a s p ra s y d r u k a r s k ie , m o ż n a s tw ie rd z ić w ie lk ą d b a ło ść o s tro n ę z e w n ę tr z n ą , ja k i te n d e n c ję o p ie ra n ia te k s tu o w y d a n ia o d p o w ie d z ia ln e . T ak n p . za p o d s ta w ę p r z e d r u k u „O g n ie m i m ie c z e m “ o ra z „ P o to p u “p rz y ję to te k s t w y d a n ia II, p rz e jrz a n e g o i p o p ra w io n e g o p rz e z a u to ra , za p o d s ta w ę p r z e d r u k u „ P a n a W o ło d y jo w sk ie g o “ p r z y ję to te k s t w y d a n ia z r. 188 7 . Nie w ą tp im y też a n i n a ch w ilę, ż e w y d a w n ic tw o p o w y ż sz e o b e jm ie ró w n ie ż w s z y s tk ie d o ty c h c z a so w e
inedita,
k tó r y c h b o g a tą (ale n ie z u p e łn ą ) w ią z a n k ę d a ł p rz e d la ty p ro f. C h rz a n o w s k i w w y d a n iu o so b n e m (H. S. P i s m a z a p o m n i a n e i n i e w y d a n e 1 9 2 2 , str. 5 7 9 + VII). Z p o w a ż n e m n a z w is k ie m p ro f. C h rz a n o w sk ie g o z w ią z a n e są n a d to p o w sta łe w o m a w ia n y m o k re s ie s p ra w o z d a w c z y m n ie k tó r eprace krytyczne.
O n sa m je s t a u to re m k ilk u d ro b ia z g ó w k r y ty c z n y c h , a m ię d z y in n e m i re w e la c y jn e g o stu d ju m : P i e r w s z a r e d a k c j a n o w e l i S i e n k i e w i c z a : „Z p a m i ę t n i k a p o z n a ń s k i e g o n a u c z y c i e l a “ — (S ilva re ru m m aj — c z e rw ie c 1925. Z. 5 i o d b itk a ), a z je g o w a rs z ta tó w u n iw e rs y te c k ic h r o d o w ó d sw ó j w y w o d z ą o p ra c o w a n iam otyw ów
iźródeł
p o w ieści sie n k ie w ic z o w sk ie j. W ślad z a d o sk o n a le sk o n s tru o w a n e m , n a n a jle p sz y c h w z o r a c h o p a rte m s tu d ju m S t e f a n a P a p é e g o : „H. S i e n k i e w i c z j a k o h u m o r y s t a “, P o z n a ń 1921 str. 159 p o ja w iła się w r. 1927 w T a rn o w ie u z u p e łn ia ją c a n ie ja k o ro z p r a w k a d r . W a n d y D o b r o w o l s k i e j : „ S i e n k i e w i c z j a k o m a l a r z ś m i e r c i “ — str. 60. A u to rk a śc ie śn iła s a m a h o r y z o n ty sw ej p ra c y , n ie p o s łu g u ją c się w ca le m a te rja łe m p o ró w n a w c z y m , a n i te ż n ie u siłu ją c p o g łę b ić p a r a fr a z y o p isó w śm ie rc i p o w a ż n ie jsz e m i stu d ja m i e s te - ty c z n e m i. R o z p ra w k a p rz e s y c o n a je s t ży w io łem s u b je k ty w n y m i ty m sw o im to n e m łą c z y się z d w ie m a p u b lik a c ja m i p. W i k t o r a D o d y . P ie r w s z a n o si ty t u ł : „ T r y l o g j a S i e n k i e w i c z a w c z o r a j a d z i s i a j “ — K ra k ó w — T a rn ó w 1925, str. 61, a p o w sta ła w p ro m ie n iu u ro c z y s to ś c i p o g rz e b o w y c h w r. 19 2 4 . P rz e sz ło ść w o d n o s z e n iu się do a rc y d z ie ła sie n k ie w ic z o w sk ie g o r e p r e z e n tu ją e n tu z ja s ty c z n e g ło s y k r y ty c z n e : S ta n is ła w a T a rn o w sk ie g o , M arji K o n o p n ic k ie j, Ig n a c e g o C h rz a n o w sk ie g o , Jó z e fa K a lle n b a c h a , K o n s ta n te g o W o jcie ch o w sk ie g o , w p o sta w ie za ś p o k o le n ia d zisie jsze g o w id z i a u t o r z a n ik z a in te re s o w a n ia dla id e o lo g ii p o w ieści, co o k u - p ić b y w in n y p ie rw ia s tk i a r ty s ty c z n e . N ie s te ty fe lje to n o w e p o d ejście do te m a tu i p e w n a ro z le w n o ść s ty lis ty c z n a n ie p o z w a la a u to ro w i n a d o s ta te c z n e s k u p ie n ie i p o g łę b ie n ie o m a w ia n e g o z a g a d n ie n ia . J u ż b a rd z ie j w sfe rę w ie d z y lite ra c k ie j w k ra c z a d ru g a b r o s z u rk a te g o ż a u t o r a : „ P r z y r o d a w T r y l o g j i S i e n k i e w i c z a “ — K ra k ó w 19 2 7 , s tr. 53. O śro d k iem z a in te re s o w a n ia sta je się tu k r a jo b ra z „ T ry lo g ji“ z je g o św ia tłe m , k o lo ry s ty k ą , n a s tro jo w o ś c ią , an im iz m em . A le i tu s p o ty k a c z y te ln ik a te n sa m z a w ó d . P om im o o p a rc ia w y w o d ó w n a c y ta ta c h (c o p ra w d a p o d a n y c h do ść d o ry w c z o ) o s ta te c z n e w y n ik i p r a c y r o z p ły w a ją się ja k o ś w p ró ż n i.W a r c y c ie k a w ą , a le le ż ą c ą d o tą d n ie m a l u g o re m d z ie d z in ę w p ły w ów , ja k ie o d d z ia ła ły n a p o w ieść sie n k ie w ic z o w sk ą , p ro w a d z i c z y te ln ik a d r . J u l j u s z K i j a s . Do ty c h b a d a ń „ w p ły w o lo g ic z n y c h “ a u to r p rz y g o to w a ł so b ie d o s k o n a le te re n , z a jm u ją c się K a c zk o w sk im i o g ła sz a ją c w y n ik i sw o ic h stu d jó w w „ P ra c a c h h is to ry c z n o -lite ra c
k ic h “ N r. 26 (K ra k ó w 1926) p. t. „ K a c z k o w s k i j a k o w s p ó ł z a w o d n i k S i e n k i e w i c z a (str. 79). Z w ła sz c z a w r o z d z ia le III r o z p r a w y a u to r , p o d a ją c „ r o z b ió r p o r ó w n a w c z y O gniem i m ie cz em , A b ra h a m a K ita ja i O lb ra c h to w y c h r y c e r z y “ , r z u c a w ie le c e n n y c h i o r y g in a ln y c h s p o s trz e ż e ń , a p r z e d e w s z y s tk ie m d o ty k a z a g a d n ie n ia ź ró d e ł „ O g n ie m i m ie c z e m “ (str. 23 n a s t.). Z te g o sp e c ja ln e g o n a c h y le n ia p o w s ta ła o s o b n a r o z p r a w k a p. t. „ Ź r ó d ł a h i s t o r y c z n e p o w i e ś c i „ O g n i e m i m i e c z e m “ , p o m ie s z c z o n a w r o c z n ik u XXIV P a m ię tn ik a L ite ra c k ie g o (1 9 2 7 , str. 1 1 9 — 135), A u to r id ą c śla d a m i p o w ie ś c io w e j fa b u ły , z e s ta w ia jej e le m e n ty z h is to ry c z n e m i ź ró d ła m i, a r e z u lta ty te j k o n fro n ta c ji u s ta la w sz e re g u są d ó w tr a f n y c h i n ie w ą tp liw y c h . Co p r a w d a w o b e c rz a d k o ś c i c y to w a n y c h ź ró d e ł p r z e c ię tn y c z y te ln ik n ie p o tr a f i z d o b y ć się n a k o n tr o lę słu sz n o śc i ty c h są d ó w , g d y ż a u to r p o d a je ty lk o w y n ik i, m a te rja łe m d o w o d o w y m p o s łu g u ją c się w y ją tk o w o . P ra c a d r. J. K. je s t o w o cem je g o b a r d z o p o w a ż n y c h i g r u n to w n y c h s tu d jó w ; p e w n e z a s tr z e ż e n ia m o ż e w y w o ła ć je d y n ie fa k t, że a u to r u z u p e łn ia ją c ty lk o n ie z n a c z n ie lis tę ź ró d e ł, p rz e z S ie n k ie w ic z a c y to w a n y c h lu b w z m ia n k o w a n y c h w „ O g n ie m i m ie c z e m “ , n ie u w z g lę d n ia c a łe g o do d y sp o z y cji s to ją c e g o m a te rja łu . A w g rę w c h o d z iły b y tu ta j p a m ię tn ik i n a s tę p u ją c e : 1) P a m ię tn ik i A lb ry c h ta S ta n is ła w a X. R a d ziw iłła, k a n c le rz a w . lite w sk ie g o , w y d a n e z rę k o p is m u p rz e z E d w a rd a R a c z y ń sk ie g o , P o z n a ń 1 8 3 9 , to m II, str. 2 8 3 — 4 0 2 (! !); 2) P a m ię tn ik M ik o łaja Je m io ło w sk ie g o , to w a r z y s z a le k k ie j ch o rą g w i, z ie m ia n in a w o je w ó d z tw a b e łz k ie g o , o b e jm u ją c y d zieje P o lsk i od r o k u 1648 do 16 7 9 sp ó łc z e śn ie , p o r z ą d k ie m la t o p o w ie d z ia n e , L w ó w 1850, str. 1 — 16 i 3) P a m ię tn ik i Ł o sia , to w a rz y s z a c h o rą g w i p a n c e rn e j W ład. m a rg ra b i M y sz k o w sk ie g o , w o je w o d y k ra k o w s k ie g o , o b e jm u ją c e w y d a r z e n ia od r. 16 4 6 do 1667 z r ę k o p is m u w sp ó łc z e sn e g o , d o c h o w a n e g o w z a m k u p o d h o re c k im , w y d a n e “, K ra k ó w 1858, str. 2 — 4. Z d ro b n ie js z y c h u w a g d o rz u c ę je s z c z e : a u to r c y tu je h is to rję R u d a w sk ie g o w o ry g in a le ła c iń s k im , w y d a n y m p rz e z M itzle ra w r. 1755. W y d a n ie to n a le ż y do rz a d k o ś c i, a S ie n k ie w ic z m ia ł p r a w d o p o d o b n ie w r ę k a c h p r z e k ła d p o ls k i: „ H is to rja p o lsk a od śm ie rc i W ła d y s ła w a IV aż do p o k o ju o liw sk ie g o , cz y li d z ie je p a n o w a n ia J a n a K a z im ie rz a o d 16 4 8 d o 1 6 6 0 r. p r z e z W a w rz y ń c a J a n a R u d a w sk ie g o . P r z e ło ż y ł z ła c iń s k ie g o , ż y c io ry s e m i o b ja śn ie n ia m i u z u p e łn ił W ło d z im ie rz S p a s o w ic z “ — P e te r s b u r g 1855 w 2 to m a c h . I je s z c z e je d n o : p rz y c y to w a n iu ź ró d e ł n a le ż a ło b y (n a p rz y sz ło ść ) u w z g lę d n ić k r y ty c z n e w y d a n ie p a m ię tn ik ó w S a m u e la W e lic zk i, do k o n a n e p r z e z a r c h e o g r a f ic z n ą K om isję U k ra iń s k ie j A k a d e m ji N a u k w K ijo w ie (M o n u m e n ta L itte r a r u m U k ra in ic a r u m a C ollegio A rc h ae o - g ra p h ic o A c a d e m ia e S c ie n tia ru m U k ra in a e e d ita V o lu m en I : S am u e lis V e ly tsc h k o C o m m e n ta rii d e bello C o saco ru m c o n tr a P o lo n o s, K ijów 1926, str. XVI + 268).
C e n n a i w a rto ś c io w a p r a c a d r. J. K ija sa, k tó r y s tu d ja sw o je lia d „O gniem i m ie c z e m “ k o n ty n u u je , ja k w id a ć ze s z k ic u : „ P i e r w s z e r z u t y „ O g n i e m i m i e c z e m “ , R uch lite ra c k i II 9 (1927),
str. 265 — 268, n ie je s t w n a s z y m o k re sie sp ra w o z d a w c z y m je d y n y m w y ra z e m n a u k o w e g o z a ję c ia się ź ró d ła m i „ T ry lo g ji“ . Je sz c z e w r. 1917 d r . H e n r y k L i l i e n o g ło sił n a ła m a c h ó w cz esn e g o P rz e w o d n ik a n a u k o w e g o i lite ra c k ie g o (str. 10 5 7 — 1075) stu d ju m (n ie o b ję te ju ż s p ra w o z d a n ie m p ro f. G u b ry n o w ic z a ) p. t . : „ E c h a s t a r o ż y t n o ś c i w S i e n k i e w i c z o w s k i e j „ T r y l o g j i “ . A u to r z a r e je s tr o w a ł s k r z ę tn ie w u k ła d z ie , tre śc i i ję z y k u „ T ry lo g ji“ w s z y s tk ie b e z m a ła re m in is c e n c je ze ś w ia ta i lite r a tu r y sta ro ż y tn e j i ja k k o lw ie k w iele z n ic h p rz y jd z ie z ło ż y ć n a k a rb lite ra c k ie g o k o n w e n a n s u , p r z e p ro w a d z ił p o z y ty w n y d o w ó d , że S ien k ie w icz b y ł g łę b o k im i s u b te ln y m z n a w c ą k u ltu r y s ta ro ż y tn e j. — Z n o w sz y c h p ra c , p o ś w ię c o n y c h b a d a n io m n a d ź ró d ła m i „ T ry lo g ji“ , p o w a g ą u ję c ia te m a tu o d z n a c z a się sz k ic dr. Z o f j i B r o c h o c k i e j p. t. : „ I d e a ł r y c e r z a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o w T r y l o g j i S i e n k i e w i c z a . T a s s o i S i e n k i e w i c z “ , p o m ie sz c z o n y w w y d a w n ic tw ie p. t. „K oło b y ły c h w y c h o w a n e k sz k o ły im. C ecylji P la te r- Z y b e r k ó w n y “ . W a rs z a w a 19 2 8 , str. 2 7 — 39 . A u to rk a d o ty k a te m a tu , n ie p o ru s z a n e g o d o ty c h c z a s i n a p o d s ta w ie c ie k a w y c h z e s ta w ie ń r o z m a ity c h e p iz o d ó w p o w ieści z „ J e ro z o lim ą w y z w o lo n ą “ T assa- K o ch a n o w s k ie g o d o c h o d z i do w n io sk ó w o g ó ln ie jsz y ch , sz k o d a , że n ie d o s ta te c z n ie z w a r ty c h i m a ło sk o o rd y n o w a n y c h .
O b o k „ T ry lo g ji“ d ru g ie m d ziełe m , o k o ło k tó re g o s k u p ia ły się sp e c ja ln e z a in te re s o w a n ia b a d a w c z e , to „Q uo v a d is “ . W tej d z ie d z in ie w a ż n ą p o z y c ję p r z e d s ta w ia ro z p r a w a p. A l f o n s a B r o - n a r s k i e g o p. t . : „ S t o s u n e k „ Q u o v a d i s “ d o l i t e r a t u r r o m a ń s k i c h “ . P ra c a n a g r o d z o n a n a k o n k u rs ie p o z n a ń sk ie g o T o w a r z y s tw a P rz y ja c ió ł N au k — P o z n a ń 1926, str. 156. P o d o b n ie ja k b a d a c z e p o p r z e d n i i p. B ro n a rs k i p o le o b s e rw a c y jn e sw o ich b a d a ń ś c ie śn ia do je d n e g o d zieła , co w ię c e j o g ra n ic z o n y sp e cja l- n e m i w a r u n k a m i k o n k u rs o w e m i z w ę ż a je b a rd z ie j je s z c z e do lite r a t u r y ro m a ń sk ie j. P u n k te m w y jśc ia d la a u to r a je s t g ło śn y lis t S ie n k ie w ic z a , s p o w o d o w a n y k r y ty k ą „Q uo v a d is “ p rz e z B ru n e tie ra i w e d łu g n ie g o o m a w ia po k o le i s to s u n e k u tw o ru p o lsk ieg o do „L es M a rty r s “ C h a te a u b ria n d a , do „ A c te “ A le k s a n d ra D u m asa, do „ A n ty c h r y s ta “ E. R e n a n a , do h is to ry c z n y c h d zieł B eulégo, F u ste l d e C o u la n g e ’a, B a u d rilla rta , A lla rd a , G a s to n a B oissier, w re sz c ie do „M ondo A n tic o “ A g o stin a d e lla S p a d a . L istę a u to ró w , c y to w a n y c h p rz e z S ie n k ie w ic z a ro z s z e r z a b a d a c z w c ią g a ją c do niej ró w n ie ż i F r. S o u lié ’go : „L e M a rty re de S a in t S a tu r n in “, W ik to ra H ugo, B al z a k a i F la u b e r t a : „ S a la m m b ô “ . W y k a z a w s z y w te n sp o só b z b ie ż n o śc i w z a k re s ie m o ty w ó w i re m in isc e n c y j lite ra c k ic h a u to r d o ch o d z i w re s z c ie w u w a g a c h k o ń c o w y c h d o p o s ta w ie n ia te z y o o r y g in a ln o śc i „Q uo v a d is “ , co w św ie tle ta k b o g a te j a p a r a tu r y n a u k o w e j p rz e p ro w a d z a z u p e łn ie w y c z e rp u ją c o i p rz e k o n y w u ją c o . P e w n y m ry se m u je m n y m g r u n to w n e j i p o w a ż n e j ro z p r a w y p. B. m o ż e b y ć b r a k d o s ta te c z n e g o u w z g lę d n ie n ia te c h n ik i p o w ieścio w e j S ie n k ie w icz a, o ra z m im o w o ln e z d y s ta n s o w a n ie in n y c h w p ły w ó w , ja k ie na
a u to r a „Q uo v a d is “ o d d z ia ła ć m o g ły (w y n ik a ło to o c z y w iśc ie z s a m e g o te m a tu ). P e w n ą p ra c y tej p rz e c iw w a g ę — w ty m k ie ru n k u p rz y n a jm n ie j sta n o w i p ro f. H e n r y k a Ż y c z y ń s k i e g o : „ S t u d j u m o p o w i e ś c i r z y m s k i e j S i e n k i e w i c z a Q u o v ^ d i s “ — P rz e m y ś l— W a r s z a w a — Ł ó d ź — L w ów . W y d a w n ic tw o K sią ż n ic y n a u k o w e j b. r., str. 5 8 . A u to r w y k r y w a i o m a w ia a n a lo g je , ja k ie z a c h o d z ą m ię d z y „Q u o v a d is “ a p o w ie ś c ią K ra sz e w sk ie g o „R zy m z a N e ro n a “ , tu d z ie ż d w ie m a p o w ie śc ia m i a n g ie ls k ie m i: W ise m a n a p. t. „ F a b io la czy li k o śc ió ł w k a t a k u m b a c h “ (tł. p o lsk ie , W ie d e ń 18 5 7 ), a p rz e - d e w s z y s tk ie m F a r r a r a p. t. „M ro k i b r z a s k “ (tł. p o lsk ie , K ra k ó w 1894). W y n ik i c e n n e i n ie w ą tp liw e , sz k o d a , że u k r y te w m ało p o w a ż n e m w y d a w n ic tw ie „p o m o c y n a u k o w y c h “ . O d r o z p r a w i p r z y c z y n k ó w sp e c ja ln y c h p rz e jd ź m y o b ec n ie do p ra c o c h a r a k te r z e o g ó ln ie jsz y m ,
syntetycznym .
T a k i c h a ra k te r p o s ia d a rz e c z p r o f . T a d e u s z a Z i e l i ń s k i e g o p. t. „ I d e a P o l s k i w d z i e ł a c h S i e n k i e w i c z a “. Z am o ść — P o m a ra ń s k i 1920, s tr. 56 , ta k ż e z p e w n e m i u z u p e łn ie n ia m i w w y d a n iu z b io ro - w e m : „Z o j c z y s t e j n i w y — s tu d ja i s z k ic e “ — Z am o ść 1923, str. 101 — 150. W p rz e d m o w ie te g o o sta tn ie g o w y d a n ia (str. 7) in fo rm u je a u t o r c z y te ln ik a o h is to rji sw o je g o s tu d ju m , k tó r e b y ło p ie rw o tn ie p o m y ś la n e ja k o p rz e m ó w ie n ie h o n o ro w e g o c z ło n k a W y d z ia łu lit e r a tu r y p ię k n e j p e te rs b u r s k ie j A k a d e m ji N a u k po śm ierci H. S ie n k ie w ic z a . Z n a k o m ity h e lle n is ta u jm u je tu s y lw e tę d u c h o w ą S ie n k ie w ic z a w o ry g in a ln y c h a m o c n y c h r z u ta c h n a tle c a ło k s z ta łtu je g o p ro d u k c ji p iśm ie n n ic z e j, d o s trz e g a ją c w n ie j o d z w ie rc ie d lo n ą „ b io lo g ic z n ą w ia rę siln e g o , z d ro w e g o , p ię k n e g o ż y c ia “ . W tej sw o istej sy n te z ie , k tó r e j fa c u lté m a ître s s e s ta je się d la a u to ra id e a P o lsk i, u s y m b o liz o w a n a w k r e a c ja c h L igji i U rsu sa , z a m y k a b ad a cz w iele s u b te ln y c h s p o s trz e ż e ń , n p . o p o w in o w a c tw a c h d u c h o w y c h a u to ra „ K r z y ż a k ó w “ z D ick e n se m (str. 14) lu b o a n a lo g ji m ię d z y śm ie rc ią Z y g fry d a w „ K r z y ż a k a c h “ a s z ty c h e m D u e re ra „R y ce rz , śm ierć i d ja b e ł“ (str. 18). Z n a c z n e o ż y w ie n ie w p r a c a c h s y n te ty c z n y c h n a d S ie n k ie w i czem p rz y n o s i w d a lsz y m c ią g u r o k 1924, r o k s p ro w a d z e n ia p r o ch ó w m is trz a do k r a ju . Z p rz e b o g a te j lic z b y p rz y g o d n y c h a r ty k u łów , fe lje to n ó w i t. p. w y m ie n ić n a le ż y n a p ie rw sz e m m ie jsc u g łę b o k i u ję c ie m m y śli, p ię k n y w y k w in tn ą fo rm ą , s z k ic o k o lic z n o śc io w y prof. W i l h e l m a B r u c h n a l s k i e g o p. t . : „ N a d z i e ń s p r o w a d z e n i a p r o c h ó w H e n r y k a S i e n k i e w i c z a d o o j c z y z n y 26 p a ź d z ie r n ik a 1 9 2 4 “ — d la lw o w sk ie g o K o m ite tu w o je w ó d z k ie g o s p r o w a d z e n ia z w ło k H e n ry k a S ie n k ie w ic z a do o jc z y z n y “ , s tr. 16. N ależy t u ró w n ie ż r e e d y c ja p o p u la rn e j m o n o g rafji p r o f . K o n s t a n t e g o W o j c i e c h o w s k i e g o : „ H e n r y k S i e n k i e w i c z “ . R z ec z t a w p ie rw s z e m w y d a n iu u k a z a ła się je s z c z e w ro k u 1917 w B ib ljo te ce M a cie rz y p o lsk ie j n r. 96 i w y w o ła ła z m ie jsc a sło w a rz e te ln e g o u z n a n ia . P ro f. G u b ry n o w ic z — w c y to w a n e ms p r a w o z d a n iu (str. 377) — n a z y w a ją „ w z o re m , ja k p o w in n o się p isa ć p o p u la rn ie “ ; „ n ie w ą tp liw ie n a jle p s z ą z d o ty c h c z a so w y c h p ra c s y n te ty c z n y c h o S ie n k ie w ic z u “ m ia n u je ją p ro f. K ridl w a rty k u le p. t.: „ S ie n k ie w ic z ia n a “ — P rz e g lą d w a rs z a w s k i 4 /3 9 . G ru d z ie ń 1924, s tr. 3 8 8 . Ze w s k rz e s z e n ie m p a ń s tw o w o ś c i d o c z e k a ła się b ro s z u ra ta w ie lk ie g o z a s z c z y tu : oto w o d ro d z o n e j sz k o le p o lsk iej z o stała z a m ie sz c z o n a n a liście p ro g ra m o w e j le k tu ry u z u p e łn ia ją c e j. Z p o w o d u p rz e d w c z e s n e j śm ie rc i a u to r a (1923) jej w y d a n ie II z p a ź d z ie rn ik a 1924, a w m ie sią c p ó ź n ie j (!) w y d a n ie III je s t ty lk o p rz e d ru k ie m w y d a n ia p ie rw sz e g o . W y d a n ia te p o z a ciep łe m i se rd e c z n e m sło w em w s tę p n e m S ta n is ła w a S o b iń sk ie g o z a w ie ra ją w d o d a tk u trz y a r ty k u ły , k tó re m i a u to r d o w o d ził, że m y śla ł p o w a ż n ie o p o g łę b ie n iu sw e g o s tu d ju m i d o p ro w a d z e n iu go n a w y ż y n y n a u k o w e j m o n o g rafji. W a r ty k u le p. t . : „ P r o t o p l a s t a Z a g ł o b y “ — p r z e d r u k o w a n y m z P a m ię tn ik a L ite ra c k ie g o XIV, 1916, s tr. 1 0 4 — 111, za p r o to ty p Z a g ło b y u w a ż a a u to r J u lja n a Ż y tk ie w ic z a , je d n e g o z b o h a te r ó w ro m a n s u M ichała C z ajk o w sk ieg o : „ S te fa n C z a rn ie c k i“ . T a k ic h p ro to ty p ó w je s t z n a c z n ie w ięcej, ja k d o w o d zi w n o w sz y c h c z a s a c h A. B reza, d o s trz e g a ją c y m o d el Z ag ło b y w W ł. O len d z k im — w s p ó łr e d a k to r z e „ S ło w a “ ( W a rs z a w ia n k a 1926. Nr. 311. — W sp o m n ie n ie o S ien k ie w icz u ). A rty k u ł d ru g i p. t.: „ Ż y w i o ł s u b j e k - t y w n y w T r y l o g j i S i e n k i e w i c z a “ je st z n o w u p rz e d ru k ie m z M u z eu m XXXII. 1917, s tr. 4 5 5 — 4 6 5 ; z re a liz o w a ł w nim a u to r p o s tu la t k r y ty c z n y , p o d n ie s io n y p rz e z prof. G u b ry n o w ic z a . W re szc ie a r ty k u ł tr z e c i: „ W o j s k o p o l s k i e u S i e n k i e w i c z a “, p r z e d r u k o w a n y z lw o w sk ie j „ P la c ó w k i“ z 2 7/IV i 4/V 1919, p o m y śla n y b y ł ja k o o k o lic z n o ś c io w y w y k ła d w U n iw e rsy te c ie ż o łn ie rsk im w e L w o w ie 8 k w ie tn ia 1919 r.
P o p u la r n a m o n o g ra fja K o n sta n te g o W o jcie ch o w sk ie g o pom im o w ie lu p o d n o s z o n y c h z a le t p o s ia d a ła te ż i p e w n e n ie d o c ią g n ię c ia . P o d ty m w zg lę d em jej u z u p e łn ia ją c e m n ie ja k o p e n d e n t je s t s y n te ty c z n a r o z p r a w a d r . S t a n i s ł a w a L a m a : „ H e n r y k S i e n k i e w i c z — c e c h y i e l e m e n t y t w ó r c z o ś c i “ — N ak ła d k się g a rn i św . W o jciech a b. r., str. 141. I ta rz e c z je s t u trz y m a n a w to n ie p o p u la rn y m i n ie d o ch o d z i do w y so k o śc i m o n o g rafji, a le a u to r p o słu g u je się p e łn ie j i u m ie ję tn ie j ży w io łe m b io g rafic zn y m , p rze z W o jcie ch o w sk ie g o o d s u w a n y m ś w ia d o m ie n a p la n d alsz y . S z c z e g ó ln ie c e n n y m w p r a c y je s t ro z d z ia ł d ru g i, w k tó ry m a u to r o m a w ia p u b lic y s ty k ę S ie n k ie w ic z a i z jego a r ty k u łó w lite ra c k o -k ry ty c z n y c h , o g ła s z a n y c h n a ła m a c h „ N iw y “ i „ S ło w a “ w la ta c h (1 8 7 2 — 1883) w y w o d z i ro d o w ó d te o re ty c z n y c h p o g lą d ó w tw ó rc y „ T ry lo g ji“ n a h is to rję i p o w ieść h is to ry c z n ą . O k az u je się d o w o d n ie, ja k z tej r u d y p u b lic y s ty c z n e j w o g n iu d łu g ic h la t tw ó rc z e j p ra c y p rz e ta p ia ł się k r y s z ta ł św ia d o m e j, w y s o k o p ro c e n to w e j sz tu k i. W ię k sz y n a c is k n iż W o jcie ch o w sk i k ła d z ie dr. L am n a p o w ie śc i w sp ó łc z e sn e , n a to m ia st r o z d z ia ł X p r a c y (W p ły w y i p ro to ty p y ) w o b ec p o s tę p u b a d a ń d o m a g a łb y się p e w n e j re w iz ji, k tó r a p o w in n a b y ró w n ie ż objąć
i d z ie d z in ę sty lu , w y k a z u ją c e g o tu i ó w d z ie p e w n e n ie ró w n o śc i z p o w o d u w y ra ź n e g o p u b lic y s ty c z n e g o p o śp ie c h u . K o ro n ą s ie n k ie w ic z o w s k ie g o r o k u 192 4 , a z a ra z e m je g o naj- p e łn ie jsz e m z a m k n ię c ie m je s t rz e c z p r o f . J u l j u s z a K l e i n e r a p. t . : „ A r t y z m S i e n k i e w i c z a “ , u ję ta w fo rm ę w y k ła d u , w y g ło sz o n e g o 3 0 p a ź d z ie r n ik a t. r., a p o m ie s z c z o n a w z b io rz e p. t.: „ S z ty c h y “ (str. 1 5 7 — 173). G łę b o k a w n ik liw o ść b a d a c z a i su b te ln a w ra ż liw o ś ć a r ty s ty p o d a ły tu so b ie d ło n ie i sp lo tły się w h a rm o n ijn ą i p r z e p ię k n ą s y n te z ę , m o ż e n a jle p s z ą z ty c h , ja k ie w y sz ły d o ty c h c z a s z p o d p ió ra prof. K le in e ra . S ie n k ie w ic z u k a z a n y je s t tu ta j n ie ty lk o ja k o m is trz , k tó re g o ta je m n ic e ro z s ia n ia a u to r s u g e s ty w n ie p r z e d z d u m io n y m w z ro k ie m c z y te ln ik a , je s t o n ró w n ie ż ty m m y śliciele m , „ k tó r y b a rd z ie j n iż k to k o lw ie k in n y s tw o rz y ł so lid a rn o ść d u c h o w ą n o w e j i d a w n e j P o ls k i“ . W g ru p ie p r a c s y n te ty c z n y c h o S ie n k ie w ic z u ja k o p o zy c ję d a ls z ą n a le ż y w y m ie n ić p o p u la rn y s z k ic s y n te ty c z n y S t a n i s ł a w a B a c z y ń s k i e g o : „ H e n r y k S i e n k i e w i c z “ . W a rs z a w a 1928, s tr. 55, r ó w n ie ż w w y d a w n ic tw ie p. t . : „N asi p o w ie ś c io p is a rz e “ . W a rs z a w a 1928, str. 1 0 9 — 164, a w re s z c ie ja k o p o z y c ję o s ta tn ią p u b lik a c ję p. t . : „ H e n r y k S i e n k i e w i c z — O b r a z t w ó r c z o ś c i “ u ło ż y ł, p o p r z e d z ił w s tę p e m o ra z u z u p e łn ił ż y c io ry se m , bibljo- g ra fją i p rz y p is a m i K a z i m i e r z C z a c h o w s k i . W a r s z a w a 1931, s tr. 34 1 . P u b lik a c ja K. C z a c h o w sk ie g o , ja k w id z im y , p o s ia d a c h a r a k te r w y b itn ie in f o rm a c y jn y i s tą d jej w a r to ś ć u ż y tk o w a o g ro m n a . Z e b ra n ie w je d n y m to m ie n a jb a rd z ie j e s e n c jo n a ln y c h są d ó w z r z a d k ic h , c z ę s to k ro ć w y c z e r p a n y c h d ru k ó w lu b z c z a so p ism i u ło ż e n ie z n ic h b o g a te j a n to lo g ji sie n k ie w ic z o w s k ie j je s t n ie m a ły m ty tu łe m do za słu g i. M o ż n a b y się w p ra w d z ie z w y d a w c ą s p ie ra ć , d la cz eg o ci a n ie in n i a u to r z y s ą w y ra z ic ie la m i o p in ji o d a n e m d ziele , a n ie b y ła b y to ty lk o d y s k u s ja
de lana caprina.
G orzej p r z e d s ta w ia się s p ra w a z b ib ljo g ra fją , r o z b itą n a w stę p i n a p rz y p is y . P o m ie s z c z o n a pod w s tę p e m d a ta 1 9 2 7 — 2 8 r o z g r z e s z a n ie ja k o w y d a w c ę z n ie d o c ią g n ię c ia b ib ljo g ra fji do d a ty w y d a n ia k s ią ż k i (1 9 3 1 ), ch o ciaż m o ż n a to b y ło z ro b ić d o d a tk o w o . A le i w te m , co d a je w y d a w c a , z d a r z a ją się p e w n e p o m in ię c ia i n ie d o k ła d n o ś c i; n ie k tó re z n ic h b y ły w y ty k a n e p rz e z d o ty c h c z a s o w ą k r y ty k ę , ale są je s z c z e in n e , k tó r e p o z w o lę so b ie w y m ie n ić : 1) W . A n to n o w y c z : „ P o lsk o -ru s- sk ija so o tn o s z e n ija X VII w . w s o w re m e n n o j p olskoj p ry z m i — po p o w o d u p o w is ty H . S e n k e w y c z a : O gnem i m e c z e m “ , K ije w sk a ja S ta rin a , 1 8 8 5 , V, str. 4 4 — 78. R o z p ra w a z a sa d n ic z a , w k tó re j a u to r u siłu je p o d w a ż y ć z r ę b y id e o lo g ji h is to ry c z n e j S ie n k ie w ic z a i d o w o d z i je g o je d n o s tro n n o ś c i w tr a k to w a n iu s to s u n k ó w p o lsk o -k o - z a c k ic h lu b w rę c z n ie z n a jo m o śc i te re n u , k u ltu r y i ję z y k a ru sk ie g o . 2) „ O s ta tn i r o m a n y H . S in k e w y c z a . D w a w id c z y ty M. H ru s z iw s k o h o c z y ta n i w lw iw sk im K lubi R u s y n o k 14 (26) i 17 (30) c z e rw n ia 1 8 9 5 “ . Z o rja 1 8 9 5 . Nr. 1 4 — 17 i o d b itk a , s tr. 51. R zecz o p o w ie śc i „B ez d o g m a tu “ i „ R o d z in a P o ła n ie c k ic h “ . 3. S) T o m a sz iw sk y j : „O d y n z h e ro iw H . S in k e w y c z a “ — N ed ilja — lite r a tu r n o n a u k o w y j ty ż n e-w y k 19 1 1 . Nr. 39 e x 8 /X. W a r ty k u le ty m , -w y b itn ie te n d e n c y jn y m , S ie n k ie w ic z o w i i p o lsk o ś c i w ro g im , ja k o d o w o d y a u te n ty c z n o ś c i S k rz e tu s k ie g o p o d a je a u to r w y ją tk i z lis tu b is k u p a S z o łd rsk ie g o z s ie rp n ia 1649 o ra z lis tu lw o w sk ie g o m ie sz c z a n in a K u sze w icz a z 17 /V III 1649, n a d to c y tu je w p rz e k ła d z ie re la c ję n u n c ju s z a p a p ie sk ie g o J a n a d e T o rre s, tę sa m ą , k tó r ą n ie d a w n o n a ła m a c h R u c h u L ite ra c k ie g o II, 1 9 2 7 , str. 230 ogłosił w o ry g in a le p rof. G u b ry n o w ic z .
Na p u b lik a c ji p. C z ac h o w sk ieg o w in n iśm y z a m k n ą ć p rz e g lą d n o w sz e j lite r a tu r y k r y ty c z n e j o S ie n k ie w ic z u . Jej o b ra z b y łb y je d n a k n ie p e łn y , g d y b y ś m y n ie w sp o m n ie li p o k ró tc e o S ie n k ie w ic z u ja k o
autorze szkolnym.
A u to r „ T ry lo g ji“ n a le ż y do n a jw y b itn ie js z y c h k la s y k ó w n a s z e j s z k o ły , u tw o r y jego n a le ż ą do k a n o n u le k tu ry u z u p e łn ia ją c e j, a „O g n iem i m ie c z e m “ do le k tu r y p o d sta w o w e j. W łaśn ie n a te m a t te g o a rc y d z ie ła to c z y ła się w o s ta tn ic h la ta c h o ż y w io n a d y s k u s ja , w k tó re j z a b ie ra ł g ło s d r . J ó z e f G o ł ą b e k w a r ty k u le p. t . : „ L e k t u r a O g n i e m i m i e c z e m w k l . I V g i m n . “ . M uzeum 192 9 , II, str. 132 i n a s t., o ra z p o d p is a n y w a r ty k u le p. t . : „ L e k t u r a S i e n k i e w i c z a w s z k o l e ś r e d n i e j “ — M u z eu m 192 9 , III, str. 1 8 3 — 194. D y sk u sja ta ( n ie z a re je s tro w a n a p rz e z B ib ljo g rafję R u c h u L ite ra c k ie g o ) u jśc ie sw e z n a la z ła ró w n ie ż w P a m i ę t n i k u II o g ó l n o p o l s k i e g o Z j a z d u P o l o n i s t ó w w K r a k o w i e w d n ia c h 6 i 7 c z e rw c a 1 9 3 0 r o k u . — 19 3 1 , str. 32 i n a s t. D y d a k ty k a p o lo n is ty c z n a m a p o z a tem do z a n o to w a n ia k ilk a je sz c z e p o z y c y j s ie n k ie w ic z o w sk ic h (p o zy cje te o św ie tla m k r y ty c z n ie w c y to w a n y m a rty k u le ). N ale ży tu p rz e d e w s z y s tk ie m I g n a c e g o S t r y c h a r s k i e g o : „ S ł o w n i k d o T r y l o g j i “ , p o m y ś la n y ja k o d o d a tk o w y to m T ry lo g ji w ed y c ji O ssolineum . W o b ec b r a k u k o m e n to w a n y c h w y d a ń (d lac ze g o o b a in s ty tu ty w y d a w n ic z e o te m n ie p o m y ś lą ? ) sło w n ik te n u ło ż o n y tro sk liw ie i s ta r a n n ie (ale w d ru g ie m w y d a n iu d o m a g a ją c y się p e w n y c h u z u p e łn ie ń , z w ła sz c z a h isto ry c z n y c h ), sło w n ik te n d la sz k o ły o k a z u je się b a rd z o p o ż y te c z n y . M e to d y k ą u tw o ró w S ie n k ie w ic z a za jm o w a ł się p r o f . K o n s t a n t y W o j c i e c h o w s k i w sw y c h „ W s k a z ó w k a c h m e t o d y c z n y c h “ 1923 (Quo v ad is, s tr. 256 i n a s t., O gniem i m ieczem , str. 4 9 7 i n a st.), n a d to T a d e u s z C z a p c z y ń s k i w p ra c y p. t . : „ M e t o d y c z n y r o z b i ó r p o w i e ś c i O g n i e m i m i e c z e m “ , b. r., str. 235. O sta tn ie la ta p rz y n io s ły w te j d z ie d z in ie ja k o n o w o ść w y d a w n ic z ą o so b n y to m ik W ielkiej B ib ljo te k i Nr. 141. — „ H e n r y k S i e n k i e w i c z . O g n i e m i m i e c z e m . O b j a ś n i e n i a i p r z y p i s y z p o rtre te m a u to ra , 1 4-m a r y c in a m i i 2-m a m a p k a m i o p r a c o w a ł A d a m K a z n o w s k i “ — 1930, str. 294. N ie s te ty to m ik te n n a le ż y do m n ie j u d a ły c h . P rof. J u lja n K rz y ż a n o w sk i n a ła m a c h M u zeu m 1931, z. 2, str. 114 i n a s t. o raz 1932, z. 2, str. 120 i n a s t. w y k a z y w a ł d o w o d n ie ro z lic z n e b ra k i i n ie d o p a trz e n ia w d z ie d z in ie o b ja śn ie ń . W y s ta rc z y d o rz u c ić , że w y d a w c a w p r a c y sw o jej z u p e łn ie n ie u w z g lę d n ił sło w n ik a S try c h a rsk ie g o . W ięk sz e pte n s je m o g lib y śm y ż y w ić w o d n ie s ie n iu do p rz y p is ó w . W r o z d z ia le III p r a c y , w m a te r ja ła c h do g e n e z y „ T r y lo g ji“ b r a k o d p o w ie d n ic h w y ją tk ó w z ta k b o g a te g o u n a s p a m ię tn ik a r s tw a w ie k u X V II; a u to r w id o c z n ie n ie z n a z a s a d n ic z e j p o d ty m w z g lę d e m ro z p r a w y d r. K ijasa, b o n ie c y tu je jej n a w e t w B ib ljo g rafji, k tó r ą z a m y k a z re s z tą n a r o k u 1 9 2 2 : n a r o z p r a w ie P a p é e g o . W ro z d z ia le IV : w s ą d a c h o p o w ie ś c i „O g n iem i m ie c z e m “ i o całej „ T ry lo g ji“ p o d a je w y d a w c a g ło s T a rn o w s k ie g o , K ac zk o w sk ie g o , C h m ielo w sk ieg o , B r ü c k n e r a , P o to c k ie g o , F e ld m a n a , S ie d le c k ie g o . O cz y w iście są d ó w ty c h je s t z n a c z n ie w ięcej. P o z w o lę so b ie n a p o d s ta w ie a r ty k u ł u p ro f. H a h n a (R u ch L ite ra c k i IV, s tr. 113) z a c y to w a ć te , k tó r e z a s łu g i w a ły n a u w z g lę d n ie n ie p rz e d e w s z y s tk ie m : Jó z e fa Ig n ac eg o K ra sz e w sk ie g o K ło sy 1884/1, k w ie c ie ń , T. T. J e ż a , P rz e g lą d ty g o d n io w y 1884, n r . 1 5 — 18, B o lesła w a P ru sa , K ra j 18 8 4 , n r. 2 8 — 30.
N a z a k o ń c z e n ie je sz c z e p a r ę słó w o stu d ja c h , p r o w a d z o n y c h n a d S ie n k ie w ic z e m w lite r a tu r z e
