Rozdział VIII
PARAFIA
NA
OKSYWIU
I
W
CHYLONI
Parafię na Oksywiu ufundowaliksiążęta pomorscy. W 1253 r. Wolimir,
biskup kujawski, ustalił granice parafii obejmujące cała Kępę Oksywską.
Natomiast parafię w Chylonizałożylikrzyżacy,wydzielając ją z parafii kiel-
neńskiej. Pod koniec XVI w. kościół chyloński przejęli luteranieza sprawą
panówSokołowskiego iKoniecpolskiego, a za Czyrenbergów mieli gokal
wini.Dopiero po zakupieniu wsiprzez Radziwiłłów, a później Sobieskich
przeszłaonawręce katolików1
Rumia Grabówek® Chwarzno Witomino Koleczkowo Kielno Chwaszczyno Tuchom Oliwa Banino
Mapa9. Obszar parafiina Oksywiu i w Chyloni Rekowo Redlowo • Orłowo •Pogórze •Obluże Mosty® ^Mechefinki .piJfcw- Zamka Kosakowo . B.I.U IM, ՜ Փ Zclistrzewą • Smolno ®E e Mrzezino « • Połchowo * Zagorze e Boj ano Ę Gdynia® Oksywie® •Ciechocino
1 Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny..., s. 733.
2.5 0 2,5 5 tan
granice parafii;
e miejscowości wchodzące
““ ՜~ ~~ ՚~՚ ’ Oksywie wskład parani
178 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa ...
1. Parafia na Oksywiu
Wieś Oksywie należała do dóbr klasztoru norbertanek żarnowieckich.
Za czasów bpa H. Rozrażewskiego byłw niej kościółmurowany, nie wyma
gający żadnych napraw. Gdyprzybył do parafii pw. św. Michała Archanioła
wizytator ks. Sebastian Liwierzyńskiw 1583 r. otaczał go cmentarz dobrze ogrodzony. O dobrachmaterialnych zapisał on tylko tyle, żeparafiaposia
dała3 włóki gruntów ornych. Doparafii należały wsie: Oksywie,Obłuże,
Pogórze, Kosakowo, Pierwoszyno, Gdynia,Redłowo,Chwarzno, Mechelin-
ki (Mechelino), Mosty.
Zarządcąkościoła był ks.Jan Omieczki, który pobierał ze wsi Oksywie od 11 gburów po0,5korca pszenicy iowsa, czyli po 5,5 korca obu zbóż; zewsi
Obłuże od 9 mieszkańców razem otrzymywał rocznie po 4,5 korcapszeni
cy i owsa; z majątku Obłuże od 7 lat nie składano dziesięciny, choć zobowią
zanibyli jego mieszkańcyoddawać po 6 korcówobu zbóż;z Pogórza 8chło pów płaciło po 4 korcepszenicy i owsa; zKosakowa i Pierwoszyna, w któ rych mieszkałopo 11 gospodarzy po 5,5 korca obu zbóż; z Gdyni8 chłopów płaciło po 4korce pszenicy i owsa; z Redłowa 5 chłopów oddawało po 2,5
korca tych zbóż; z Chwarzna, gdzie wśród lasów mieszkało 6gburów płaco nopo 3 korce pszenicy iowsa. ZMechelinek i Mostównie pobierał dziesię
ciny,alezMechelinek jedynie ofiary na kolędę,a z Mostów 50 florenów rocz nie. Razem dziesięcina zbożowa wynosiła w 1583 r.po 34,5 korca pszenicy
i owsa, a w gotówce 50 florenów.
Parafiaposiadała nową plebanię, którą wzniósł ówczesnyproboszczJan
Omieczki. Kościół był wyposażony w kielich srebrny pozłacany zpateną,
krzyż srebrny„niemały” z mosiężną podstawą, 2 ornaty z kompletnymwy
posażeniem, 10 obrusów,5 obrusów ołtarzowych.Z ksiąg liturgicznych wy
mieniono 3mszały,gradual pergaminowynieuszkodzony,brewiarz w wy daniu niemieckim i agendęgnieźnieńską.
Parafiaposiadała radę parafialną, którą stanowili witrykusi: Wawrzyniec
Tabernator,AndrzejNeriki Piotr Mieszpikł. W czasie wizytacjioświadczy
li oni, że parafia posiada w należnościach 52marki,a wgotówce 6 marek2.
2 Vistationes Archidiakonatus Pomeraniae...,s.20-21.
Następnawizytacja odbyła się w 1584 r. Przeprowadził ją w Oksywiu ofi
cjałMikołaj Miloniusz. Podał on więcej informacjio dobrach materialnych
parafii. Według jego relacji kościół parafialny był konsekrowany,wymurowa ny z kamieni, pokrytydachówką. Wymienił w nim dwaołtarze (prawdopo
dobnie boczne). Pierwszystał obok ambony ipoświecony był Matce Bożej,
a drugi św.Bartłomiejowi. Mówiąc o księgachliturgicznych zwróciłon uwa
Parafia na Oksywiu i w Chyloni 179 nego wedługuchwał Soboru Trydenckiego i wskazał napotrzebęnabycia no
wej agendy liturgicznej. Proboszcz nadal nieprowadził ksiągmetrykalnych.
Benficjum proboszczowskie obejmowały 3 włóki ziemi ornej i jakieś łąki, adziesięcinawynosiła według Miloniusza 3łaszty zboża3.Zobowiązał
on parafian do naprawy ogrodzenia zabudowań gospodarczychparafii4.
3 Tamże,s. 190-191.
4 Tamże,s.267. 5 Tamże,s. 190.
Oficjał M. Miloniusz w1584 r. ominął Redłowo, w którym heretycy
wybudowali własny zbór. Uważał również, iż należałopominąćChylonię,
gdzie był sprofanowany kościół katolicki, aby niewzburzać nastrojów lu-terańskich mieszkańców, a raczej umawiać się z właścicielami tych wsi5.
Przezcały XVIIw. parafiataniebyławizytowana.
Następna wizytacja wparafii na Oksywiu odbyła się dopiero 9 lute
go 1702 r. Przybył wtedydo parafii św. Michała Archanioła archidiakon
KrzysztofAntoni Szembek. Zastał ontensamkościół murowany z płaskich
kamieni, ale front i przedsionek były częściowo wykonane z muru pruskie go. Kościół miał dzwonnicę, na której wisiały2 dzwony, większy i mniej szy. Zamknięcie kościołai okna były w dobrym stanie. Na zewnątrz świąty
niabyła otynkowana,pokryta szczelniedachówką, dzwonnica wzniesiona
z muru pruskiego, zwieńczona drewnem i pokryta gontem dębowym.
Posadzkabyła wyłożona równo wypalaną cegłą, ławy nowe ustawione
w porządku, strop obity deskami. Chórzostał niedawno wykonany i przy ozdobiony. Zapewne w związku z zakupempozytywu, który miał 6 głosów.
W tym czasie znajdowałysię w nim 4 ołtarze, główny i2 w prezbiterium oraz czwarty w połowienawy,po stronie Ewangelii.Ołtarz główny posiadał
mensęmurowaną, na którejustawione było tabernakulum „piękniei kun
sztownie malowane”z solidnymzamknięciem.Boczne ołtarzemiałymen
sy wykonane z drewna. W kościele znajdowały się tylko 2dobre portatyle, jeden na ołtarzu głównym, a drugi na bocznym ustawionym w nawie.
Naprzeciw ołtarza głównegostała stara chrzcielnica wykonana z drew
na, w którejw misie mosiężnej podnakrywą i lnianym przykryciem znaj
dowałasię czysta wodachrzcielna. Polewej stronieołtarza głównego wi-
siałaszafka na oleje święte przechowywanew naczyniu cynowym na czy
stej serwetce lnianej.
Poprawej stronie ołtarza głównegobyła zakrystia murowana z dobrym
oknem izamknięciem, w której stał stół i szafa na przechowywanie sprzę tów i szatliturgicznych wykonanych zesrebra,mosiądzu,miedzi, cyny,je dwabiu i lnu,dośćczystego. Inwentarz wystarczał dla potrzeb parafii
zo-180 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieńs wa ... stałzestawiony w odrębnym rejestrze6. Parafia posiadała na swoim wypo sażeniu 3 kielichy srebrne i pozłacane, 2 puszki srebrne, z których jedna staław tabernakulum i miała srebrną przykrywkę, a druga była połama
na. Monstrancjabyła częściowo wykonanaz mosiądzu, a częściowo zesre bra. Podstawa była z mosiądzu, a część środkowa i Melchizedek srebrny był pozłacany. Srebrny krzyż z mosiężną podstawą zawierał relikwie, ale nie
podano czyje. Było też 10 świeczników mosiężnych, a przed głównym oł tarzemwisiała wieczna lampka wykonana z mosiądzu. Przy wejściach do
kościoła stały3 misyna wodę święconą. Zmosiądzu była też kadzielnica
z łódką i flaszki z czarkami oraz 3 małe dzwoneczkidlaministrantów. Na czynia na oleje święte były cynowe.
Z szat liturgicznych wymieniono w inwentarzu 7 pięknych ornatów, wśród nich jeden czerwonyz białym krzyżem,4 w haftowane kwiaty i czar nyze złotymi otoczkami. Była jednakapa, 4 alby, 2humerały, 2 paski, 10 fi
ranekjedwabnych, 4 sakiewki, 5 kopertowych okryć kielicha 4korporały,
10 subkorporałów, 10 puryfikaterzy,9 serwet, ręczniki, 4 antependia.Było
też 6 sztandarów.
Jest rzeczą niezrozumiałą dlaczego archidiakon Szembek nie podał ja
kie byłydochody proboszczaPiotra Andrzeja Schlezingera. Jest to intere sujące bo proboszcz ten wymieniany jestwwizytacji archidiakona A.
Albi-nowskiego tylko wrelacjach dotyczących Chwaszczyna i Каска (zob. roz
działX). Prawdopodobnie w1687 r. nieodbyłasię wizytacja Oksywia, bo
niema na jej temat relacjipowizytacyjnej. Archidiakon Albinowski w jed
nej z filialnych parafiispotkał się jednak z ks.P. A.Schlezingerem inic nie
wspomniał o Oksywiu. Teraz archidiakon K. A. Szembek nic nie mówi
o dochodach proboszcza, nie wiemy czy nadal opiekował się on czterema
parafiami i czyze wszystkich czerpał dochody.
Jego plebaniabyław1702 r. domemdość wygodnym, z zabudowania
mi gospodarczymi, 2 ogrodami isadami. W inwentarzu znajdujemy do kładnyopis wyposażenia plebanii i zabudowań gospodarskich oraz zwie
rząt domowych.Został onpodzielony na to co pozostało po śmierci pro
boszcza Tomasza Jendrowskiego i to co powiększył jego następca ks. P. A. Schlezinger. ”Inwentarz ks. T. Jendrowskiegobył następujący: wóz, pług, koń, 2 woły, krowa, 2 dwuletnie cielęta, 14 owiec z jagniętami, 2 świnie,
2 gęsi, na zasiewzimowy poświęcono 24 korce pszenicy, w spichrzu znaj
dowało się 10 korców ziarna pszenicy, 20 korców owsai 15 jęczmienia, a
w spiżarni 5 boków słoniny.
Meble na plebanii były następujące: 2 stoły, jedenkwadratowy, drugi
okrągły; ława z dwoma stołkami, łoże dębowe z jednym wezgłowiem, zegar
Parafia na Oksywiu i w Chyloni 181
z kurantem. Kuchnia izabudowaniagospodarczebyły wyposażone w czar
kę cynową ¡glinianą, łyżkę z mosiądzu, 15 drewnianych kół, świecznik
z mosiądzu,misęmiedzianą o pojemności jednej tony, drewnianenaczy
nie do ważenia piwa, 2puste beczki, siekiera, żelazodo zawieszania misy,
podwójnewidły.
Andrzej Schlezingerpowiększył inwentarz o konia, krowę i2 woły oraz za
sadził 3 sady,urządził łąkę położonąkoło pól sołtysaiwykopałmały staw7.
7 ADCh. G-25,s. 474-475.
8 Tamże,s.145-149.
Do inwentarza dołączono równieżodpis przywilejówz 1352 i 1456 r.,
na mocy któregodo parafii w Oksywiu dołączonoparafię w Chyloni (Ki-lau) jako filialną. Przy tej okazjiwymieniono wsie należące doparafiiśw. MichałaArchanioła. Byłyto poza Oksywiem: Obłuże, Podgórze,
Niemy-towo, Kosakowo, Dębogórze, Pierwoszyno, Mosty, Redłowo, Witomino,
Gdyniai Chwarzno. Natomiast w1702 r. do parafii należały następujące
wsie: Oksywie, Obłuże, Pogórze, Piasek, Pierwoszyno, Kosakowo, Dębo
górze, Mosty, Rewa, Mechelinki, Gdynia, Grabówek, Bytomino. Niestety
Szembek nie podałjakie były dziesięcinyz tych miejscowości. Mieszkało
w nich około 500 katolikówi około 30 luteran, z których za ówczesnego
proboszcza nawróciło się5.
Proboszcz na własny koszt wzniósł 3domkiz ogrodami. Jeden z nich wy najmował ogrodnik, który płacił czynsz proboszczowi i udzielałsię w czasie
nabożeństw, pomagając w pracy duszpasterskiej. Drugi domek wzniósł na
gruncie parafialnympoza wsią i wydzierżawił kowalowi za 10florenów rocz nie. Trzeci domek został zbudowanyna gruncie gminy, został onwydzier żawionydożywotnio jakiemuśdzierżawcy,którypo jego śmierci ma zostać
zburzony. Niestety nie podanona jakichwarunkach. Proboszcz Schlesinger
zagospodarował kilka łąk. Pierwszą obok młyna,którą oczyścił i ogrodził.
Następniezagospodarował kilka łąkopuszczonych przezgburów na bagnach
puckich orazjednąwewsiObłuże.Miał także łąkę zwaną Wiśnikowskie. Parafia posiadała równieżdom zdwoma ogrodami dla nauczyciela,któ rybył też organistą. Opłacano go z kasy kościelnej po 3 floreny na kwartał,
a od kmieci otrzymywał rocznie czwartą część korcapszenicy8.
W czasie następnej wizytacji przeprowadzonej przezarchidiakona Jana
Kazimierza Jugowskiego w 1711 r.podanonieconowych informacjio sta
nie materialnym parafii na Oksywiu.
W chrzcielnicy była misa z nakrywą wykonanaze srebra,nie wyczysz
czona,na wodę chrzcielną. O zakrystiidowiadujemy się, że miała sklepienie lukowe, a szafa nasprzętyliturgiczne była wykonana z żelaza. Chór był przy
182 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa ...
tacją zostały wyłamane i dlatego zamknięcie jego nie było solidne. Dzwon nica do połowy była wykonana z muru pruskiego, awyżej drewnianai kry
ta dębowym gontem.W niejznajdowała siękostnica.
Przed tą wizytacjączęśćparamentów zostało skradzione, a po odzyskaniu
były jużznaczniezniszczone. Kościółw1711 r. posiadałwięc puszkęsrebrną z pokrywą, w środku pozłacaną, kielichmszalnysrebrnyz pateną pozłacany, patena srebrna pozłacana, 2 kielichy skradzione i poodzyskaniu zgniecione i zniszczone. Jeden z nich pochodziłz kościoła na Oksywiu, a drugi z Chylo
ni. Odzyskano również krzyż srebrny pozłacany, ale byłpołamany i bez pod
stawy. Monstrancja była ta sama codawniej. Było też10 świeczników, wiecz na lampa,kadzielnica, naczynie do myciarąk,2 większe misy i 3 mniejsze,
czterycynowe ampułki, 2talerze i naczynia na olejeświęte9.
9 Tamże, G-26, s. 41-44. 10 Tamże,s. 299.
W dekrecie powizytacyjnym Jugowski ubolewał, że parafia posiadała
tylko 1 humerał, niewielką ilość korporałów ianijednego subkorporału.
Nakazał także, aby przedNajświętszym Sakramentem paliła się wieczna
lampa. Postanowił zatem,aby zakupiono„jak najprędzej” przynajmniej po
5 korporałów isubkorporałów. Domagał sięrównież wyczyszczenia misy srebrnejna wodę chrzcielną lub wymienieniajej na cynową orazzakupie
nia nowej figury Chrystusa Zmartwychwstałegoużywanej na Rezurekcję,
ponieważobecna„jestpotwornabez palcówi stóp”. Nakazał naprawienie
ogrodzenia cmentarzai obsadzenia wokół niego drzew, by z czasem chro
niłykościół przed wiatrami. Należało naprawić również dach nadkrużgan
kiem i zamknięcia drzwi do kościoła,zakrystii i zamek skarbony kościel nej.Wymagał także wstawieniakratywoknie zakrystii10. Było to zapewne
związane z włamaniem jakiemiałomiejsce do tegoż kościoła.
Dochodyproboszcza wynikały z uprawy 3 łanów gruntów ornych, łąk, dzierżawy 3 budynkóww wysokości 30 florenów. Pozostałe dochodypocho dziły z ofiar. Mieszkańcy Oksywia składali po 9 korców pszenicy i owsa, Ob-
łuża po 11korców obu zbóż, Pogórza po 7,5 korców tychże zbóż,
Pierwoszy-na po 10,5 korców pszenicy iowsa, Kosakowa po 14 korców obu zbóż, Dę- bogórza po 10,5 korca tychżezbóż, Dębogórzapo 10,5 korca pszenicy iowsa,
Gdyni po 10korców tychże zbóż, Radkowa Wysokiego po 8 korców pszeni
cy i owsa. ZMechelineki Rewy komornicy na św. Jana Chrzciciela płacili po
8groszy i po 15 suszonych fląder. Grabówek iWitomino „z przymusu”da
wały po 3floreny rocznie, wyludnione grunty Mostowa byłyuprawianeprzez
rolnikówzPierwoszyna i Dębogórza, zaco płacili 30 florenów ibeczkępiwa. Do tegonależydodać dochodyz parafii filialnej w Chyloni. Zamiesz
lutera-Parafia na Oksywiu i w Chyloni 183
nizmi kalwinizmskładali proboszczowi należne dziesięciny. Ze wsi Chy lonia otrzymywał proboszczP.A. Schlesinger po 8korcówpszenicy i owsa, z Cisowej po 12 korców obuzbóż, z Chwarznapo 5 florenówrocznie.
Razem było to w 1711 r. z parafii macierzystej na Oksywiu i filialnej
wChyloni po 100,5 korcapszenicy iowsa oraz 41 florenów i po 8groszy od każdego komornikazewsiMechelinki i Rewa oraz po 15 suszonych fląder (nie wiadomo jednak ilu ich mieszkało w tych wsiach) i beczkę piwa.
Dochodyte nie były małe, bo w parafii na Oksywiu mieszkało w tym
czasie tylko 70 katolików, a w Chyloni 20. Nie podano ilubyłoprotestan tów. Przy takiej małej liczbie katolikówJugowski domagał się, aby w para
fii był tylko jedenzarządca kasykościelneji drugi,który zbierał by ofiary na rzecz utrzymania płomienia w wiecznej lampce. Odproboszczadomagał się większej gorliwości wspełnianiusłużby Bożej, takiejjaką posiadałwegze kwowaniudziesięcin od parafialnych heretyków. Wizytator ten podkreślał,
że wyrazem gorliwości kapłańskiej jest prowadzenie ksiąg metrykalnych
i troskao światło w wiecznej lampie przed NajświętszymSakramentem11.
11Tamże, G-26, s. 299-300. 12Tamże, s. 41-44. 13Tamże,s.45. 14 ADCh, G-40, s.18.
Plebania nadalbyładomem wystarczająco wygodnym, z zabudowania migospodarczymi i ogrodemoraz z3 sadami „dość rozległymi i przyjem
nymi”. W wyposażeniu plebani nie zaszływiększe zmiany. Kazimierz Ju gowski zapisał, że w kuchni byłynowe talerze cynowe i 15 drewnianych
oraz3 drewniane kadzie do ważenia piwa.
Nauczyciel mieszkał w domu z ogrodem. Miał też sad zdrzewami wiś
niowymi i śliwkowymi. Pobierałkwartalnie z kasykościelnejparafii naOk
sywiu po 3 floreny, aod gburów otrzymywał czwartączęść korca pszeni
cy12. Ponadto z parafii wChyloni otrzymywałrównież po czwartej części korcapszenicyi korzystał z dobrej łąki13.
Oksywie odwiedził z wizytacjąarchidiakon J. I. Narzymski w 1728 r. W dokumencie powizytacyjnympowtórzył upomnienia braterskie Jugow- skiego, ale zajął się tylko sprawą płomienia przed Najświętszym Sakramen
tem.Przyznał, żeproboszcz Schlesinger od 30 lat troszczy się o dobramate
rialne parafii, ale nie potrafi utrzymywać wiecznego płomienia i radzimu, aby parafianie przynajmniejprzynosili do kościoła na ten cel tłuste części
zabijanych zwierząt lub po 1 groszurocznieod osoby14.
Ostatnią wizytację wokresie staropolskim naOksywiu przeprowadził
184 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa ...
nięparafialną murowaną, wewnątrzotynkowaną, wyłożoną posadzkąz ka
mieni wygładzonych, czworokątnych. Sufit drewniany był pomalowany. W kościele stały 3 ołtarze drewniane pozłacane z portatylami.Główny po
święcony był św. MichałowiArchaniołowi, patronowi parafii. Po jego prawej stroniestał ołtarz poświęconyNajświętszej Marii Pannie, a po lewej św. Bar barze. Chrzcielnica stałablisko ołtarzy, była dobrze zamknięta i otoczona
drewnianą kratą.Woda chrzcielna stała w misie cynowejprzykrytej lnem,
suknem i mosiężną nakrywą.W niejteż przechowywano oleje święte w na czyniach cynowych.Na środku kościoła wisiałduży krucyfiks, a przed Naj
świętszym Sakramentem cynowa wiecznalampapłonącadnieminocą. Ta
bernakulum ustawione w głównymołtarzubyło dobrze zamknięte,a w nim stała puszka mosiężna wewnątrz pozłacana z komunikantami.
Na prawoodołtarza głównego, naprzeciwambonywymalowanejróż
nymi kolorami znajdowała się mała zakrystia, cała murowana, z jednym
oknem i solidnym zamknięciem, w której stał stół drewniany iszafa na
przechowywanie sprzętów liturgicznych.
W świątyni stało 31ław, 3 konfesjonały i chór, na którym były małeor
gany. Wszystkie te sprzętybyły wymalowane na kolor uzyskany z jeżyn.
Okienw całym kościele było 6.
Kostnicaidzwonnicawyglądałtak samo, ale wisiały naniej 3 dzwony.
Czwarty, sygnarek był zawieszony w małej wieżyczce wzniesionejnad da
chem na środku kościoła.
Paramentyliturgiczne były wykonane ze srebra, mosiądzu, cyny i drew
na. Zesrebra była nowa monstrancja,częściowo pozłacana z pozłacanym
melchizedekiem, 2 kielichy pozłacane wewnątrzz pozłacanymi patenami,
pacyfikał pozłacany, malutkie naczyńko do wiatyku zpatenami dla cho
rychpozłacane, 4 korony. Z mosiądzu był wykonanykrzyż,2 kandelabry,
9 dzwoneczków ministranckich, 2 kadzielnice, misa na wodę święconą,
kandelabrwiszący w środku kościoła.
Z cynybyło wykonanych 14 kandelabrów, wieczna lampa przedołta
rzem głównym, 6 ampułek z podstawkami, 3 dzbanuszki na wino, czara
z naczyniem do mycia rąk w zakrystii, misa w chrzcielnicy do przechowy
wania wody chrzcielnej, łódka z łyżeczką do kadzidła,krzyż cynowy, 3 na czyńkana oleje święte, doprzechowywania soli święconej i hostii, 4 dzba ny na kwiaty.
Z drewna było 12 kandelabrów ozdobniemalowanych, 5krzyży drew nianych i 3 podstawy do mszału.
Z szatliturgicznychw protokole wymieniono w czarnym kolorze 3 or
naty, 3 stuły czarne, 3 manipularze,2firanki, 2 sakiewki i2 sutanny. W ko
Parafia na Oksywiu i w Chyloni 185 ki,4 suknie. W białym kolorzebyły 4ornaty zpełnymwyposażeniem.Fio letowe były 2 ornaty z pełnym kompletem.W zielonym kolorze był 1 or
nat z kompletem wyposażenia. Różnokolorowych ornatów było 3 zpełnym
wyposażeniem.Bursy do odwiedzania chorych były 3. Kapy były 3, jedna w kolorzeczarnym, 4 birety. Z bielizny liturgicznej wyliczono 7 alb, 5 kom
żykapłańskich i 4 dlaministrantów, 8 humerałów,4 paski, 36
puryfikate-rzy, 16 korporałów i 14 subkorporałów. Do przykrywania ołtarzyużywa
no 27serwet ołtarzowych i 2 sukna,10 nakryćzielonych lnianych na ołta
rze, 2 nakrycia lniane białedo Grobu Pańskiego, 2 lniane i białe antepen-dia. Były też 3 baldachimy, jedwabnybiały, czerwony stary i nowy jedwab
nyczerwony. Sztandarówbyło 8, w tym czerwone 4, i po 2 białe i czarne.
Zksiąg liturgicznychnawyposażeniukościoła był tylko jedenmszał,
ewangeliarzw językupolskim i starybrewiarz oraz noteswiększy stary i 2
mniejszenowe.
Parafia wzbogaciła się w dwie kapliczki. Pierwsza w Mostach, we wsi
cystersów oliwskich, wzniesiona z fundacji opata oliwskiego z litegomuru
i kryta dachówką. Druga we wsiWitomino, w dobrach brygidianów gdań
skich, którzyw niej się gromadzili wjakiś nieokreślonych okolicznościach. Proboszczem w tymczasie był ks. Łukasz Jan Krzykowski, kapłan diece
zjalny,wykształcony wkolegium jezuickim w Starych Szkotach pod Gdań
skiem i w seminariumdiecezjalnym we Włocławku, który od 1756 r. dzier żył beneficjum oksywskie i liczyłsobie 47lat.Wikariuszemjego był ks. An
toni Lofańczyk,który również studiował wStarych Szkotach i w semina
rium we Włocławku, a święcenia otrzymał w1762 r„liczył sobie 26lat. Kościół nie miał stałych dochodów,jedynie z ofiarna tacę i połowę za pogrzeby. Gromadzilijetrzejwitrykusi, którymi byli Michał Fichta, sołtys
obłużański, Andrzej Kruzai WojciechGórski.
Pewne dochody mogły przynosić dwa odpusty. Pierwszy 10-letni, za
dusze w czyśćcu cierpiące, uzyskano w 1760 r. w Stolicy Apostolskiej dla
głównego ołtarza. Drugi,również 10-letni, uzyskano w 1763 r. naodpust parafialny, czyli na św. MichałaArchanioła i na święto Nawiedzenia Naj
świętszej MariiPanny.
Plebania była domem wzniesionym z muru pruskiego, kryta częścio
wo dachówką, a częściowo słomą. Posiadała 5 palenisk, z czego 4 używał
proboszczi wikariusz, a piąte rodzina służebna. Zabudowania gospodar
cze, obora, stajnia ispiżarnia były kryte słomą, a spichlerz dachówką. Do
nich przylegałogródwarzywny i dwa małe sady ogrodzone drągami. Zło-
cki zauważył, że parafia ta nie posiadała uli, gołębnika, lasów, stawów, mły na i gospody.Beneficjum proboszczowskie stanowiły3 łany gruntów or
186 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa ...
1 łąkę zwaną Zamorskie, zktórych 16 wozówsiana każdego roku zbiera.
Dochody proboszcza powiększałczynsz z 8 chat zbudowanych na grun
cie kościelnym, z których dzierżawcy za ich wynajmowanie i uprawianie
przydzielonych do nich ogrodówPłacili rocznie po 10florenóworaz przez 2 tygodnie w roku służyli przykościele lub wmajątkuproboszcza.
Inwentarz żywy stanowiły 4 woły, krowa, 2 świnki, a zwyposażenia
gospodarstwa wymieniono tylko pług z pełnym wyposażeniem i 4 brony
drewniane.
Doparafii macierzystej i filialnej należałow 1766 r. 15wsi, które odpro
wadzały proboszczowi następujące dziesięciny: Oksywiepłaciło po11 kor
ców pszenicyi owsa, Obłużepo 10 korców obu zbóż, Pogórzepo 8 kor
cówtych zbóż, Pierwoszyno po 10,5 korca pszenicy i owsa, Dębogórzepo
11,5korcaobuzbóż, Kosakowopo 14,5korca tych zbóż, Cisowa po 8 kor
ców pszenicy iowsa, Chylonia po 9 korców obu zbóż, Gdyniapo 10 kor
cówtych zbóż, Redłowopo 8korców pszenicy i owsa. Pozostałe5 wsipła ciło tylko wczasie kolędy: ze wsi Mosty otrzymywał proboszcz 30 flore nów rocznie z Rewy 4floreny, z Mechelinek5 florenów, zChwarzna8 flo renów, 7 Witomina 6florenów. Razem proboszcz oksywski w 1766 r. pobie rał w naturze po 100,5 korca pszenicy iowsa, a w gotówce53 floreny.
W parafii zamieszkiwało w1765 r. 606 katolików mężczyzn i 14 do
rosłych luteranów, 560 kobiet katoliczek i9 luteranek, chłopców katoli
ków było 229 i2 luteranów, dziewczynekkatoliczek było 193 i 6 luteranek.
W parafii powinno więc mieszkać 1588 katolików, ale w podsumowaniu
B. Złockipodał, że byłoich 1587i 31 luteranów. Według wizytatora lutera
nie w parafiinie mieli świątyni, niemieszkali też menonici iŻydzi.
Dochody proboszcza pochodzącez uprawy ziemi, dziesięcini ofiariura
stolae,zparafii oksywskiej i filialnej chylońskiej wynosiływ 1766 r. 800flo
renów rocznie, z których utrzymywał siebie,wikariuszai rodzinę służebną15.
W dekreciepowizytacyjnym archidiakonB. Złocki chwali proboszcza
Łukasza Jana Krzykowskiego za troskę o świątynię parafialną i stanzabu
dowańplebańskich, aledomagałsięściągania przez niego ofiar zewsi Red łowo i Cisowa nie tylko dlajego własnejkorzyści, ale równieżna rzeczor
ganisty,któremunależałasię czwarta część korca pszenicyodgbura. Wzy
wał do prowadzenia dokładnej ewidencji udzielanych sakramentów przez
proboszcza jak i przez wikariusza16.
W parafii na Oksywiu w 1741 r. erygowano konfraternię św. Barbary
o charakterze dewocyjnym, która uzyskała za odprawianeróżnych modlitw
iudział wnabożeństwach liczne odpusty dla duszw czyśćcu cierpiących.
15 ADCh, G-63A, s.41-49. 16 Tamże,s.51.
Parafia na Oksywiu i w Chyloni 187 Bracia za udział we Mszy św. w dzień św. Barbary, Ofiarowania Pańskiego, drugi dzień Zielonych Świąt i7niedzielępo Zesłaniu Ducha Świętegooraz
za ofiarowanie i udział we Mszyśw. w każdą sobotę mogli uzyskać odpusty dla zmarłych członków konfraterni. Przywilejten został wydanyw 1763r. na okres 10lat. Wprawdziekonfraternianie posiadała żadnej fundacji, ale
zgromadziłapewne dobra materialne. Byłtoprzede wszystkimnowy ołtarz wzniesiony kuczci św. Barbary w 1762 r. ozdobiony złotem i malowidłami
zawierający obraz św. Barbary, który ukoronowano 2 koronami srebrny
mii przyozdobiona sukienkąwykonaną zmiedziipozłacaną.Konfraternia
posiadała również feretronśw.Barbary z zasłonami jedwabnymi w kolorze
czerwonym i zielonym oraz sztandar w kolorze czerwonym, a także jedno
antependium z adamaszku tkane srebrem, krzyż na ołtarz wykonany z cy
ny, 2większei2 mniejsze kandelabry cynowe.
Organista, Mikołaj Borysz, prowadził również szkołę parafialną. Zte
gopowodu przysługiwało mu mieszkanie wdomu parafialnym wzniesio
nymz muru pruskiego ipokrytego słomą, z dwomapaleniskami. Przylegał
do niego ogród,który uprawiał wraz z kilkoma poletkami podarowanymi parafii przezpobożne osoby. Z kasy parafialnej otrzymywał po 12florenów, a z kasy kościoła filialnego po 9 florenówrocznie. Z niektórych wsi gbuży
oddawali mu po jednej czwartejkorcapszenicy.
W parafii mieszkało 6 akuszerek, które były dobrze przeszkolone wudzielaniuchrztu św.w trudnych porodach17.
Tabe la 1 5 . D o ch o d y p ro b o sz cz a oksywski ego w la ta ch 1 5 8 3 -1 7 6 6
188 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa ...
R az em p o 3 4 ,5 k o rc a p sz en ic y i ow sa + 5 0 fl . p o 1 0 0 ,5 k o rc a p sz en ic y i o w sa i 4 0 fl . i p ew n a ilość gr . o ra z flą d ry i b ec zk a p iw a p o 1 0 0 ,5 k o rc a p sz en ic y i o w sa i 5 3 fl . G ra b u -w ek i W it o -m in o 6 fl . ЧО C is o w a • Cd1—< 00 C h y lo n ia ֊ oo Oh D ęb o -g ó rz e Uh o 11 ,5 R ew a Uh Tj CO 1 O 3 . o — u -O Ճ CU u 00 00 ^3 4 fl . M o st y 5 0 fl . « O CU 30 fl . Meche- li nki k o lę d ę 00ÏÏ Ճ O — T» Հ Я &Œ Ե0 5 fl . C h w a-rz n o cc 5fl. 8 fl . CĆ Uh Cd oo oo G d y n ia հԻ o o г-4 Pie rw o - szy no Uh Uh 10 ,5 1 0 ,5 K o sa k o w o 5,5 հՒ Uh հՒ r-4 P o g ó rz e ՀՒ Uh oo O b łu -że 4,5 - oł—4 O k sy wie 5,5 Oh R o k 1 5 8 2 1 7 1 1 1 7 6 6
189
Parafia na Oksywiu i w Chyloni
2.Parafia filialna w Chyloni
Parafia w Chylonipw. św. MikołajaBiskupa była filią parafii na Oksy
wiu od 1352r.18 Została ona wyłączona zparafii kieleńskiej. Komendata-
riusz chyloński, Jan Sprenger występujew dokumencie z 1341 r„ a
doku-mentz1362 r. zachowany w kopii transsuptuz 1457 r. orzekający że kościół
chyloński, fundowany przez rzekomego archidiakona pomorskiego Stani
sława, od założenia miał należeć doOksywia, nosi wyraźnie znamiona fal syfikatu19. W1583 r.,prałat Sebastian Liwierzyński, zastał kościół murowa ny, ale rezydent parafii nie spotkał się z wizytatorem i niechciały z nim roz mawiać napotkane we wsi kobiety20. Dlatego napisał on w sprawozdaniu
skierowanym do bpa H. Rozrażewskiego, że cała parafia trwa w herezji21.
W czasie następnej wizytacji przeprowadzonej przezks. Sebastiana Lywcz-kęw 1584 r.zapisano, że proboszcz heretyk został z parafii w Chyloni wy
pędzony iposzukuje się nowego duszpasterza22.
18 Vistationes Archidiakonatus Pomeraniae...,s.20.
19 Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny...,s. 726.
20 Vistationes Archidiakonatus Pomeraniae..., s.20.
21 Tamże,s.107.
22 Tamże, s.267.
23 Tamże,s.483.
24 ADCh,G-ll,s. 95v.
W 1594 r. zapisano błędnie, że wChyloni jest kościół drewnianypw.
św. Mikołaja. Doparafii należały 2 wsie Chyloniai Cisowa, zktórych ple ban otrzymywał rocznieokoło 1 łaszta zboża, nadtouprawiał 2 włóki grun tów ornych23.
W czasie wizytacji Gniewosza zapisano, że kościół ten jest kryty da
chówką24.
O wyglądzie tegokościoła dowiadujemy się więcej dopiero zwizytacji
archidiakonaA. Albinowskiego, który odwiedził Chylonię 18 marca 1687 r.
Zapisał onw swojej relacji, że Chylonia jest wsią królewską, w posiadaniu panów Krokowskich, którzybyli gorliwymi luteranami. Prezbiteriumbyło
wybudowane z solidnegomuru, a przedsionek z drewna kryty gontem (nic
sięnie mówi onawie). Wkościelebył jeden stary i dość „niekształtny” oł tarzz murowaną mensą. Po jego prawej stronie stałamurowana zakrystia z jednymoknem i dobrymzamknięciem, w której był tylko stółipustaże lazna skrzynia.Sprzęty liturgicznebyły bardzo nieliczne,jeden srebrnykie
lich z pateną, pozłacany wewnątrz i na zewnątrz orazkrzyż srebrny pozła
canyi2 obrusy.Nie byłotabernakulum, chrzcielnicyi olejówświętych.
Podłoga wcałym kościele była równo ułożonaz drewnianychdesek, ale
190 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa ...
i okna byływ dobrym stanie. Drzwi niebyły uszkodzone. Na zewnątrz cały kościół był pokrytygontem, który ze starości zniszczał i wymagałszybkie
go odnowienia. Do kościoła przylegała dzwonnica, z pięknąelewacją, z bo
kówpokrytądeskami, które równieżpilnie wymagały naprawy. Jej dach był
w dobrym stanie, wykonanybył z gontu. Wisiał na niej jeden dzwon.Kost
nicabyła murowana wolnostojąca, ale zrujnowana, pokryta zmurszałymi
deskami. Ogrodzenie cmentarza podupadło. Domajątkukościoła należały
dwiechaty, które przywłaszczyli sobiejacyś panowie. Beneficjum probosz czowskie stanowiły 2 włóki gruntówornych. Dom parafialny został przed
wizytacją zbudowanyprzez jednegoz wieśniaków, który nabył prawoużyt kowania goprzez 10lat. Do parafii należała wtedy wieśChylonia, Cisowa
i Chwarzno.Mieszkało w nich tylko 20 katolików25.
25 Tamże, G-12, s.52v-53. 26 ADCh, G-26, s.44-45. 27 Tamże,s. 299-300
Następna wizytacjaw Chyloniodbyła się dopierow 1711 r„ kiedy od
wiedził ją archidiakon Jan Kazimierz Jugowski. Wtedy wieś tabyła w po siadaniuksięcia Aleksandra Sobieskiego, który zapewne przyczynił się do
rekatolizacji parafii. Wizytatorzapisał, że nowaświątyniaparafialnaznaj
duje się w budowie i cała była wznoszona z muru pruskiego, pokryta świe
żo wypalanądachówką ceramiczną. Ponieważ jeszczenie była wykończona
nieodprawiano w niej nabożeństw. Znajdowałsięw niejtylkojeden znisz czony stary ołtarz, nie było też godnego tabernakulum,ni paramentówli turgicznych poza srebrnym ipozłacanym kielichem z pateną oraz srebr
nympacyfikałem i 2obrusami, które przechowywano w kościele na Oksy
wiu.Ponieważ nie było chrzcielnicy,dzieci były chrzczone w kościele ma
cierzystym na Oksywiu.
Dzwonnica, która jeszcze górowała nad okolicą,pokrytadeskami, gro
ziła zawaleniem. Kostnica była nowa,w dobrym stanie, przylegała do za
krystii, a ogrodzenie cmentarza całkowicie zawaliło się26. Nad wyglądem
tegokościoła ubolewał wizytator wdekreciepowizytacyjnympisząc: Koś
ciół ten bardziej jaskinią niż kościołem może być nazywany. Wezwał jedno
cześnie do jego obudowy.Na tencelprzeprowadzono nawet zbiórkę wpa rafii na BiskupiejGórce pod Gdańskiem, mimoto wzbudzaon przerażenie. Wezwał zarządców kasy kościelnej, aby postarali się, żeby chociaż od ulicy niegorszył on oczu przechodniów, a szczególnie heretyków. Mieli oni szybko sporządzić księgę dochodów i wydatkówbypilnie odnotowywać pogrzeby
katolików i luteranów27.
Dzierżawcy nadal siłą zajmowali 2 domki parafialne i nie płacili za
włó-Parafia na Oksywiu i w Chyloni 191 ki gruntówornych z łąkami. Parafianieskładalidziesięciny,którewynosiły zChyloni po 8 korców pszenicy iowsa,z Cisowej po 12 korcówobu zbóż,
a z Chwarzna 5 florenówrocznie. Dochody te pobierał proboszczparafii
macierzystej na Oksywiu28.
W staniekościoła wChyloni w XVIII w. zaszłydużezmiany. Zostały one
odnotowanewczasie wizytacji archidiakonaBazylego Złockiegow 1766 r.
Mury świątyni były wzniesionew większości z solidnego muru, resztaz mu
ru pruskiego,wewnątrz otynkowanego, a na zewnątrz obłożonego drąga mi drewnianymi. Posiadałon 4 okna i3drewnianeimalowaneołtarze.Tyl
ko najednym z nich leżał portatyl. Ołtarz główny był większy, poświęco ny patronowi parafii, św. Mikołajowi Biskupowi. Mniejsze były poświęco ne św. Janowi Nepomucenowi i św. Walentemu. Wszystkie zawierały obrazy świętych. Sufit był wyłożonymalowanymi deskami, posadzka również de
skami równo ułożonymi, na której stało 20 dobrych ław.Na chórze był po
zytyw. Była drewniana ambona przyozdobiona malowidłamiikonfesjonał.
Na prawo od ołtarza głównego znajdował się murowanai zasklepio
na zakrystia,w której stałstół z szufladami do przechowywania szat litur
gicznych. Po lewej stronieołtarzagłównego stałachrzcielnicawykonana
z drewna bezmisy iwody chrzcielnej, bo dzieci były chrzczonew parafiina
Oksywiu.Przy wejściudokościoła był przedsionek kryty jak cała budow
la dachówką wypalaną. Dzwonnica zostaław całościwykonana z drewna,
kryta dębowym gontem. Wisiały na niej 2 dzwony,większy i sygnarek.
Cmentarz był ogrodzony, na nim stała kostnica,przylegającado ściany
kościoła.
Paramenty liturgiczne przez pewien czas były przechowywane wdo brze zamkniętej skrzyni, która do 1764r„ dla bezpieczeństwaprzed zło dziejami, była przechowywana w domu jednego zwitrykusów. Był w niej kielich mszalny srebrny ipozłacanyz pateną, pacyfikał srebrny i pozłacany,
3 ornaty z kompletemwyposażenia, 3 albyz komżą i mszał rzymski. Nie
stety ogień ją strawił, zachowała się tylko reszta srebra „zduszona”, którą
przeznaczono na wykonanie nowego kielicha. Ufundowano drugi kielich
nowy, pozłacany z pateną, a także z blachyposrebrzanej symbol Opatrzno ści Bożej. Była też misa mosiężna, dzwoneczkimałedla ministrantów, misa
do przechowywania wody święconej, łódeczka na kadzidło, świecznik cy nowy, 8kandelabrów cynowych, czarka z 2 cynowymiflaszkami, 5serwet ołtarzowych, ręcznik większyi mniejszy, komża, 2 subkorporały, 2 paski,
biret, sukno do okrywania ołtarzagłównego, podstawa do mszału, 6 kan
delabrów drewnianych.
192 Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa ...
Od pewnego czasu stała w Chyloni kaplica św. Mikołaja na wzgórzu
przy drodze do Gdańska.Była wykonana z muru pruskiego, kryta dachów
ką, z 2 oknami i sufitemwyłożonym drągami.Nie było wniej ołtarza i nie odprawiano tam mszy. Nic niebyłowiadomo o jej fundacji.
Parafia posiadała plebanię drewnianą krytą słomą z jednym paleni
skiem. Zabudowania gospodarcze składały sięzespichrzana przechowy
wanie zbożai dwóch małych obór wybudowanych z drewna i krytych sło
mą. Była też stajnia, gołębnik i pomieszczenie naule. Przy zabudowaniach
tych znajdował się sad i dwa ogrody warzywne. Nadal benficjum stanowi
ły 2 łany gruntów ornych, łąki, z których 19 wozów siana się zbiera oraz
mniejszepola piaszczyste. Zadzierżawęzabudowańplebańskich z sadem
i ogrodami proboszcznaOksywiu pobierał rocznie60 florenów29.
