Literatura polska i hebrajska a tożsamość narodowa

Rachel Feldhay Brenner

Literatura polska i hebrajska a

tożsamość narodowa

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (132), 106-110

90

1

Książka Polish and Hebrew literature and national identity (Elipsa, W arszawa 2010), p o d redakcją A liny M olisak i S hoshany R onen zaw iera 25 artykułów napisanych przez naukow ców z Izraela i z Polski. C elem tego zb io ru jest spraw dzenie założe­ n ia czy lite ra tu ra polska i lite ra tu ra h ebrajska m ają dużo w spólnego ze sobą, szcze­ gólnie jeśli chodzi o ich w pływ na kształtow anie narodow ej tożsam ości.

N a w stępie chciałabym pow iedzieć o w ażnym fakcie, k tóry w yłania się po lek­ tu rze zbioru. P rzedstaw ione w n im tezy dow odzą, iż lite ra tu ra m a zdolność for­ m ow ania tożsam ości narodow ej, szczególnie w okresie kryzysu, a sukces przysw a­ jania owej tożsam ości odzw ierciedla się w u zn a n iu , jakie okazuje się tw órcom , n adając im ty tu ły narodow ych poetów lub pisarzy. S tudia lite ra tu ry hebrajskiej i polskiej w tom ie pokazują, iż narodow ość w yraża się w tw orzeniu mitów, które z kolei tw orzą etniczno-religijne zw iązki pom iędzy członkam i danego społeczeń­ stwa. P ow iązania te k sz tałtu ją ideologię dążącą do zjednoczenia, solidarności i sa­ m oobrony gru p y pragnącej zidentyfikow ać się jako odrębny naród.

W zbiorze otrzym ujem y charakterystyki polskich poetów i pisarzy narodow ych, ta k ich jak M ickiew icz, Słowacki czy K rasiński, oraz żydow skich narodow ych tw ór­ ców, w tym , np. Bialika czy Ż abotyńskiego pokazujące, jak lite ra tu ra k ształtuje świadom ość narodow ą w krytycznych w aru n k ach historycznych.

W polskiej lite ra tu rz e owa św iadom ość k ształto w ała się w la ta c h zaborów. N ostalgiczne i m ityczne rep rezen tacje suw erennej przeszłości Polski splatały się z p rze k o n an ie m o m esjań sk im ch arak terze cierpiącego n a ro d u polskiego. Te ro ­ m a n ty cz n e p ow iązania zro d ziły narodow ą p a trio ty cz n o -h e ro iczn ą m e n taln o ść, k tó ra m otyw ow ała Polaków do często desperackich czynów. P rzy k ład am i m ogą być p rz e g ra n e in s u re k c je w 1831 i w 1863 ro k u oraz p o w sta n ie w arszaw sk ie

Brenner

w 1944 r. M otyw acją do owych działań było dążenie do w yzwolenia ojczyzny za w szelką cenę.

Rów nież w literatu rz e hebrajskiej, narodow a świadom ość, by odbudow ać p a ń ­ stwo żydow skie na Z iem i O biecanej, ukształtow ała się pod w pływ em drastycznie pogarszających się w arunków bytowych. Podczas gdy Polacy form ow ali narodow ą tożsam ość jako reakcję na rosyjską opresję, polscy Żydzi krystalizow ali m e n ta l­ ność syjonistyczną w sytuacji nasilających się antysem ickich prześladow ań. Był to dowód, iż integracja Żydów w społeczeństwie polskim jest niem ożliw a. Z aznaczam , iż było to „d ążen ie” n ie do „asym ilacji”, ale raczej do społecznej „ in teg rac ji” w d u ­ ch u E m ancypacji i trad y c ji Ośw iecenia.

O czywiste jest, iż nostalgia pow rotu do E retz Izrael, a szczególnie do Jerozoli­ my, była utrzym yw ana w żydowskiej św iadom ości narodow ej przez setki lat. Prag­ n ie n ie pow rotu w yrażało się nie tylko w litu rg ii czy w rytuałach. Było ono obecne rów nież, m iędzy innym i, w lite ra tu rz e m id raszu , w poezji syjonu R abi Yehuda H a ­ -Levi, w o b ietnicach fałszywego m esjasza, S zabtai Cvi i w opow iadaniach hasydz- kich cadyków.

Słynna jest anegdota m ów iąca o tym , iż idea żydowskiego państw a w yłoniła się u H erzla podczas Sprawy D reyfusa. Świadom ość w zrastającego anty sem ity zm u w europejskim społeczeństw ie, zrodziła w izję n a ro d u żydowskiego żyjącego w su­ w erennym państw ie żydow skim . In teresu jąc e jest, iż w tym zbiorze esejów o te ­ m acie narodow ościow ym , H erzl w spom niany jest w yłącznie w arty k u łach red a k ­ torek.

Idea państw a żydowskiego stw orzyła potrzebę tran sfo rm ac ji Żyda galutow ego w aktywnego w ojow nika o niepodległość Żydów w E retz Izrael. Jak pokazuje a rty ­ kuł D aw ida Fishelova, powieść Żabotyńskiego, Samson, stworzyła prototyp Nowego Żyda. M im o odniesienia do bib lijn ej postaci, bohaterstw o nowego, syjonistyczne­ go Szym szona odzw ierciadlało w w ielkiej m ierze p o lski ro m an ty czn y heroizm . Ż abotyński był pod w yraźnym w pływ em w spom nianych w cześniej polskich po ­ etów narodow ych - M ickiew icza, Słowackiego czy K rasińskiego - oraz później­ szych neorom antyków , ta k ich jak Ż erom ski czy Sienkiewicz.

Powierzchow na analiza pozwala zaakceptow ać b ezpośrednie pow iązania p o ­ m iędzy ro m an ty k ą polskiego p a trio ty z m u i ro m an ty k ą „now ego” żydow skiego boh atera. Tak tw ierdzi A nita S hapira w swym artykule, k tó ry otw iera tom . N ie ­ w ątpliw e jest, iż żydowscy p isarze, którzy tw orzyli postać Nowego Żyda b u d u ją ce­ go podłoża suw erennego państw a żydowskiego, byli p o d w pływ em polskiej lite ra ­ tu ry ukształtow anej przez h isto rię zaborów.

N ato m iast in n e artykuły w tej kolekcji pokazują złożoność wpływów. O bie re­ d a k to rk i to m u an a liz u ją te n p ro b lem w m o nograficznych esejach. W Jehoshua O zjasz Thon. Jew ish nationality - Polish paradigm S hoshana R onen p rzed staw ia p roblem atykę ru c h u syjonistycznego jako psychologiczną reakcję na b ra k m ożli­ wości integracji żydowskiej narodow ej m niejszości w p olsk im społeczeństw ie. Jak zauw aża au to rk a, u T h o n a owa pro b lem aty k a w yrażała się w n iedom ów ieniach i sprzecznościach, które charakteryzow ały jego koncepcję syjonizm u.

₁₀

7

10

8

I ta k np. T h o n (1870-1936): 1) gloryfikuje ro m antycznych wieszczów polskich, ale ignoruje ich antysem ityzm ; 2) dek laru je swą żydowską narodow ość, lecz n eg u ­ je tożsam ość Izraela jako n a ro d u w ybranego, k tó ry m a do sp ełnienia m isję wobec świata; 3) uw aża, iż należy odłożyć budow ę państw a w E retz Izrael, gdyż Żydzi po w inni najp ierw posiąść zdolność do rządzenia w k raja ch obecnie przez n ic h za­ m ieszkiw anych. Trzeba też podkreślić, iż parad o k saln ie, T h o n w języku polskim pisał o p o trzebie stw orzenia k u ltu ry h ebrajskiej, dla której m odelem będzie k u l­ tu ra europejska.

Sprzeczności te pokazują w ew nętrzny kon flik t T h o n a w sto su n k u do syjoni­ zm u jako r u c h u narodow ego. Jak tw ierdzi R onen, T h o n był p rzede w szystkim uniw ersalnym hu m an istą. U p arta w iara w w artości O świecenia pozw alała m u w d u ­ żej m ierze stłum ić św iadom ość pogarszającej się sytuacji Żydów i podtrzym yw ać n adzieję na m ożliwość ich in teg racji w Polsce.

A rtykuł A liny M olisak, Zionism in Polish, or on a few o f Jakub Appenszlak’s texts, pokazuje, iż n astęp n a generacja polskich Żydów n ie m ogła już się łudzić się co do m ożliw ości in teg racji w Polsce. Powołując się na Sprawę D reyfusa, która, jak już w spom niałam , wywołała w izję państw a żydow skiego u H erzla, A ppenszlak (1894­ -1950) opublikow ał m anifest, w któ ry m oskarżał Polskę o n iesp ełn ien ie swego zo­ bow iązania dotyczącego ró w noupraw nienia Żydów. Ale nie było to tylko oskarże­ nie o złam an ie ustaw tra k ta tu w ersalskiego, lecz także żąd an ie p rzyznania i doce­ n ien ia w kładu polskich Żydów w tw orzenie polskiej h isto rii i kultury.

M im o iż A p p en szlak n ie odżegnyw ał się od syjonistycznej ideologii b u d o w a­ n ia żydow skiego p aństw a w P alestynie, jego postaw a nie oznaczała o dseparow a­ n ia się od Polski. A p p en szlak to syjonista, k tó ry nie tylko w yrażał swe p rz e k o n a ­ n ia w języku po lsk im , ale rów nież deklarow ał praw o do języka polskiego jako języka ojczystego. Jego syjonistyczna postaw a p rzejaw ia się p rzed e w szystkim w odw ażnym ż ą d a n iu u zn a n ia p o lsk ich Żydów jako narodow ej m niejszości, k tó ­ ra na rów ni z P o lak am i przyczyniła się do k u ltu ra ln e g o i ekonom icznego rozw o­ ju Polski i dlatego p ow inna być u zn a n a za in te g ra ln y k o m p o n e n t polskiego spo­ łeczeństw a.

P rzypatrzm y się bliżej esejowi M ałgorzaty D om agalskiej, Looking fo r the Jew. The image o f assimilated Jew s in Polish anti-Semitic novels at the turn o f the 20th centu­ ry, k tó ry m a lu je obraz całkow itego o d rzucenia w szelkich pró b zaakceptow ania p o lsk ich Ż ydów w p o lsk im środow isku, naw et ty c h p rzech rzczo n y ch . A rty k u ł D om agalskiej pokazu je an tagonistyczny c h a ra k te r postawy, jaką przy jęli T h o n i A ppenszlak. Ich percepcja Żydów m ieszkających na ziem iach polskich była od­ w rotna od tej, jaką przyjęła reszta polskiej ludności. W tym sensie arty k u ł w yja­ śnia podstaw ow e p ro b lem y polsko-żydow skiego dialogu, k tó re teraz, w okresie polskiej niepodległości, stają coraz b ardziej widoczne.

Te w ażne eseje zw racają uwagę na trag izm p rzerw ania tego problem atycznego dialogu. Jak i dialog m ógłby naw iązać się m iędzy dwoma n aro d a m i, gdyby n ie tra ­ giczna h isto ria Zagłady? Czy urzeczyw istniająca się idea Nowego Żyda w Palesty­ n ie zm ien iłab y sto su n k i z Ż ydam i, którzy pozostaliby w Polsce? Czy pow stanie

Brenner

państw a żydowskiego um niejszyłoby antysem ickie podejście do Żydów, ta k jak stało się m iędzy in n y m i w K anadzie czy w S tanach Zjednoczonych? Są to pytania „w irtu aln e”, na któ re nie m a odpow iedzi. Ale są w zbiorze także i takie artykuły, które pokazują, że tra u m a katastrofy Z agłady przekreśliła możliwość k o m u n ik a ­ cji m iędzy po lsk im i Ż ydam i a P olakam i.

W eseju, którego długi ty tu ł, Jewish women within every one o f us. The meaning o f Jewish women characters in current Polish literature: ideas and symbols, n ie odzw iercia- dla jego treści, Bożena U m ińska-K eff pokazuje k o m p letn ą ciszę, jaka zapadła w p o ­ w ojennej Polsce, jeśli chodzi o te m at żydowski. N a p la n ie społecznym Żyd stał się te rm in em , k tó ry opisuje w szelkich innych lu b obcych, tych, któ rzy m uszą być w ykluczeni ze środow iska polskiego. Jak zaznacza U m ińska-K eff, owa elim inacja p am ięci o przedw ojennym Żydzie nie była jed n ak ignorow ana przez w szystkich w spółczesnych pisarzy. N a przy k ład w pow ieści M arka Bieńczyka Tworki, która opisuje h isto rię okupacji, ukryw ający się Żydzi to obecni-nieobecni. W powieści Kieszonkowy atlas kobiet Sylwii C h u tn ik , bojow niczka zarów no pow stania w getcie, jak i pow stania w arszaw skiego ukrywa swą żydowską tożsam ość jeszcze wiele lat po wojnie.

S tłum ienie wagi Z agłady Żydów, a w łaściw ie przyw łaszczenie Jej sobie przez Polaków, to te m at arty k u łu E lżbiety Jan ick iej, Holocaustization. The myth o f the Warsaw uprising in „Kinderszenen” by Jarosław M arek Rym kiewicz. H isto ria okupacji nie tylko w yklucza żydow ską tragedię, ale rów nież przedstaw ia sam ą okupację jako H olokaust. W tym sensie obserw ujem y iro n iczn ą m a n ip u la cję historią: Pola­ cy, u zu rp u ją c sobie dośw iadczania H o lokaustu, przeistoczyli się w łaściwie w ży­ dow skie ofiary. Tego Rym kiew icz z pew nością nie m iał na myśli.

Z upełne p rzerw anie k o m u n ik a cji pojaw ia się rów nież ze strony żydow sko-izra- elskiej. Jak pokazuje Iris M iln er w artykule Yehudit Hendel. To Poland and back, Zagłada odcięła ocalałych Żydów i ich dzieci od polskiej przeszłości. Owo odcię­ cie m a nie tylko w ym iar sym boliczny, ale i praktyczny, przejaw iający się w utracie m ożliw ości posługiw ania się językiem polskim . Pow stanie państw a żydowskiego i jego syjonistyczna ideologia negacji d iaspory p rzek reśliły przedw ojenne n ad z ie­ je i żąd an ia integracji, któ re obserw ow aliśm y u T h o n a i A ppenszlaka.

M iln er w spom ina k rótkie opow iadanie S hulam it H areven Świadek, w którym n arrato r, zapalony syjonista, nie tylko w yrzeka się znajom ości języka polskiego, ale rów nież neguje polski d zien n ik Shlom ka, ofiary Zagłady. E leonora Lev, która opisuje pow rót do Polski swego dzieciństw a we w spom nieniach Specyficzny rodzaj sieroctwa, opow iada, iż czuje się dosłow nie osierocona ze swej rodzinnej p rzeszło­

ści. N iezdolność p o ro zu m ien ia się w języku p o lsk im uniem ożliw ia odnow ienie k o n ta k tu z pam ięcią h istoryczną, k tórą autorka chciałaby zasym ilow ać w swej toż­ sam ości. Brak m ożliw ości naw iązania k o n ta k tu n ajsilniej przejaw ia się u Y ehudit H endel. T rudność odnalezienia pierw otnego języka w k raju , który był jej ojczy­ zną, nie tylko pokazuje krytyczny w pływ Z agłady na polsko-żydow ską tożsam ość, ale rów nież opisuje, jak psychologicznie złożona i skom plikow ana jest narodow a

11

0

P rzerw anie k o m u n ik acji w yraża także się w w yborze języka, w jakim n ap isan e zostały teksty składające się na om aw ianą książkę. Posłużenie się językiem angiel­ skim dowodzi b ra k u m ożliw ości w znow ienia bezpośredniego dialogu. W tym sen­ sie zbiór okazuje się raczej ro dzajem zestaw ienia niż korelacji. A rtykuły istnieją obok siebie, a b ra k pow iązań w ykazuje, iż lite ra tu ry - polska i h ebrajska - re p re ­ z e n tu ją obce sobie narodow ości. A nalizując książkę, sta ra ła m się nakreślić n a rra ­ cję, która jednak w ykazałaby, choćby m in im aln ie, dialektyczną p roblem atykę obu narodow ych literatu r, w idoczną w tych niezw ykle w artościow ych tekstach.

Rachel Feldhay BRENNER

Abstract

Rachel Feldhay BRENNER

University of Wisconsin (Madison, USA)

Polish and Hebrew literature and national identity

Reviev: Polish and H eb rew literature and national identity, eds. Alina Molisak and Shoshana Ronen, Elipsa, W arsaw 2010