WYCHOWANIE RODZINNE DZIEWCZĄT
W PEDAGOGICE ŚW. HIERONIMA
Poruszając problematykę starożytnej rodziny i wychowania nie sposób pominąć św.Hieronima z jego pryncypiami wychowawczymi. Nie
napisał on wprawdzie specjalnego traktatu o wychowaniu dzieci, jak to na Wschodzie uczynił św.Jan Chryzostom lub na Zachodzie współ czesny Hieronimowi św.Augustyn^, ale jest chyba jedynym wczesno
chrześcijańskim pisarzem, który w swej twórczości przekazał potom- o
! sumę uwag na temat początkowego wychowania dziewcząt . Swoje ny
założenia pedagogiczne, przejęte w dużej mierze od Kwintyliana 3
1 Joannes Chrysostomus, De inani 188, tłum. W.Kania, PSP 13,153 rudibus, CCL 46,121-178, tłum.
gloria et liberis educandis, SCh 185; Augustinus, De catechisandis W.Budzik, POK 10,3-71.
2 Por. C.Ernest!, Hieronymus Brief an Lata und an Gaudentius,
Paderborn 1889; J.Brunner, Der hl.Hieronymus und die MAdchen-
erziehung auf Grund seiner Briefe an Laeta und Gaudentius. Eine patristisch-padagoglsche Studie, Manchen 1910; D.Gorge, La
lettera a Leta o dell'educazione della figliuola, Modena 1932; Ch.Favez, Saint Jerome pedagogue, in: Melanges de philologie, de litterature et d'histoire anciennes offerts a J.Marouzeau,
Paris 1928, 173-181; P.Labanca, Idee pedagoglche di S.Girolamo, Mllano 1901; J.Turmel, Saint Jerome* Parła 1906, 52-56 /= L'edu-
catlon des filles/; P.Cazes, St.Jerome et la lecture des livres
aalnts, Gaud 1921; R.P.Largent, Saint Jerome, Paris 1922, 84-96/ - l'educateur/; L.Yentura, La pedagogia del Crlatianesimo, vol. 1:
Le orlgini e la patrlstica, Firenze 1924, 132-154; A.Bardicchla, 11 pensiero morale e pedagogico di S.Girolamo, Matgrna 1925;
G.Gorge, Lea dames romaipeg a l'ecole de Saint Jerome, Parła
1928; J.D'Ivray, Saint Jerome et les dames de l'Aventln, Parła 1937; A.Penna, S.Gtrolamo, Torino 1949, 75-92; J.Czuj, sw.Hiero
nim, Źywot-dzieło-charakterystyka, Warszawa 1954, 75-78; L.Leo- poldua, Insegnamenti ascetici nelle lettere dl S.Girolamo, Nocera Superiora 1967; R.Scholl, Das Blldungsproblem in der Altan Klrche,
In: Erzlehung nnd Bildung in der heidnischen und chrlstlichen Antike, hrsg. T.J.Horst, Darmstadt 1976, 522-526.
I n s t K t u t i o o r a t o r i a , tłu m . M.Brożek, Kształcenie mówcy, ks.i,Il,X, Wrocław 1951; por. A.Danysz, Teorya pedagogiczna Kwintyliana,
"Eos" 5/1899/ 169-186; V.Alfierl, La pedagogia di Quintillano, "Atenaeum" 42/1964/ 400-415.
152
6 za w a rł p r z e d e w sz y stk im w dwóch l i s t a c h p r z e s ła n y c h z B e tle je m do Rzymu: d łu ż s z y m ,z 403 r.^ do L ety o wychowaniu m a łe j " p o św ięco n ej d z ie w ic tw u " P a u l l \ skierow anym do m atki o ra z w k r ó ts z y m ,z 413 r.^
ac do G audencjusza o wychowaniu j e g o c ó r e c z k i P a k a t u lt .
C h o cia ż za w a r te w n ic h w sk a z a n ia p e d a g o g ic z n e o d n o s iły s i ę
p r z e d e w sz y stk im do cła iew czą t p r z e z n a c z o n y c h do s ta n u d z ie w ic z e g o t o jed n a k w s k a z a n ia * te z e w zg lęd u na swą u n iw e r s a ln o ś ć można b y ło
w y k o r z y s ta ć do p oczątk ow ego c h r z e ś c i j a ń s k i e g o wychowywania d z ie w c z ą t w o g ó l e . P e łn ą sumę uwag a s c e t y c z n o - p e d a g o g ic z n y c h na tem a t p i e l ę
gnow ania d z ie w ic tw a p r z e s ł a ł j u ż w c z e ś n ie j w 384 r . w l i ś c i e do
a l e b y ły one p r z e z n a c z o n e d l a d o r o s ł e j d z ie w c z y n y p r z e -7
E u s t o c h ii
b y w a ją cej w k l a s z t o r z e . Te H ieronim ow e z a in t e r e s o w a n ia d ziew częcym
i k obiecym wychowaniem wywodzą s i ę z c z a s ó w ,k ie d y t o w l a t a c h 3 8 2 -3 8 5 p rzeb y w a ł w Rzymie i n a w ią z a ł s z e r e g p r z y ja z n y c h sto su n k ó w z k i l k o
ma wysoko urodzonym i n ie w ia s t a m i, którym p ó ź n ie j w l i s t a c h p r z e s y ł a ł duchowe w sk a zó w k i. J ego p o u c z e n ia p e d a g o g ic z n e m ia ły u k s z t a łt o w a ć
p e łn e g o c h r z e ś c i j a n i n a , bo ja k t w i e r d z i ł : " F iu n t, non n a sc u n tu r
8
C h r is t ia n ! " / C h r z e ś c i j a n i e s i ę s t a j ą , a n ie r o d z ą / .
W s z y s tk ie uwagi p e d a g o g ic z n e , za w a r te w w yżej w ym ien ion ych l i s t a c h , zgrupujem y w okół t r z e c h z a g a d n ie ń : wychowawców, wychowa n ia i n t e l e k t u a l n e g o o ra z m o r a ln o - a s c e t y c z n e g o .
1 . Wychowawcy
P o d o b n ie ,ja k w ię k s z o ś ć s t a r o ż y t n y c h pedagogów p o g a ń sk ic h
i c h r z e ś c i j a ń s k i c h D oktor z e S tryd on u z w r a c a ł uwagę na k o n ie c z n o ś ć doboru wzorowych i r e l i g i j n y c h wychowawców o d p o w ied n ich d la w ieku
E p i s t o ł a 107 tłu m . J .C z u j 4 0 0 -4 1 4 . /A d L aetam de i n s t i t u t i o n e f i l i a e / , CSEL 5 5 , 2 9 0 -3 0 5 , / ś w . n i e r o n l m , L i s t y , t . i - 3 , W arszaw a 1 9 5 2 - 1 9 5 4 / t . 2 , 5 6 E p i s t o ł a 128 /Ad G au d en tiu m de P a c a t u l a e i n f a n t u l a e e d u c a t i o n e / , CSEL 5 8 , 1 5 6 -1 6 2 ; C zuj t . 3 , 2 8 8 - 2 9 3 . u Ad L aetam 3 , CSEL 5 5 , 2 9 3 , C zuj t . 2 , 4 0 2 - 4 0 3 : " . . . p o w z lą łe
z a m ia r s k ie r o w a ć s w o je s ło w a do m a t k i , t o j e s t do c i e b i e , i p o u czy ć c i ę , w j a k i s p d s ó b p o w in n a ś wychowywać n a s z ą P a u l ę , k t ó r a p ie r w e j
b y ł a p o ś w ię c o n a C h r y s tu s o w i, n i ż z r o d z o n a , k t ó r ą w c z e ś n i e j p o ś w ię c i ł a ś , n i ż p o c z ę ł a ś " .
E p i s t o ł a 22 / a d E u s to c h iu m /, CSEL 5 4 , 1 4 3 -2 1 1 , C zuj t . l , 1 1 0 -1 6 2 . Ad L aetam 1, CSEL 5 5 , 2 9 1 , C zuj t . 2 , 4 0 1 .
153 d z i e c k a . O ni t o obok r o d z ic ó w " w in n i k s z t a ł t o w a ć d u s z ę d z i e c k a , 9 k t ó r a ma b y ć ś w i ą t y n i ą P a n a " . N a l e ż e l i do n i c h n i e t y l k o n a u c z y c i e l e , l e c z t a k ż e n i a ń k i i o p i e k u n k i . Ż ąda od n i c h w y s o k ic h k w a l i f i k a c j i m o r a l n y c h , t a k i c h j a k żywa w i a r a , n ie n a g a n n e o b y c z a j e , p o w aga i p o w ś c i ą g l i w o ś ć w m ow ie, k t ó r e s t a n ą s i ę r ę k o j m i ą u r a b i a n i a u m y s łu d z ie w c z ę c e g o w c n o c i e . P o n a d to o so b y t e w in n y w y r ó ż n ia ć s i ę z d o l n o ś c i ą p r o w a d z e n ia z a j ę ć p r a k t y c z n y c h , ab y u m i e j ę t n o ś c i swe p r z e k a z y w a ć d z ie w c z y n c e od l a t n a j w c z e ś n i e j s z y c h . " O p ie k ę n ad n i ą t r z e b a p o w ie r z y ć d o ś w ia d c z o n e j k o b i e c i e o w y p ró b o w a n e j w i e r z e , o b y c z a j a c h i w s t y d l i w o ś c i , ż e b y j ą u c z y ł a i p r z y k ła d e m p r z y z w y c z a j a ł a do m o d litw y lO , " N ie c h t e ż n i a ń k a n i e b ę d z i e p i j a c z k a a n i r o z p u s t n i c y , a n i p l o t k a r k ą , n i e c h ma s k ro m n ą n o s i c i e l k ę , wychowawcę p o w a ż n e g o " ! ! . " N a u c z y c i e l a n a l e ż y w y b ra ć g o d n e g o - w ie k ie m , ż y c ie m , w y k s z ta łc e n ie m ! 2 .^ .] " N ie c h j e j b ę d z i e t o w a r z y s z k ą n a u c z y c i e l k a , o p ie k u n k ą w y c h o w a w c z y n i, n i e z a b a r d z o l u b i ą c a w in o , n i e p r ó ż n u j ą c a i g a d a t l i w a , l e c z t r z e ź w a , p o w a ż n a , k t ó r a z n a s z t u k ę p r z ę d z e n i a " ! 3 . Główna o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a w y ch o w a n ie d z i e c i sp o c z y w a j e d n a k n a r o d z i c a c h i n a j b l i ż s z y c h c z ł o n k a c h r o d z i n y . H i e r o n i p o d o b n ie j a k n i e c o w c z e ś n i e j J a n C h r y z o s to 14 p o d k r e ś l a ł t u b a r d z o w ażny p r o b le m k o n i e c z n o ś c i o d p o w ie d n ie g o k l i m a t u r o d z i n n e g o do p r a w i d ł o wego r o z w o ju p s y c h i c z n e g o i o so b o w eg o d z i e c k a , n ie m a l c a ł k o w i c i e p o m i n i ę t y p r z e z K w i n t y l i a n a . W s z c z e g ó l n y s p o s ó b w sk a z y w a ł n a p o t r z e b ę r a d o ś c i i p o g o d y , c i e p ł a , c z u ł o ś c i i p i e s z c z o t z e 3 t r o n y n i e t y l k o r o d z i c ó w , l e c z t a k ż e n a j b l i ż s z e j r o d z i n y , z k t ó r ą d z i e c k o w in n o s i ę z a p o z n a ć i z ż y ć od w c z e s n e g o d z i e c i ń s t w a . Na t e e le m e n ty 9 10 11 Tamże Tamże 4 , CSEL 5 5 ,2 9 3 , C zu j t . 2 , 4 0 3 . 9 , CSEL 5 5 ,3 0 0 , C zu j t . 2 , 4 1 0 . Tamże 4 , CSEL 5 5 ,2 9 5 , C zu j t . 2 , 4 0 5 ; p o r B ro ż e k 1 6 : " n i e c h n i a ń k i m ówią popraw nym r z ę d z i e w in n a t u d e c y d o w a ć p o n a d w s z e l k ą o b y c z a jó w . J e d n a k ż e i j ę z y k i c h p o w in ie n Q u i n t i l i a n u s I , i ,
4 ,
j ę z y k ie m . . . w p ierw szy m w ą t p liw o ś ć j a k o ś ć b y ć t a k ż e p opraw ny".12 Tamże 4 , CSEL 5 5 , 2 9 4 - 2 9 5 , Czuj t . 2 , 4 0 4 - 4 0 5 ; p o r . Q u l n t l l i a n u s , I , i , 8 , B ro żek 18: " . . . m uszą m ie ć n a l e ż y t e w y k s z t a ł c e n i e " . 13 Ad G a u d e n tiu m 4 , CSEL 5 6 ,1 6 0 , C z u j t . 3 , 2 9 1 . P o r . De i n a n i g l o r i a 1 6 , 2 2 - 2 3 , SCh 1 1 3 , 1 6 3 - 1 6 5 . 9 6 - 1 0 0 , 1 0 6 - 1 1 0 , PSP 14
154 a t m o s f e r y r o d z in n e j z w ra c a r ó w n ie ż uwagę w s p ó łc z e s n a p s y c h o l o g i a , u z n a j ą c , i ż s ą one j e d n ą z p o d sta w o w y ch p o t r z e b d z i e c k a , g d y ż z a p e w n ia j ą mu p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a . Na r o d z i c a c h , j a k o n g i ś na H elim / l K r l 2 , 2 7 / , c i ą ż y o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a p o s t ę p o w a n ie d z i e c i , n i e z a l e ż n i e od i c h w ie k u , a z w ł a s z c z a z a m ałe i s ł a b e , p o n ie w a ż -" n ie z d a j ą s o b i e sp raw y z r ó ż n i c y m ięd zy dobrem a z ł e
K to je d n a k j e s t d z i e c k i e m i ro zu m u je ja k d z i e c k o , t e g o zarów n o z ł e , ja k i d o b r e u c z y n k i , d o p ó k i n i e d o j d z i e do w ie k u rozu m n ego / . . . / i d ą na r a c h u n e k
r o d z i c ó w " 1 5 .
!
O d p o w ie d z ia ln o ść za w ychow anie d z ie c k a j e s t j e s z c z e w ię k s z a , j e
ż e l i r o d z ic e p o d j ę l i d e c y z j ę , z w ła s z c z a na mocy ś lu b u , oddać córkę na s łu ż b ę Bogu. Brak n a le ż y t e g o w ychow ania t a k ie g o d z ie c k a Hieronim n ie waha s i ę nazwać nawet św iętok rad ztw em ^ . W wypadku ś m ie r c i
je d n e g o z r o d z ic ó w , s z c z e g ó l n i e o j c a , z a c h ę c a m atk ę, by n i e z a w ie r a ł a pow tórnego zw iązk u m a łż e ń s k ie g o , a p o ś w i ę c i ł a s i ę w y łą c z n ie wychowywaniu d z i e c i , co zrek o m p en su je j e j m iło ś ć do u tr a c o n e g o
m ę ż a * '.
R odziców , ja k o p ie r w s z y c h wychowawców, w inna cechow ać wza jemna m iło ś ć 1 m iło ś ć do d z i e c i , d o b r o ć , ła g o d n o ś ć . Mają o n i p ro w a d z ić wzorowe ż y c i e , bo ja k g ł o s i s t a r o ż y t n a maksyma sło w a u c z ą ,
a p r z y k ła d y p o c i ą g a j ą . H ie r o n im , p o w o łu ją c s i ę na K w in ty lia n a , j?rzy pominą matkę Grakchów i o j c a H o r t e n s j u s z a , k t ó r z y w y w a r li na synów p r z e z sw ój p r z y k ła d wpływ d e c y d u j ą c y . W w ychow aniu d z ie w c z y n k i
s z c z e g ó ln ą r o l ę odgrywa je d n a k w zór m a tk i:
15 Ad Laetam 6 , CSEL 5 5 ,2 9 7 , Czuj t . 2 , 4 0 6 -4 0 7 16
%
Tamże 6 , CSEL 5 8 ,2 9 8 , Czuj t . 2 , 407: "O fiarow ać c ó r k ę a lb o
j a j n i e o fia r o w a ć w tw o je j b y ło mocy . . . Z a n ied b y w a n ie jed n a k o fia r o w a n e j g r o z i c i j u ż n ie b e z p ie c z e ń s tw e m . Kto by z ł o ż y ł
o f i a r ę k u la w ą , o k a le c z o n ą lu b ja k im k o lw ie k brudem s p la m io n ą , w in ie n j e s t ś w ię to k r a d z tw a " .
E p i s t o ł a 7 9 ,7 /Ad S a lv in a m /, CSEL 5 5 ,9 4 , Czuj t . 2 , 217: "Masz w i ę c , S a lw in o , d z i e c i , k t ó r e p ow in n aś wychowywać i m ożesz być
p rzek o n a n a , że c i z a s t ą p i ą n ie o b e c n e g o m a łżo n k a . / . . . / Za je d n e go c z ło w ie k a o tr z y m a ła ś dw oje d z i e c i ; z w ię k s z y ła s i ę l i c z b a
u k och an ych . Oddaj d z ie c io m t o , co pow innaś b y ła d ać m a łżo n k o w i. N ie c h a j m iło ś ć ob ecn ych u k o i t ę s k n o t ę z a n ieo b ecn y m " .
155
-" C ie b ie n ie c h ma za n a u c z y c ie lk ę , c i e b i e n ie c h n a ć ia a u je j e j d z i e c i ę c a p r o s to d u s z n o s ć . N ie ch w to b ie i w o jc u
swoim n ie w id z i n ic t a k ie g o , p rzez wykonanie czego
p o p e łn iła b y g r z e c h . P a m ię t a jc ie wy, r o d z ic e , o d z ie w ic y ; p a m i ę t a jc i e , że w ię c e j można j ą n au czyć p rzy k ła d a m i,
n iż słow am i"1 8 . "N ie ch s k in ie n ie m atki ma za sło w a , za
n ap om nienie, za r o z k a z . N ie ch j ą kocha ja k o r o d z i c i e l k ę , n ie c h j e j poddana b ę d z ie ja k o p a n i, n ie ch s i ę b o i ja k
n a u c z y c i e l k i "1 9 ,
Podobnie ja k d z i ś , w p r o c e s ie wychowawczym n ie o c e n io n ą
r o lę p e łn ią b a b c ie i d ziad k ow ie oraz in n i człon k ow ie r o d z in y . Ma j ą oni u c z e s t n ic z y ć w zabawach d z ie c k a i o to c z y ć j e tr o s k liw ą
p i e s z c z o t ą :
"Gdy zo b aczy d z ia d k a ,n ie c h sk a cze na je g o p i e r s i ,
chw yta za s z y j ę , n ie c h mimo w o li śpiew a " A l l e l u j a " . N ie ch j ą b ie r z e na r ę c e babka / . . . / N ie ch s i ę z a ra z d ow ie, ja k ą ma drugą babkę, ja k ą c io tk ę 2 0 / .../ N i e c h
przebywa na ło n ie b a b k i, k tó r a we wnuczce b ę d zie
szu k ać c e c h , j a k i e daw niej z a s z c z e p ił a c ó r c e , k tó r a
w d ł u g i e j p ra k ty ce n a u c z y ła s i ę wychowywać, p ielęgn o w ać 1
Rodzinna a tm o sfe ra j e s t w ięc n a jle p s z y k o le b k ą w ychow ania,
bo "ś w ię ty i w ierny dom u św ięca jed n ego n ie w ie r n e g o . J u ż j e s t k a n - 22 dydatem w iary t e n , k tó r e g o o ta c z a tłum w ie r z ą c y c h synów i wnuków"
Proponowane o gó ln e z a ło ż e n ia wychowawcze Hieronim a mają dwa aspekty: negatywny - c h r o n ić za w sze lk ą cenę d z i e c i przed źródłem
23
z ł a , co w yraża s i ę w s z e re g u o k re ślo n y ch zakazów oraz pozytywny
-Ad Laetam 9 i 4 , CSEL 55,3 00 i 299, Czu j t .2 ,4 0 9 i 405; p o r.
e p i s t o ł a 8 2 ,3 /Ad Theophilum /, CSEL 55, 110-111, Czu j t . 2 , 231- 232: " O jc i e c bowiem w in ie n k o c h a ć . O jc ie c i b isk u p powinni
wzbudzać m iło ś ć , n ie l ę k . / . . . / dobrzy r o d z ic e pow inni s ię s t a r a ć , by n ie pobudzać do gniewu synów sw o ich , i zbytkiem
su ro w o ści n ie doprowadzać do s r o g o ś c i nawet bardzo ła g o d n y ch "; Q u in t ilia n u s I , 1 ,6 , Brożek 17. Ad Gaudentium 4 , 157, C zu j t .3 ,2 8 porywa p o ca łu n k i CSEL 5 6 ,1 6 0 , Czuj 7: "n ie ch z a w iśn ie b l i s k i c h " . t .3 ,2 9 0 ; tamże 1, CSEL 56, u m atczynej s z y i , n iech 20 21 22
Ad Laetam 4 , CSEL 55, 295-296, Czu j t . 2 ,4 0 5 . Tamże 13, CSEL 5 5 ,3 0 4 , C z u j, t . 2 , 413.
Tamże i , CSEL 5 5 ,2 9 1 , Czu j t . 2 ,4 0 1 .
23 P o r. Ad Laetam 6 , CSEL 5 5 ,2 9 7 , C zu j t . 2 , 406-407: " P i l n i e dbasz o t o , by c ó r k i n ie napadła ż m ija ; d la c z e g ó ż z tak ą samą t r o s k l i w o ścią n ie m ia ła b y ś d b a ć, by n ie u d e rzy ł j e j młot w s z y s tk ie j
156 24 z ł o d o b rem z w y c ię ż a ć . Te d w ie z a s a d y p r z e j a w i a ć s i ę b ę d ą we w s z y s t k i c h w y p o w ie d z ia c h H ie ro n im a n a te m a t w y c h o w a n ia . Z k o n k r e t n y c h w s k a z a ń z a l e c a on w y r a b i a n i e od p o c z ą t k u u d z i e c k a p o s ł u s z e ń s t w a , k t ó r e ma w y n ik a ć n i e z p rz y m u su i b o j a ź n i , l e c z z m i ł o ś c i i s z a c u n k u d l a r o d z i c ó w , u n i k a n i e z b y t s u ro w e g o , z n i e c h ę c a j ą c e go k a r c e n i a o r a z s t o s o w a n i e p o c h w a ł i n a g ró d j a k o ś r o d k a w ychow aw cze g o : "N ie n a l e ż y j e j k a r c i ć , j e ś l i b ę d z i e t r o c h ę o p i e s z a ł a , l e c z p o c h w a ła m i p o d n i e c a ć z d o l n o ś c i , ż e b y z a ró w n o c i e s z y ł a s i ę z s u k c e s ó w , j a k i c i e r p i a ł a z powodu n ie p o w o d z e ń " 2 5 . " N a le ż y j e j w n a g r o d ę o b ie c y w a ć c i a s t e c z k a miodowe i in n e s m a k o ł y k i , w s z y s t k o , co j e s t p i ę k n e j a k k w i a t y , co b ł y s z c z y od k l e j n o t ó w , co l e j s i ę p o d o b a w l a l k a c h ; n i e c h u s i ł u j e t o o tr z y m a ć " 2 6 . . . t r z e b a j ą z a c h ę c a ć p o d a r k a m i, k t ó r e w j e j w ie k u s p r a w i a j ą u c i e c h ę " 2 7 . 2 . W ychow anie i n t e l e k t u a l n e W ychow anie w in n o p r z e b i e g a ć i n t e l e k t u a l n e d z i e w c z ą t p o d o b n ie j a k w y ch o w an ie z d a n ie m c h ło p c ó w A s c e ty z B e t l e j e m , Z j e d n e j s t r o n y 24 z ie m i / J e r 5 0 , 2 3 / , by n i e p i j a ł a z e z ł o t e g o k i e l i c h a B a b ilo n u " / J e r 5 1 , T/; E p i s t o ł a 7 9 , 1 0 , CSEL 5 5 , 9 9 , C zu j t . 2 , 2 2 2 : " / . . . /
a b y ś w i e d z i a ł a , że j e s t e ś c z ło w ie k ie m i że u l e g n i e s z s ł a b o ś c i l u d z k i e j , j e ż e l i n i e b ę d z i e s z s i ę m i a ł a na b a c z n o ś c i . W szyscy j e s t e ś m y z r o b i e n i z t e j sa m e j g l i n y i z ł o ż e n i z t y c h sam ych p i e r w i a s t k ó w ; i w j e d w a b i u , i w p r o s ty m s t r o j u p a n u j e t a sam a ż ą d z a . N ie l ę k a s i ę o n a p u r p u r y k r ó l e w s k i e j i n i e g a r d z i ła c h m a nem ż e b ra c z y m , i o w i e l e l e p i e j , b y ś m i a ł a c h o r y ż o ł ą d e k n i ż c h o r ą d u s z ę , l e p i e j r o z k a z y w a ć c i a ł u n i ż mu s ł u ż y ć / . . . / N a le ż y s t r z e c s i ę r a n y , k t ó r ą s i ę l e c z y b ó le m " .
P o r . E p i s t o ł a 1 2 5 ,1 4 /A d d u s tic u m m o n ach u m /, CSEL 5 6 ,1 3 2 - 1 3 3 , C z u j t . 3 , 2 6 3 - 2 6 4 : " F i l o z o f o w i e ś w ie c c y m a ją z w y c z a j s t a r ą
m i ł o ś ć u su w ać nowym u c z u c ie m , t a k ja k b y k l i n k lin e m / p o r . C i c e r o , T u s c u la n a e d i s p u t a t i o n e s 4 , 3 5 / . . . T am ci w y s tę p e k l e c z ą w y s tę p k ie m i g r z e c h g r z e c h e m , a my m i ł o ś c i ą do c n ó t zw y ciężam y w y s t ę p k i . P r o r o k mówi: "O dw róć s i ę od z ł e g o , a c z y ń d o b r z e , s z u * k a j p o k o ju i u b i e g a j s i ę z a nim " / P s 3 3 , 1 5 / . w i d z i l i ś m y z ł e g o , n i e możemy k o c h a ć d o b r e g o , d o b r o , abyśm y o d w r ó c i l i s i ę od z ł e g o ; n a l e ż y abyśm y u n i k n ę l i w o je n " . J e ś l i n i e z n l e n a - N a le ż y w ię c c z y n i ć s z u k a ć p o k o j u ,
25 Ad L aetam 4 , CSEL 5 5 ,2 9 4 , C zuj t . 2 , 4 0 4 .
26 Ad G a u d e n tiu m 1 , CSEL 5 6 ,1 5 7 , C zu j t . 3 , 2 S 7 . Ad L aetam 4 , 1 , 2 0 , B ro ż e k i p o c h w a łą , a CSEL 5 5 , 2 9 4 , C z u j t . 2 , 4 0 4 ; p o r . 2 1 : " t r z e b a d z i e c k o z a c h ę c a ć d o p r z y tym s p r a w i a ć mu t ę r a d o ś ć Q u i n t i l i a n u s I , n i e j i p r o ś b ą , że z a w sz e u m i a ł o .
157
trzy m a ł s i ę on za sa d K w in ty lia n a , z d r u g ie j z a ś s z e d ł w ła sn ą d ro
g ą , W łą cza ją c do o g ó ln y c h za sa d s ta r o ż y tn e g o wychowania t r e ś c i
c h r z e ś c i j a ń s k i e . W yróżn iał w nim za K w intylianem dwa o k r e sy : dc
7 roku ż y c ia oraz od 8 do 1 2 -1 5 ro k u . Zdawał on s o b ie d o sk o n a le
sp raw ę, ja k trudno j e s t t r a f i ć i przem ówić do m e n ta ln o ś c i d z ie w
c z y n k i, s z c z e g ó l n i e przed 7 rokiem ż y c i a , "która n ie rozum ie co
m ów isz; n ie z n a sz j e j um ysłu, a o j e j p r a g n ie n ia c h c z y n is z n i e -
28
pewne o b i e t n i c e
. Mimo w sz y stk o w p oczątk ow ej f a z i e wychowywania
in t e le k t u a l n e g o r o d z ic e t r o s z c z y ć s i ę mają s z c z e g ó l n i e o poprawność
i p ięk n o mowy oraz naukę c z y t a n ia i p i s a n i a . Matce przypom ina, ż e
by u w a ża ła , aby córka n ie p r z y z w y c z a iła s i ę mówić p ó łsłó w k a m i,
.
29
gdyż "z trudem d a je s i ę w y k o rzen ić t o , czym n a s ią k ł młody umysł"
.
Poprawność ję z y k a d z ie c k a u z a l e ż n i a ł ró w n ież w dużym s t o p n iu od
poziomu w y k s z t a łc e n ia i ję z y k a wychowawcy, p on iew aż "dźwięk l i t e r
i p ie r w s z e wskazówki n a u c z y c ie la in a c z e j brzm ią w u s ta c h lu d z i w y-
30
k s z t a łc o n y c h , a in a c z e j w u s ta c h p rostaczk ów "
. Im w ię c k u ltu r a
n a u c z a ją c e g o j e s t w y ż sz a , tym le p s z a popraw ność mowy
Przy nauce c z y t a n i
z g o d n ie z zasadam i s t a r o ż y t n y m i, z a l e c a ł
n a jp ierw pam ięciow e opanow anie a l f a b e t u o ra z p o s łu g iw a n ie s i ę l i t e
rami wykonanymi z bukszpanu lub k o ś c i s ł o n i o w e j , w c e lu u m o ż liw ie
n ia d ziew czy n ce p o zn a n ia ic h n ie t y lk o z b r z m ie n ia , a l e i z w ygląd u ,
31
a n a s t ę p n ie ł ą c z e n i a ic h w s y la b y i p r z e s t a w ia n ia k o l e j n o ś c i l i t e r
28
29
30
31/ . . . / tr z e b a mn ta k ż e dodawać b od źca do t e j nauki p r z e z odpow ied
n ie do je g o w ieku n agrod y".
Ad Gaudentium 1 , CSEL 5 6 ,1 5 6 , Czuj t . 3 , 2 8 6 -2 8 7 : "Jak bowiem
b ę d z ie s z z a c h ę c a ł do p o w ś c ią g liw o ś c i t ę , k tó r a p r a g n ie c i a s t e k ,
k tó r a na ł o n i e m atki s z c z e b io c e p i e s z c z o t l i w i e , d la k t ó r e j s ło d s z y
j e s t miód n iż słow a? Czy może s łu c h a ć g łę b o k ic h słó w A p o s to ła t a ,
k t ó r e j w ię k s z ą p rzyjem n ość s p r a w ia ją b a j e c z k i s ta r y c h n ie w ia s t ?
Czy może zro zu m ieć aen lgm ata - za g a d k i Proroków t a , k tó r ą n i e
p ok oi smutne o b l i c z e n ia n i? Czy może p o ją ć m a je s ta t E w a n g e lii
on a, u k t ó r e j na g ł o s p io r u n a t o p n i e j ą w s z y s t k ie zm ysły lu d z
k ie "?
Ad L aet
Tamże.
i , CSEL 5 5 ,2 9 5 , Czuj t . 2 , 4 0 5 .
Ad Laetam 4 , CSEL 5 5 ,2 9 4 , Czuj t . 2 , 4 0 4 : "N ależy j e j s p o r z ą d z ić
l i t e r y a lb o z bukszpanu, a lb o z k o ś c i s ło n io w e j i zap ozn ać z ic h
nazwami. N iech s i ę bawi n im i, aby i zabawa b y ła j e j nauką. Po
winna n ie t y lk o za p a m ięta ć porządek l i t e r i um ieć na pam ięć ic h
nazwy ja k p io s e n k ę , A le tr z e b a t e ż c z ę s t o porządek ic h z m ie n ia ć
1 środkowe łą c z y ć z o s t a t n i m i ,a p ie r w sz e ze środkowym i, by j e
\
To p ie r w s z e n a u c z a n ie ma w ię c p r z e d e w s z y s tk im c h a r a k t e r p o g lą d o w y , p o l e g a j ą c y na w y r a b ia n iu u d z i e c k a p a m ię c i i z d o l n o ś c i k o j a r z e n i a .
W p ie r w s z y c h 7 l a t a c h ż y c i a d z i e c k o , obok n a u k i c z y t a n i a , w i n no r ó w n ie ż p o zn a ć s z t u k ę p i s a n i a . H iero n im i w t e j d z i e d z i n i e p r o ponow ał s t a r ą m etodą rz y m s k ą , s to s o w a n ą w s z k o ł a c h e le m e n ta r n y c h ,
32 k t ó r a w n au ce p i s a n i a z a l e c a ł a u ż y w a n ie t a b l i c w oskow ych :
"Gdy / d z i e c k o / z a c z n i e d r ż ą c ą r ę k ą w o d z ić r y l e c po
w o sk u , n ie c h c u d za r ę k a k i e r u j e d e lik a t n y m i p a lu s z k a m i d z i e c k a : a lb o t e ż w y ry ć t r z e b a na t a b l i c y l i t e r y , aby m ogło ono p o c ią g a ć r y l e c ś c i ś l e po t y c h ś la d a c h " $ 3 .
Po pam ięciow ym opan ow an iu l i t e r a l f a b e t u , d z i e c k o s t a r o ż y t n e pod k ie r u n k ie m n a u c z y c i e l a u c z y ło s i ę ł ą c z y ć j e w w y r a z y . S k ł a d a ł o j e
n a j c z ę ś c i e j w im io n a zn an e z m i t o l o g i i lu b h i s t o r i i r z y m s k i e j , co b y ło p o ż y t e c z n e w p ó ź n i e j s z e j j e g o f o r m a c j i i n t e l e k t u a l n e j . H ie r o n i m a ją c na uwadze w ychow yw anie d z i e c k a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , od p o c z ą tk u
%
z a l e c a ł w p a ja ć w n ie r e l i g i j n e t r e ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e , a z a m ia s t p o g a ń s k ic h u c z y ć im io n b i b l i j n y c h :
"Im io n a , na k t ó r y c h b ę d z ie s i ę p r z y z w y c z a j a ć do
s k ł a d a n i a s łó w , r ó w n ie ż n ie mogą b y ć p rzy p a d k o w e ;
pow inny t o b y ć im io n a o k r e ś lo n e i z ro zm ysłem d o b r a n e , m ia n o w ic ie im io n a p ro ro k ó w i a p o s t o łó w ; p o w in ie n s i ę t e ż w śród n ic h z n a l e ź ć k a t a l o g im io n P a t r ia r c h ó w
od Adama p o c z y n a ją c - w e d łu g M a te u sza i Ł u k a s z a . W t e n sp o só b c o in n e g o c z y n i ą c , p o z o s t a n i e on j u ż w p a m ię c i na p r z y s z ł o ś ć " - ^ Od p o c z ą t k u r ó w n ie ż R z y m ia n ie , z a le d w ie d z i e c k o z a c z ę ł o m ów ić, w y r a b i a l i u n ie g o p am ięć p r z e z m e ch a n iczn e u c z e n ie w i e r s z y , p io s e n e k lu b fragm en tó w p o e z j i r z y m s k i e j . H iero n im n a t o m ia s t z a l e c a ł d z ie w c z y n p o z n a w a ła n ie t y l k o z b r z m ie n ia , a l e t a k ż e i z w y g lą d u " ; G audentium 1 , CSEL 5 6 , 1 5 7 , C zu j t . 3 , 2 8 7 : " N ie c h p o z n a je n ie c h ł ą c z y g ł o s k i , n ie c h s i ę u c z y w y ra zó w , n ie c i: w ią ż e Ad l i t e r k i , s ło w a " . P o r . Q u i n t i l i a n u s , I n s t i t u t i o o r a t o r i a I , 2 ,2 6 - 2 7 , B ro ż e k 2 3 -2 4 ; J .C a r c o p i n o , Ż y c ie c o d z ie n n e w Rzym ie w o k r e s i e ro zk w it.,) n^-snr- s t w a , W arszaw a 19 6 6 , 1 1 1 - 1 1 2 . Ad Laetam 4 , CSEL 5 5 ,2 9 4 , C zu j t . 2 , 4 0 4 ; Q u i n t i l i a n u s I , 1 ,2 5 - 2 8 , B ro ż e k 23: "K ie d y z a ś c h ł o p i e c z a c z n i e j u ż naukę p i s a n i a , n ie b e* p o ż y tk u t o b ę d z i e , j e ż e l i w y r y je mu s i ę l i t e r y j a k n a j s t a r a n n i e j na t w a r d e j t a b l i c z c e , ab y po t y c h j a k gd yb y po b ru z d a c h u c z y ł s i ę p r o w a d z ić r y l c e m " . T am że, CSEL 5 5 ,2 9 4 , C zu j t . 2 , 4 0 4 ; p o r . Q u i n t i l i a n u s I , 1 ,3 4 - 3 6 ,
159
-kom u c z e n ie s i ę na pam ięć w yjątków z p s a ł t e r z a :
"N iech a i ę n a jp ie r w uczy P s a ł t e r z a i n ie c h z n a jd u je rozryw k ę w t y c h p ie ś n ia c h " . . . "N iech n ie zna
p i e ś n i ś w i e c k i c h , j ę z y k n ie c h od m ło d o ś c i n a sy c a s i ę s ło d y c z ą psalm ów "35.
To p a m ięcio w e opanow anie im io n b i b l i j n y c h 1 psalmów s ta n o w i p ie r w s z y e t a p I n t e l e k t u a l n e g o w ychow ania c h r z e ś c i j a ń s k i e g o .
H iero n im z d a j e s o b i e jed n a k d o s k o n a le spraw ę z f a k t u , i ż z b y t n ie wymagania mogą spowodować odw rotny s k u t e k . A t e g o - ja k
z a z n a c z a - " tr z e b a s i ę s t r z e c , żeby /d z ie w c z y n k a / n ie z n ie n a w id z i ł a n a u k i, żeby w s t r ę t do n i e j , z a s z c z e p io n y w d z i e c i ń s t w i e , n ie
p o z o s t a ł po l a t a c h d z i e c i ę c y c h " .
D ziew czyn k a w ed łu g H ieron im a " n ie c h k och a t o , c z e g o m usi s i ę u c z y ć , 37
aby n i e b y ło t o d l a n i e j p r a c ą , l e c z p r z y je m n o śc ią " . D la te g o t e ż n a u c z a n ie w p o c z ą tk o w e j f a z i e tra k to w a n e j e s t ja k o zabaw a, na co
r ó w n ie ż zw raca uwagę w s p ó łc z e s n a p s y c h o l o g i a , p o d k r e ś l a j ą c , i ż j e s t t o I s t o t n y s k ła d n ik w ła ś c iw e g o rozw oju d z i e c k a . H ieron im
w sk a z u ją c ta k ż e na k o n ie c z n o ś ć zd row ej r y w a l i z a c j i m iędzy d z ie w
czyn k am i, gd yż s p r z y j a ona i nauce i z a b a w ie , p r e f e r u j e n a u c z a n ie z b io r o w e :
"N iech ma w nauce t o w a r z y s z k i, którym by z a z d r o ś c i ł a ,
k tó r y c h s ła w a n ie p o k o iła b y j ą 3 ° . . . J e ś l i p y t a s z o c o ś z Pism a ś w ., p y t a j p u b l i c z n i e ; O lech s ł y s z ą s ł u ż ą c e ,
n ie c h s ł y s z ą tw o je to w a r z y s z k l" 3 9 .
Obok z a j ę ć i n t e l e k t u a l n y c h H ieron im proponow ał p r z y z w y c z a j a ć d z ie w c z y n k ę do b a rd zo p r o s t y c h prac r ę c z n y c h :
B rożek 2 5 - 2 6 .
37 38 39
Tamże 12 i 4 , CSRL 5 5 ,3 0 2 i 2 9 4 , Czuj t . 2 ,^ 1 1 i 4 0 3 ; Ad Gauden- tiu m 1 1 4 , CSEL 5 6 ,1 5 7 i 160, Czuj t . 3 , 2 8 7 i 290: "N iech za
n agrod ą śp ie w a Psalm y" . . . "N iech s i ę uczy na pam ięć P s a ł t e r z a " . Ad Laetam 4 , CSRL 5 5 ,2 9 4 , Czuj t . 2 , 4 0 ^ p o r . Q u in t il i a n u s 1 , 1 , 2 0 ,
B rożek 2 1 .
Ad Gaudentium 1 , CSEL 5 6 ,1 5 7 , Czuj t . 3 , 2 8 7 .
Ad Laetam 4 , CSRL 5 5 ,2 9 4 , Czuj t . 2 ,4 0 4 ; p o r . S c u o la e c u lt u r a d e i p rim i s e c o l i c r i s t i a n i ,
A .Q u a c q u a r e lli,
R r e s c ia 1 9 7 4 , 3 7 . Ad Gaudentium 3 , CSRL 5 6 ,1 5 9 , Czuj t . 3 , 2 9 0 .
160
-"N iech p r ó b u je d e lik a t n y m i p a lu sz k a m i r o z c ią g a ć n i c i , n ie c h t e r a z c z ę s t o t a r g a p r z ę d z ę , żeby j e j k ie d y ś n i e t a r g a ła " 4 0 .
N ie s ą t o o c z y w iś c ie z a j ę c i a w ś c is ł y m z n a c z e n iu , a l e r a c z e j d z i e c i ę c a zabawa w p r a c ę ,k t ó r ą p ó ź n ie j ja k o d o r o s ła k o b i e t a b ę d z ie
w y k o n y w a ć^ .
P ow yższe u m ie j ę t n o ś c i w pajane d z ie c k u p rzed 7 rok iem ż y c ia m ia ły , zdaniem H iero n im a , s ta n o w ić p r z y g o to w a n ie do d r u g ie j fa z y
f o r m a c j i i n t e l e k t u a l n e j , k t ó r a o d p o w ia d a ła w z a s a d z ie c z a s o w i 42
s z k o ły e le m e n ta r n e j . P r z y g lą d a ją c s i ę program owi r z y m s k ie j s z k o ły podstaw ow ej zauważymy, że H ieron im w i e l e z j e g o punktów , ja k p i s a
n ie i c z y t a n i e z a l e c a ł u c z y ć j u ż w c z e ś n ie j w domu, p rzed 7 rok iem , id ą c z a K w in ty lia n em i p e d a g o g a m i,g ło s z ą c y m i, że "żaden o k r e s ż y -
4 ł
c i a n ie p o w in ie n być w olny od p racy" . C h o cia ż d z ie w c z y n k i u c z ę s z -
44 ,
c z a ł y , ja k s i ę z d u je , do s z k o ły podstaw ow ej na rów n i z c h ło p c a m i, t o jed n a k d la d z i e c i z e s f e r w y ż s z y c h , s z c z e g ó l n i e d z ie w c z ą t , z a
le c a n o j e s z c z e do końca IV w iek u naukę i w ychow anie domowe. Od dawna bowiem t r w a ła n ie r o z s t r z y g n i ę t a d y s k u s j a , c z y p o s y ła ć d z i e c i do
s z k ó ł p u b lic z n y c h , czy t e ż wychowywać j e w domu? K w in ty lia n b y ł
gorącym z w o le n n ik ie m s z k o ł y , t w ie r d z ą c , że ona l e p i e j p r z y g o to w u je 45
d z i e c i do ż y c i a s p o łe c z n e g o . Z w o len n icy w ychow ania domowego a r gu m en tow ali n a t o m ia s t , że s z k o ła p u b lic z n a , k s z t a ł c ą c a d z i e c i
z r ó ż n y c h r o d z in , o zróżnicow anym p o z io m ie m oralnym , może wpływać
d e m o r a liz u ją c o na d z i e c i wychowywane w duchu w z n io s ły c h z a sa d e t y c z n y ch . W ykazywali r ó w n ie ż , że u c z e ń , m ający do d y s p o z y c j i n a u czy
c i e l a p ry w a tn eg o , r o z w ij a s i ę z n a c z n ie s z y b c i e j i w s z e c h s t r o n n i e j , p on iew aż c a ła uwaga wychowawcy sk u p ia s i ę w y łą c z n ie na nim, na j e go ujem nych i d o d a tn ic h c e c h a c h c h a r a k te r u . H ieronim o p o w ie d z ia ł s i ę ta k ż e z a t ą drugą t e n d e n c j ą - domowym wychowaniem i nauką pod
40 Tam że 1 , CSML 5 6 , 1 5 7 , C z u j t . 3 , 2 8 7 . 41 A t L a e ta m 4 , CSML 5 5 , 2 0 4 , C zu j t . 2 , 4 0 4 . 42 P o r . Q u i n t i l i a n u s I , 1 , 1 5 - 1 8 , B ro ż e k 2 0 - 2 1 ; i l . J . M a r r o u , H i s t o r i a w y c h o w a n ia w s t a r o ż y t n o ś c i , W a rsz a w a 1 0 6 9 , 3 7 3 n n . 43 ^ u i n t i l i a n u s I , 1 , 1 5 , B ro ż e k 2 0 . 44 P o r . M a r t i a i i s , M p ig ra m m a ta IX , 6 8 , 2 . 45 P o r . ( ^ u i n t i l i a n u 3 I , 2 , B ro ż e k 2 6 - 3 5 ; P l j n i u s , M p i s t o l a 1 1 1 , 3 , 3 ; P a u l i n u s P e l l e u s / + 4 5 9 / , M u c h a r l s t i c o n 60 n n , CSML 1 6 , 1 , 2 9 4 ; H . J . M a r r o u , H i s t o r i a w y c h o w u n ia , W arszaw a 1 9 6 9 , 3 7 4 .
161
k i e r u n k ie m p ry w a tn e g o n a u c z y c i e l a , tym b a r d z i e j , że P a u la i P a k a t u l a w y w o d ziły s i ę z a r y s t o k r a t y c z n y c h ro d ó w . Sam z r e s z t ą n i g d z i e n i e
w spom ina o p o s y ł a n i u d z i e c i do p u b l i c z n e j s z k o ły e l e m e n t a r n e j . Do p ro g ra m u p o d staw o w eg o n a u c z a n ia domowego w ł ą c z a ł j e d n a k , j a k z o b a czym y, s z e r e g e le m e n tó w z e s z k o ły ś r e d n i e j . S z c z e g ó ln y n a c i s k k ł a d ł z w ła s z c z a n a z a z n a j o m i e n i e d z i e c k a z Pismem ś w ., z k t ó r e g o , j a k z e s k a r b n i c y , ma ono c z e r p a ć p r z y k ła d y m o r a ln e . Z a l e c a ł , by s k a l ę t r u d n o ś c i d o sto so w y w a ć do ro z w o ju i w iek u d z i e c k a . Po o p an o w a n iu s z t u k i p i s a n i a i c z y t a n i a n au k a w in n a być k o n ty n u o w a n a w p o s t a c i ć w ic z e ń , aby w t e n s p o s ó b p o g ł ę b i ć z n a jo m o ś ć o j c z y s t e j ł a c i n y -"bo j e ś l i t a od p o c z ą tk u n i e u r a b i a m ło d y ch u s t s z p e ę obcy a t a k ż e n au k ę j ę z y k a o b ceg o - g r e k i , k t ó r a m i a ł a o tw o rz y ć b ram y , z a n i k a j ą c e j , a l e p ie lę g n o w a n e j s z c z e g ó l n i e p r z e z w y ż sz e s f e r y a r y s t o k r a t y c z n e , k u l t u r z e H e l l a d y . N auka g r e c k i e j m e t r y k i , p o z w a l a j ą c e j na l e k t u r ę g r e c k i c h p o e tó w , n a l e ż a ł a j u ż do p ro g ra m u s z k o ł y ś r e d n i e j , do z a d a ń g ra m a t y k a , k t ó r y p r z e r a b i a ł z u c z n ia m i a u to ró w k l a s y c z n y c h ; z a l e c a n a z a ś d b a ł o ś ć o c z y s t o ś ć i p o p ra w n o ść j ę z y k a m ia ła c h r o n i ć mowę a r y s t o k r a t y c z n e g o d z i e c k a p r z e d s i l n y m i w tym c z a s i e w Rzymie p r o -
w in c jo n a liz m a m i. Z n ajo m o ść t y c h ję z y k ó w m i a ł a r ó w n ie ż z a p e w n ić
d o s t ę p do l e k t u r y a u to ró w c h r z e ś c i j a ń s k i c h . W y k s z ta łc e n ie s t a r o ż y t n e , p r z y g o to w u ją c e m ło d eg o o b y w a te la do ż y c i a p u b l i c z n e g o , o p i e r a ł o s i ę n a g r a m a ty c e p o ł ą c z o n e j z l e k t u r ą a u to r ó w k l a s y c z n y c h , r e t o r y c e - u c z ą c e j p r z e m a w ia ć ,! d i a l e k t y c e - u c z ą c e j rozum ow ać. W om aw ianych l i s t a c h H ie ro n im n i e w sp o m in a o t y c h d y s c y p l i n a c h , g d y ż b y ły one z b y te c z n e d l a d z ie w c z y n k i p rz y g o to w y w a n e j do k l a s z t o r u , a n aw et s z k o d l i w e , zw ażyw szy na p e ł n ą e r o t y c z n y c h w ątków , n i e r z a d k o o r o z w i ą z ł e j t r e ś c i , l i t e r a t u r ę k l a s y c z n ą . S tą d t o wy ł ą c z y ł z n a u c z a n i a d l a d z i e w c z ą t c a ł ą l i t e r a t u r ę n a ro d o w ą , mimo
i ż z e z w a l a ł j ą c z y t a ć i w B e tle je m p r o w a d z ił j e j k u r s y z c h ło p c a m i
Ad L aetam 9 , CSEL 5 5 ,3 0 0 , C zuj t . 2 , 4 0 9 ; p o r . I , 1 2 - i 3 .
Q u i n t i l i a n u I . 46
1G2
Choć w ię c z j e d n e j s t r o n y , z g o d n ie z trw ającym j e s z c z e w ów czas
c h r z e ś c ij a ń s k im n a s t a w ie n ie m , u w a ż a ł, że "pokarmem demonów s ą p i e s - *
n i p o e tó w , m ądrość ś w ia to w a , n a p u szo n e sło w a r e to r ó w " , t o z d r u g ie j z a ś b y ł p r z e k o n a n y , że k o r z y s t a n i e z n ic h j e s t n ie z b ę d n e i k o n i e
-47 c z n e d l a m ło d z ie ż y m ę s k ie j w c e l u z d o b y c ia o g ó ln e g o w y k s z t a ł c e n i a . Z a m ia st b e l e t r y s t y c z n y c h w ątków , p e łn y c h s c e n e r o t y c z n y c h z m it o
l o g i i , i k s z t a ł c e n i a r e t o r y c z n e g o p rop on ow ał l e k t u r ę i s y s t e m a t y c z ne w y j a ś n ia n ie P ism a św . S t a r e g o i Nowego T e sta m e n tu o r a z p ism n i e k t ó r y c h a u to ró w c h r z e ś c i j a ń s k i c h . B i b l i j n e o p o w ie ś c i m ia ły w yp rzeć
m it y , a śp ie w psalm ów i A l l e l u j a - p o g a ń s k ie p i o s e n k i d z i e c i ę c e .
Z apoznaw anie je d n a k d z ie w c z y n k i z Pismem ś w ., j e ż e l i ma o s ią g n ą ć z a m ie r z o n y s k u t e k , m usi s i ę odbywać w ed łu g ś c i ś l e o k r e ś lo n e g o s c h e
m atu . N a jp ierw ma s i ę o n a , ja k j u ż w sp om n ian o, u c z y ć na p am ięć p s a l mów. W d r u g i e j k o l e j n o ś c i m ia ły i ś ć k s i ę g i S t a r e g o T e sta m e n tu o ch a
r a k t e r z e m o t a ln o - a s c e t y c z n y u c z ą c a ż y c io w e j m ą d r o śc i - k s i ę g a
P r z y p o w ie ś c i S a lo m o n a , p ogard y d la r z e c z y d o c z e s n y c h - k s i ę g a E k le - z j a s t e s a , a m ęstw a i c i e r p l i w o ś c i - k s i ę g a J o b a . N a stęp n y e t a p - to
ł
z a z n a ja m ia n ie d z ie c k a z pism am i Nowego T e sta m e n tu : E w a n g e lia m i,
D z ie ła m i A p o s t o ls k im i i L is ta m i A p o s to łó w , obok k t ó r y c h n i e wym ie n ia je d n a k , b yć może z e w z g lę d u na tr u d n ą t r e ś ć , k s i ę g i A p o k a lip s y . D o p ie r o po t a k i e j f o r m a c j i i n t e l e k t u a l n e j z a l e c a c z y t a n i e b i b l i j
nych k s i ą g h i s t o r y c z n y c h i p r o r o c k ic h : P i ę c i o k s i ę g u , K s ią g K ró lew s k i c h , K r o n ik , E z d r a s z a , E s t e r y i in n y c h p ro ro k ó w . Na k o ń cu z a ś ,
gdy d z ie w c z y n k a b ę d z ie w s t a n i e z r o z u m ie ć j e j duchowy s e n s - k s i ę gę P i e ś n i nad P i e ś n i a m i ^ .
P ow yższy program n a u c z a n ia b i b l i j n e g o , p o n ie w a ż b y ł b a r d zo o b s z e r n y i n i e w ą t p l i w i e tr u d n y do z r e a l i z o w a n i a w samym t y l k o w iek u d z i e c i ę c y naw et w n a j i d e a l n i e j s z y c h w arunkach domu a r y s t o
k r a t y c z n e g o , m u s ia ł b yć zapew ne r e a liz o w a n y i w p ó ź n i e j s z y c h l a t a c h m ło d z ie ń c z y c h , na co z d a j ą s i ę w skazyw ać s ło w a : "aż do l a t d o j r z a
-47 E p i s t o ł a 2 1 ,1 3 /A d Damasum/, CSEL 5 4 ,1 2 2 i 1 2 4 , Czuj t . 1 , 9 3 i 94 48 Ad Laetam 1 2 , CSEL 5 5 , 3 0 2 - 3 0 3 , Czuj t . 2 ,4 1 1 - 4 1 2 : " N iech s i ę
n a jp ie r w u czy P s a ł t e r z a i n ie c h z n a j d u j e ro zry w k ę w t y c h p i e ś n ia c h , a na P r z y p o w ie ś c ia c h S a lo m o n a , n ie c h s i ę p r z y g o to w u je do ż y c i a . N ie c h z pomocą E k l e z j a s t e s a p r z y z w y c z a ja s i ę d e p t a ć r z e c z y t e g o ś w i a t a . W k s i ę d z e Job a n ie c h sz u k a p rzy k ła d ó w
m ęstwa i c i e r p l i w o ś c i . N ie c h potem p r z e j d z i e do E w a n g e l i i , ż e by j u ż n ig d y n i e w y p u sz c z a ć i c h z r ę k i ; D z i e j e A p o s t o l s k i e
-163
ł o ś c i " / u s q u e ad a n n o s p u b e r t a t i s / 49 łiie r o n im p ro p o n o w a ł w ię c b ezp o ś r e d n i e p r z e j ś c i e od e l e m e n t a r n e j n a u k i c z y t a n i a i p i s a n i a do l e k t u r y P ism a św. - do b e z p o ś r e d n i e g o z e t k n i ę c i a s i ę ze ź ró d łe m O b ja w ie
n i a . Mimo, że j u ż w tym c z a s i e u k o ń c z y ł w ię k s z o ś ć sw o ic h k o m e n ta rz y b i b l i j n y c h , n i e z a l e c a ł d z i e c k u ż a d n e g o z n i c h . M artw y l i t e r ę k o
m e n ta r z a m ia ł z a s t ą p i ć żywy k o m e n ta to r w o s o b ie ro d z ic ó w i w ycho wawców. Y sy ro c z n ią b i b l i j n ą m ia ł być d l a d z i e c k a dom i r o d z i n a . Ł a
two z a u w a ż y ć , że n a k r e ś l o n y p r z e z A s c e tę z B e tle je m p ro g ra m s tu d iu m P ism a św . z a p e w n ia ł d z ie c k u n i e t y l k o pewną sumę w ia d o m o śc i o p ra w d a c h w ia r y i h i s t o r i i n a ro d u w y b ra n e g o , l e c z d o s t a r c z a ł mu t a k ż e
wzorów i w sk a z a ń m o r a b n o - a s c e ty c z n y c h , od p o c z ą tk u wychowywał
i k s z t a ł t o w a ł d u s z ę d z i e c k a . Z n ajo m o ść P ism a św . m ia ła u m o ż liw ić d z ie w c z y n c e p rz y g o to w y w a n e j do ż y c i a z a k o n n e g o w e w n ę trz n e z j e d n o c z e n i e z C h ry s tu s e m - j e j duchowym O b lu b ie ń c e m ^ ^ . P r o p o n u ją c p ro g ra m s tu d iu m P ism a św. d l a a r y s t o k r a t y c z n e j u c z e n n i c y , H ie ro n im p r z e s t r z e g a , by n i e daw ano j e j do r ą k ż a d n y c h a p o k ry fó w ze w z g lę d u n a m ogące s i ę w n i c h k r y ć b łę d y d o g m a ty c z n e , p o n ie w a ż " s z u k a n i e z ł o t a w b ł o c i e w i e l k i e j wymaga r o z t r o p n o ś c i " . J e ż e l i z a ś z e c h c i a ł a b y j e c z y t a ć , n i e c h t o c z y n i z ro z w a g ą w p o s z u k iw a n iu j o d y n i e p ię k n e g o s t y l u i fo rm y , a n i e d o g m a ty c z n e j t r e ś c i , pomna " ż e n i e s ą one d z i e ł a m i t y c h , k t ó r y c h im io n a n o s z ą w t y - t u ł a c h " 5 l . T ru d n o p o w i e d z i e ć , co U czony r o z u m ia ł w tym m ie js c u p r z e z a p o k r y f y : czy t y l k o a p o k r y f y b i b l i j n e , czy t e ż d z i e ł a p o d s ta w ia n e p o d c z a s ó w c z e sn y c h p o le m ik d o k t r y n a l n y c h pod n a z w is k a w y b i t n i e j -19 md w z b o g a c i iz d e b k ę s w e g o s e r c a , n i e c h p r z e k a z u j e p a m ię c i P roroków P i ę c i o k s i ą g , K s i ę g i K r ó le w s k ie , K s i ę g i K r o n ik , K s i ę g i E z d r a s z a i E s te r y ^ Na k o n ie c d o p i e r o może s i ę z a p o z n a ć z P i e ś n i ą nad P i e ś n ia m i b ez obaw y, że n i e z r o z u m ie w j e j s ło w a c h duchow ego s e n s u te g o e p i t a l a m i u m , k t ó r e m ogłoby j ą z r a n i ć , gdyby od n ie g o z a c z ę ł a Ad G au d en tiu m 4 , CSEL 5 6 ,1 6 0 , C zuj t . 3 , 2 9 0 : " N ie c h s i ę u czy
p a m ię ć P s a ł t e r z a i a ż do l a t d o j r z a ł y c h n i e c h c z y n i sk a rb e m s e r c a K s i ę g i S a lo m o n a , E w a n g e lię , A p o sto łó w i P ro ro k ó w " .
Ad L aetam 7 , CSEL 5 5 ,2 9 8 , C zuj t . 2 , 4 0 8 : -'N iech j e j n ig d y n i e z n a j d u j a g d z i e i n d z i e j , j e n o w ś w i ą t y n i P is m a , d o w ia d u ją c ą s i ę od P ro rokow i A p o sto łó w o duchowym m a ł ż e ń s t w i e " .
n a
swego ;o
164
52 szych autorów ortodoksji, celem przemycenia pewnych błędów teolo
gicznych. Wydaje się, że w grę wchodziło jedno i drugie.
Obok Biblii Hieronim zalecał dziewczynce lekturę pism nieco wcześniejszych autorów chrześcijańskich: św. Cypriana /+ 258/, św.
Atanazego Aleksandryjskiego /+ 379/ i św.Hilarego z Poitiers /+ 367/ które obok treści ascetycznych, miały ją umocnić w wierze. Widzimy
wśród nich autora piszącego po grecku /Atanazego/, co suponuje póź niejszy wiek dziewczynki! znajomość tego języka. Nie wiemy, o ja
kie pisma tu chodzi, ale możemy przypuszczać, że ma na myśli dzieła ascetyczne poświęcone dziewictwu, na co zdaje się wskazywać list do Eustochii 53 Zarówno bowiem Cyprian 54 jak i Atanazy, pisali wprost55 o dziewictwie, Hilary zaś bezpośrednio tego nie czynił, ale Hiero-
nim mógł mleć na myśli przypisywane mu dzieła na ten temat . Wszyscy cl trzej autorzy byli prześladowani za wiarę i stanowili doskonały
przykład mocnej i żywej wiary. Dziwi nas nieco brak propozycji lek tury pism o dziewictwie Tertuliana, Ambrożego 1 Damazego, które za- lecał Eustochii^ .
52 Tamże 12, CSEL 55,303, Czuj t.2,412.
53 Epistoła 22,22 /Ad Eustochium/, CSEL 54, 174-175, Czuj t.1,135: "Jeśli zaś chcesz wiedzieć, od ilu przykrości wolna jest dzie
wica, a w ile uwikłana żona, czytaj rozprawę Tertuliana do przy jaciela filozofa i inne o dziewictwie, i znakomitą książkę bło gosławionego Cypriana,i poświęcone temu tematowi dzieła papieża Damazego wierszem i prozą ułożone, oraz dziełka naszego Ambroże go, które niedawno napisał do siostry".
54 Por. De habitu virginum, CSEL 3,1, 185-205, POK 19, 135-156. 55
56
Epistoła ad Dracontium, PG 25, 523-534; Epistoła ad Amun, PG 26, 1169-1176; zachowane tylko w wersji syryjskiej: Sermo de virgi-
nitate, "Museon" 40/1927/ 209-226; Epistoła ad virgines, "Museon" 41/1928/ 169-216; zachowane w wersji koptyjskiej: Epistoła ad
vlrgines, CSCO 150, 73-99 = "Museon" 42/1929/ 197-264; Praecepta ad Tirgines, CSCO 150, 99-100 = AB 67/1949/ 142-152; Tractatus
acephalus de virginitate, CSCO 150, 101-106; Epistoła de caritate et temperantia, CSCO 150, 110-120 = "Museon" 40/1927/ 265-292.
Hieronim często w swoich listach wspominał pisma polemiczne 1 egze- getyczne św.Hilarego zalecając je czytać, szczególnie pełen asce
tycznych wskazań Tractatus in Psalmos,' por. Epistoła 34,3 /Ad
Marcellam/ CSEL 54,261, Czuj t.1,200: "Dziwię się, żeś w komenta rzach Hilarego nie czytała"; Epistoła 70,5 /Ad Magnum/, CSEL 54,
"Hilary, wyznawca i biskup żyjący w moich cza- stylu i ilości ksiąg naśladował dwanaście
fragmenty przypisywanych mu dzieł ascetycz-
prato, PLS 1,286; 3e balteo castitals, PLS 1,286 7 0 7 , C zu j t .2 ,1 2 5 :
s a c h , pod względem k s ią g K w in t y iia n a "
n ych : De s p i r i t a l i
165
K anon l e k t u r (Ma d z i e c k a w i n i e n p o M c g a ć s e l e k c j i p r z e z wychowawców, by d o s t a r c z a ł w ła ś c iw y c h p rz y k ła d ó w i p r z y n o s i ł d o b re owoce a n i e
s z k o d y . " I n n y c h z a ś a u to r ó w mo.że c z y t a ć t a k , ż e b y r a c z e j w y d a w a ła 8 o n i c h s ą d , n i ż s z ł a w i c h ś la d y " '" . N ie w iem y, co r o z u m i a ł p r z e z w y r a ż e n ie " in n y c h a u t o r ó w " , czy t y l k o d z i e ł a c h r z e ś c i j a ń s k i e czy t a k ż e p ism a a u to r ó w p o g a ń s k i c h , k t ó r y c h sam w i e l e c y t o w a ł , a l e n i g d z i e i m i e n n i e n i e z a l e c a ł . m ł o d z i e ż y . Co w i ę c e j , H ie ro n im z a c h ę c a , aby d o r a s t a j ą c a d z ie w c z y n k a p r z e z n a c z o n a do z a k o n u c o d z i e n n i e c z y
t a ł a n i e t y l k o P ism o św. i k s i ą ż k i r e l i g i j n e , a l e r ó w n ie ż sam o
d z i e l n i e o p ra c o w y w a ła n a i c h p o d s ta w ie pewne z a d a n i a , k t ó r e k s z t a ł c i ł y b y j e j d u s z ę : " N ie c h c o d z i e n n i e o d r a b i a pewne " U s t a l p r z e z i l e g o d z in p o w in n a ś i p r z e z j a k i c z a s c z y t a ć n i e d l a je m n o ś c i i k s z t a ł c e n i a d u s z y " 6 O . z a d a n i e z P ism a u c z y ć s i ę P ism a p r a c y , l e c z d l a , "5 9 sw. św . p r z y -C z y t a n i e i s t u d i o w a n i e w in n o być c o d z ie n n y m -C hlebem d o r a s t a j ą c e j d z i e w c z y n k i . U m iło w a n ie B ożych k s i ą g n i e t y l k o z a s t ą p i j e j s k ł o n n o ś ć do s t r o j ó w , a l e z a p e w n i e r u d y c j ę i p o p ra w n ą i n t e r p u n k c j ę W ydaje s i ę , że n a k r e ś l o n y p ro g ra m p r z e r a s t a ł s i ł y d o r a s t a j ą c e g o d z i e c k a i n a l e ż a ł o go r o z c i ą g n ą ć na o k r e s s z k o ł y ś r e d n i e j i w y ż s z e j Z in n y c h d y s c y p l i n n a u c z a n y c h w ów czas w s z k o l e i w domu b y ł a m u z y k a .H ie r o n im , j a k w i ę k s z o ś ć p i s a r z y w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i c h , b y ł
zdecydow anym p r z e c i w n i k i e m w s z e l k i e j m u zy k i i n s t r u m e n t a l n e j . Tego r o d z a j u m u zy k a, b ę d ą c n ie o d łą c z n y m s k ł a d n i k i e m o f i a r p o g a ń s k i c h o r a z n ie m o r a ln y c h m im ic z n y c h 1 p a n to m im ic z n y c h p r z e d s t a w i e ń t e a - t r a l n y c h , u c h o d z i ł a z a s y n o n im z e p s u c i a m o ra ln e g o . N ic w ię c d z iw n e g o , że c h c i a ł u c h r o n i ć p r z e d j e j zgubnym c z a re m m a łą d z i e w czy n k ę p i s z ą c : " N ie c h b ę d z i e g ł u c h a na i n s t r u m e n t y m u z y c z n e , 61 58 59 60 v i r g i n i b u s v e l a n d i s , CCŁ 2 ,1 0 1 5 - 1 0 3 5 i 1 2 0 9 -1 2 2 6 ; A m b r o s iu s , De v i r g i n i b u s / d o s w o j e j s i o s t r y M a r c e l i n y / , PL 1 6 , 1 8 7 - 2 3 2 ; De v i r - g i n i t a t e , PL 1 6 , 2 6 5 - 3 0 2 ; E x h o r t a t i o v i r g i n i t a t i s , PL i 6 , 3 5 5 -3 6 4 Ad L a e ta m 1 2 , CSEL 5 5 , 3 0 3 , C zuj t . 2 , 4 1 2 .
Tamże 9 , CSEL 5 5 ,3 0 0 , C zuj t . 2 , 4 0 9 .
E p i s t o ł a 1 3 0 ,1 5 , CSEL 5 6 ,1 9 5 , C zuj t . 3 , 3 2 3 / d o 1 6 -1 8 l e t n i e j D e m e t r i i / . 61 Ad L a e ta m 1 2 , CSEL 5 5 ,3 0 2 , C zu j t . 2 , 4 1 1 . O b s z e r n i e j n a t e n te m a t p o r . S .L o n g o s z , M uzyka w o c e n i e w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i c h p i s a r z y , " M u s ic a A n t i ą u a " 6 / 1 9 8 2 / 3 5 3 - 3 8 8 . 62
166 6 3 n i e c h n i e w i e , w j a k i m c e l u u c z y n io n y j e s t f l e t , l i r a i c y t r a W o k r e s i e s z k o ln y m H ie r o n im p ro p o n o w a ł n a d a l u c z y ć d o r a s t a j ą c y d z ie w c z y n k ę p r a c r ę c z n y c h , a l e o w y ż s z e j s k a l i t r u d n o ś c i : "N ie c h s i ę t a k ż e u czy p r z ą ś ć w e łn ę , trz y m a ć k ą d z i e l , k ł a ś ć na k o la n a c h k o s z y k " 6 4 .
W arto p a m i ę t a ć , że z a l e c e n i a t e p o d aw ał p a tr y c ju s z k o m , p rz y p o m in a j ą c n i e j a k o , że i na n i c h sp oczyw a o b o w ią z e k p r a c y , by n i e m ia ły
c z a s u m y ś le ć o r z e c z a c h b ła h y c h i n ie g o d z iw y c h . W skazyw ał r ó w n ie ż n a u ż y te c z n o ś ć z n a jo m o ś c i rach u n k ó w n ie z b ę d n y c h do n a l e ż y t e g o z a - 65 r z ą d z a n i a g o sp o d a rstw e m domowym A s c e ta z e S tr y d o n u n i e w y s tę p o w a ł z p r o p o z y c j ą o d b y w an ia p r z e z d z i e w c z ę t a s tu d ió w w y ższy ch a n i t e ż n i e z a l e c a ł p o d ró ż y w c e l u i c h p o g ł ę b i e n i a . J e d n o i d r u g i e u w a ż a ł bowiem z a s to s o w n e j e d y - n i e d l a m ło d z ie ń c ó w . 3 . W ychow anie m o r a l n o - a s c e t y c z n e
R o d z ic e , wychowawcy i n a u c z y c i e l e w w ychow aniu domowym m i e l i ,
z d a n ie m H ie r o n im a , z a p e w n ić d z ie w c z y n c e n i e t y l k o w ie d z ę , a l e ró w n ie ż f o r m a c ję m o r a l n o - a s c e t y c z n ą . P ro b le m t e n u w z g l ę d n i a ł , j a k w y żej w sk a z a n o , sam k a n o n l e k t u r o d p o w ie d n io d o b ra n y c h i p o d a n y c h d z i e c k u
w n a le ż y ty m c z a s i e . J e ż e l i do a s c e z y i pew nego poziom u m o ra ln e g o z o b o w ią z u je j u ż sam a p r z y n a l e ż n o ś ć do c h r z e ś c i j a ń s t w a , t o tym b a r d z i e j p r z e z n a c z e n i e do z a k o n u , bo " ł a s k a t a k a w in n a p o c i ą g a ć z a s o b ą o d p o w ie d n i t r u d " 67 T ru d z a ś t e n nad n a le ż y ty m p r o f i l e o r a l n o a s c e ty c z n y m d z i e c k a b ę d z ie w y r a ż a ł s i ę z d a n ie m H ie ro n im a w p r z e -63 64 65 66
Ad L aetam 8 , CSEL 5 5 ,2 9 9 , C zuj t . 2 , 4 0 9 ; p o r . E p i s t o ł a 5 4 ,1 3 ,
CSEL 5 4 ,4 7 9 , C żuj t . 1 ,3 7 6 : " Ś p ie w a k a n a l e ż y p ę d z i ć j a k o s z k o d
n i k a , l u t n i s t ó w i c y t r z y s t k l o r a z w s z e l k i t e g o r o d z a j u d i a b e l s k i c h ó r , ja k b y ś m ie r c i o n o ś n e p i e ś n i s y r e n , w y g a n ia j p r e c z z z a b u d o wań sw o ic h '.'.
Ad L aetam 1 0 , CSEL 5 5 ,3 0 0 , C zuj t . 2 , 4 1 0 .
P o r. E p i s t o ł a 7 1 , 3 ,
CSEL 5 5 , 4 , C zuj t . 2 , 1 2 9 . Zarów no o s t u d i a c h w y ż sz y c h w d r ó ż a c h w p o s z u k iw a n iu w ie d z y o k o l ic z n o ś c io w o . o g ó le / E p i s t o ł a 5 3 , 6 / , j a k 1 o po / E p i s t o ł a 1 2 5 , 6 / w spom ina t y l k o167
-s t r z e g a n iu o k r e ś lo n y c h zakazów lub nakazów, k tó r e w o g ó le m iały
u c h r o n ić j ą przed zepsuciem moralnym. H ieronim ja k o r e a l i s t a j e s t świadom, że warunkiem u k s z ta łto w a n ia m o r a ln o -a s c e ty c z n e g o p r o f i l u d zie w czy n k i j e s t zdrow ie f i z y c z n e . D la te g o zw raca uwagę na n a le ż y te
od żyw ian ie i odpow iednią h i g i e n ę . C h o c ia ż sa ja k o surowy a s c e t a , z a c h ę c a ł in n y ch do postów i w y rze cze ń , a d z ie cio m w tym wieku z a
l e c a ł pewien umiar co do i l o ś c i i j a k o ś c i pokarmów, to jed n ak
p r z e s t r z e g a ł przed z b y t n ią su ro w o ścią w p r z e c iw ie ń s tw ie do n ie k t ó rych p rzep isów ży d o w sk ich , b ra m iń sk ich czy e g ip s k ic h :
"Przed d o jś c ie m do d o jr z t u o ś c i n ie b e z p ie c z n a j e s t d la młodych lu d z i c ię ż k a w strz e m ię ź liw o ść6 8 / . . . /
N ie p od ob ają mi s i ę , przede w szystkim w młodym w iek u , d łu g ie i nieum iarkowane p o s t y , p r z e c ią g a ją c e s i ę w t y
g o d n ie , k ie d y to u n ik a s i ę o liw y w pokarmie i owoców. Przekonałem s i ę z d o ś w ia d c z e n ia , że gdy o s io łe k zmęczy s i ę w d r o d z e , szuka odpoczynku. / . . . / W c ią g ły m p o ś c ie n a le ż y trzym ać s i ę z a s a d y , by w d ł u g i e j p o d ró ży , s t a l e b y ły podtrzymywane s i ł y , abyśmy wśród b ie g u n ie p a d li
na pierwszym p o s to ju "6 & .
Mimo i ż p is z e do wychowawców z rzym sk ich domów, g d z ie p o s i ł k i b y ły o b f i c i e zak rap ian e winem p r z e s t r z e g a , by d z ie c k a , a tym b a r d z ie j
d zie w czy n k i p rz e z n a c z o n e j do d z ie w ic tw a , n ie p r z y z w y c z a ja ć do p i c i a 70
w ina . Ze w zględu jed n ak na zdrow ie i spożywane w tym r e g io n ie
pokarmy pozw ala w w yjątkow ych o k o lic z n o ś c ia c h , nawet m ałej d ziew czyn ce na je g o spożyw anie w n ie w ie lk ic h i l o ś c i a c h , tak ja k o n g iś z e z w a la ł
Tym oteuszowi św. Paweł / i Tym 5 ,2 3 / :
" J e ś l i wymagać b ę d z ie p o trze b a po tro ch u używa ze w zględu na
i spożywaniem m ięsa n ie c h s ię
/ . . . / n ie c h i wina ż o łą d e k , a ta k że
p o k r z e p ia , by n ogi
68 Tamże, C zu j t .2 ,4 0 8 .
69 Tamże 10, CSEL 5 5 ,3 0 1 , Czu j t .2 ,4 1 0 ; o b s z e r n ie j o proponowanych p rze z Hieronim a p o s iłk a c h p o r. E p i s t o ł a 54, 9 -1 0 , CSEL 54, 4 7 4- 477, Czu j t . l , 37 3 -3 7 5 .
Tamże 8 , CSEL 5 5 ,2 9 9 , C zu j t .2 ,4 0 8 : " Ju ż t e r a z n ie c h s i ę uczy n ie p ić wina^ w którym tkw i r o z p u s ta " / E f 5 ,1 8 / ; E p i s t o ł a 2 2 ,8 , CSEL 5 4 ,1 5 4 , C zu j t . l , 118: "Na to przede w szystkim zwracam uwagę
i u s i l n i e p r o s z ę , by o b lu b ie n ic a C h ry stu sa u n ik a ła wina ja k
t r u c i z n y . Wino to p ie rw sza broń w ręku s z a ta n a przeciw m ło d o ś c i. / . . . / Wino i m łodość to dwa ź r ó d ła p o ż ą d liw o ś c i?
168
-n i e odm ów iły p o s ł u s z e ń s t w a , zan im z a c z n ą b i e g a ć
Z a le c a j e d n a k , by n i e d o p u s z c z a ć d z i e c k a do w s p ó ln y c h , u r o c z y s t y c h b i e s i a d , zabaw i w e s e l domowych: " N ie c h n i e j a d a p u b l i c z n i e , t j . p o d c z a s b i e s i a d y u r o d z ic ó w , i n i e c h n ie o g l ą d a pokarm ów , k t ó r e by m ogły w z b u d z ić j e j p o ż ą d l i w o ś ć " ? 2 . " N ie c h n i e u c z e s t n i c z y w g o d a c h m a łż e ń s k ic h s ł u ż b y , a n i s i ę n i e m ie s z a w h u c z n e zabaw y r o d z i n n e " 7 3 . C i a ł o d z i e c k a , by b y ło z d ro w e , wymaga r ó w n ie ż o d p o w ie d n ie j h i g i e n y . L u d z ie s t a r o ż y t n i od m ałeg o p r z y z w y c z a je n i b y l i do c z ę s t e go k o r z y s t a n i a z ł a ź n i p u b l i c z n y c h lu b domowych, g d z i e s p ę d z a l i w ie -* l e c z a s u n a w s p ó ln y c h k ą p i e l a c h . H ie ro n im n i e p o m ija te g o a s p e k t u i p r z e d o s i ą g n i ę c i e m d o j r z a ł o ś c i / a n t ę a n n o s r o b u s t i a e a e t a t i s / 7 A p o z w a la d z ie w c z y n c e u c z ę s z c z a ć do ł a ź n i . Z a b r a n i a n a t o m i a s t w spó l n e j k ą p i e l i z in n y m i, ze w z g lę d u n a w y r a b i a n i e u n i e j p o sta w y w ro -, . . .7 5 d z o n e j S k ro m n o śc i H ie ro n im z n a d o b r z e n a t u r a l n ą s k ł o n n o ś ć k o b i e t do ozdób i s t r o jó w , d l a t e g o p r z e s t r z e g a m a tk ę , by n i e h o łd o w a ła d z ie w c z ę c e j p r ó ź -71 72 73 74
Ad L aetam 8 , CSEL 5 5 ,2 9 9 , C zuj t . 2 , 4 0 8 -4 0 9 ; p o r . E p i s t o ł a 2 2 ,8 , CSEL 5 4 ,1 5 4 , C zuj t . 1 ,1 1 8 - 1 1 9 : " P a t r z , z j a k i c h t o p r z y c z y n z e z w a la A p o s to ł n a p i c i e w in a : w w ypadku c i e r p i e n i a ż o łą d k a i c z ę s t e g o n ie d o m a g a n ia . I byśmy s i ę p rz y p a d k ie m n i e z a s ł a n i a l i c h o ro b a m i, p o l e c i ł po t r o c h u używ ać w in a , u d z i e l a j ą c ra d y r a c z e j ja k o l e k a r z n i ż A p o s t o ł , c h o c i a ż i A p o s to ł j e s t l e k a rzem duchowym ".
Ad L aetam 8 , CSEL 5 5 ,2 9 9 , C zuj t . 2 , 4 0 8 . Tamże 1 1 , CSEL, 5 5 ,3 0 2 , C zuj t . 2 , 4 1 i .
Tamże 8 , CSEL 5 5 ,2 9 9 , C zuj t . 2 , 4 0 8 : "A do t e g o c z a s u , j e ś l i wy m agać b e d z i e p o t r z e b a , n i e c h i do ł a ź n i c h a d z a " .
Tamże 1 1 , CSEL 5 5 ,3 0 2 , C zuj t . 2 , 4 1 1 : "W iem ,że n i e k t ó r z y p r z y k a z a l i , by s i ę d z i e w i c a C h ry s tu s o w a n i e m y ła ra z e m z eu n u ch am i
a n i z n i e w i a s t a m i zam ężnym i / . . . / M nie s i ę w o g ó le n i e p o d o b a m y cie u d z ie w ic y d o r o s ł e j , k t ó r a w in n a w s t y d z i ć s i ę s i e b i e s a mej 1 n i e może w i d z i e ć s i ę n a g a . J e ś l i bowiem u m a rtw ia swe c i a
ł o c z u w a n ia m i i p o s t a m i , / . . . / t o d l a c z e g o z d r u g i e j s t r o n y ma w z n ie c a ć w g o r ą c e j ł a ź n i u ś p io n e o g n i e ? " .
