Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych w otoczeniu rezerwatu przyrody „Stawy Raszyńskie”

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXI N R 3 WARSZAWA 2010: 2 6 -3 6

JÓZEF CHOJNICKI, MIROSŁAW STANKIEWICZ

WŁAŚCIWOŚCI MORFOLOGICZNE I FIZYKOCHEMICZNE

GLEB ORGANICZNYCH W OTOCZENIU

REZERWATU PRZYRODY „STAWY RASZYŃSKIE”

MORPHOLOGICAL AND PHYSICAL-CHEMICAL PROPERTIES

OF THE ORGANIC SOILS

IN THE VICINITY OF „STAWY RASZYŃSKIE” RESERVATION

Abstract: In the vicinity o f the „Stawy Raszyńskie” reservation (nearly 11 km to the southwest o f

Warsaw) occur shallow Eutric Histosols (according to the FAO-WRB Classification 2006/2007), medium transformed by the muck-forming process, developed from low peat, underlain by sand and covered by grassland. Apart from changes o f the morphological and physical properties, a decrease o f CEC (alkaline as well as hydrogen cations), the C:N value and increase o f the ash content were observed in the surface moorsh horizons o f the soils. A fall o f the present level o f groundwater in these soils will intensify the muck-forming process (mineralization o f organic matter) and time will cause their transformation to mineral-muck and later to mineral soils. From the agricultural point o f view the studied soils represent a medium value complex o f grassland soils with correct air-water relations.

Słowa kluczowe: gleby torfowo-murszowe, proces murszenia, użytki zielone K ey words: Eutric Histosols, muck-forming process, grassland

WSTĘP

Wcześniejsze i obecne zainteresowanie wielu gleboznawców glebami torfowo- murszowymi wynika z dwóch powodów. Po pierwsze są to gleby ulegające intensywnym przemianom, włącznie z ich degradacją na skutek nadmiernego odwodnienienia [Maciak, Gotkiewicz 1983; Okruszko 1988; Konecka-Betley, Czępińska-Kamińska 1993; Okołowicz, Sowa 1997; Bogacz, Roszkowicz 2010]. Stąd poznawanie właściwości i monitorowanie przemian tych gleb może przyczynić się do wyeliminowania lub zmniejszenia negatywnych skutków ich transformacji. M ateria organiczna gleb torfowo-murszowych wraz z pogłębiającym się odwodnieniem ulega intensywnemu procesowi murszenia (mineralizacji). Przy zbyt silnym przesuszeniu gleby te mogą ulegać procesowi degradacji, którego skutkiem jest zanik roślinności, a więc utrata zdolności produkcyjnej biomasy, a następnie uleganie procesowi erozji wietrznej. Ciągłe obniżanie poziomu lustra wody gruntowej na większości obszaru Polski doprowadziło i prowadzić będzie do zaniku znacznej części płytkich gleb

Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych.. 27

torfowo-murszowych w wyniku zmineralizowania ich materii organicznej. Drugim powodem badania właściwości i śledzenia przemian gleb torfowo-murszowych jest ich duże znaczenie rolnicze - występuje na nich na obszarze Polski około 30% trwałych użytków zielonych, głównie łąk [Liwski i in. 1981; Okruszko, Piaścik 1993].

Celem przeprowadzonych badań było określenie właściwości, kierunku i stopnia zaawansowania procesu murszenia gleb torfowo-murszowych w otoczeniu rezerwatu przyrody „Stawy Raszyńskie”.

OBIEKT I METODY BADAŃ

Rezerwat przyrody „Stawy Raszyńskie” położony w gminie Raszyn (około 11 km na południowy-zachód od Warszawy) zajmuje środkową części zlewni rzeki Raszynki [Rada i zarząd powiatu pruszkowskiego 2005]. Został utworzony w 1978 roku, a jego nazwa związana jest z występującym w jego granicach kompleksem zbiorników wodnych, obejmującym 11 stawów hodowlanych ryb, które są jedynym rezerwatem faunistycznym tego typu w okolicach Warszawy. M ają tu swe lęgowiska i żerowiska liczne gatunki rzadkich ptaków oraz jest to miejsce odpoczynku dla wielu ptaków przelotnych. Niestety, „Stawy” zamknięte są dla ruchu turystycznego.

Badania przeprowadzono w 4 profilach zmeliorowanych gleb trwałych użytków zielonych (łąk), zlokalizowanych w sąsiedztwie rezerwatu. Profile pobrano ze wsi Puchały graniczącej od zachodu (profil 1 i 2) oraz ze wsi Falenty (Instytut Melioracji i Użytków Zielonych) graniczącej od wschodu z rezerwatem (profil 3 i 4). Badane gleby zaklasyfiko­ wano według Systematyki gleb Polski [1989] i Klasyfikacji gleb leśnych Polski [2000] do gleb torfowo-murszowych wytworzonych z torfów niskich.

W wytypowanych profilach sporządzono opis morfologiczny z wykorzystaniem atlasu barw Munsella, stopień rozkładu torfu oznaczono metodą połową von Posta [Okruszko 1974], a z wyróżnionych poziomów genetycznych pobrano próbki glebowe do analiz fizykochemicznych i chemicznych. Badania laboratoryjne obejmowały następujące oznaczenia: węgiel organiczny metodą Tiurina, azot ogólny metodąKjeldahla, popielność przez spalanie w 500°C, pH w wodzie i w roztworze 1 -molowym KC1 - elektromedycznie, zasadowe kationy wymienne ekstrahowano 1 M CH3COONH4, a następnie w roztworze: Ca i Mg oznaczano na aparacie ASA, a Na i K metodą emisyjną, kwasowość hydrolityczną metodą Kappena oraz skład granulometryczny metodą Casagrande'a w modyfikacji Prószyńskiego.

WYNIKI BADAŃ

Badane gleby, położone na płaskich obniżeniach, to w większości gleby torfowo- murszowe płytkie (prof. 1, 2 i 4), w których łączna miąższość warstwy organicznej (murszu i torfii) waha się od 50 do 85 cm (tab. 1, fot. 2). Miąższość warstwy organicznej w profilu 3 wynosiła około 100 cm, czyli jest to gleba średniogłęboka (fot. 1). Ich poziomy murszowe darniowe - M l m ają miąższość około 20 cm, barwę w zależności od uwilgotnienia od czarnej (10YR2/l)do ciemnoszarej (10YR4/1) i bardzo ciemno-szarawo- brązowej (10YR3/2). Mursz był silnie przerośnięty korzeniami roślinności trawiastej i wykazywał strukturę ziarnistą (średnica ziarenek około 1 mm). Głębiej zalegające, przeważnie od 20 do 40 cm, poziomy murszowe poddamiowe - M2 wykazywały podobną barwę, układ luźny oraz strukturę ziarnistą, jednak o większej średnicy ziarenek. Ich średnica w stropowej warstwie tego poziomu wynosiła od 2 do 4 mm, a w głębszej jego

T A B E L A 1. W ła ś c iw o ś c i m o rfo lo g iczn e gleb to r fo w o -m u r sz o w y e h - T A B L E 3. M o r p h o lo g ic a l p ro p erties o f B u tr ic H is to so ls Miej sco w. Nr profilu Locality Profile N o Poziom Horizon Głębok. Depth [cm] Uziarnienie Texture*

Stopień rozkładu toriu Peat decomposition degree [%] Barwa - Colour Stan - State Struktura Structure Użytkowanie - use Położenie - site Poziom wody gruntowej Ground water level suchy - dry wilgotny - moist

1 M l 0-20 - - 10YR3/1 10YR2/1 ziarnista - granular łąka - grassland

Puchały M2 20 -4 0 - - 10YR3/1 10YR2/1 ziarnista - granular nizina - lowland

Otni 4 0 -5 0 - _<60 10YR5/4 10YR4/4 włóknista - fibrous 55 cm

DG < 50 psg - 10YR6/2 10YR5/3 brak - lack

2 M l 0 -2 0 - - _{10YR3/1 10YR2/1} ziarnista - granular łąka - grassland

Puchały M2 20-45 - - 10YR3/1 10YR2/1 ziarnista - granular nizina - lowland

Otni 4 5-65 - <60 10YR5/4 10YR4/4 włóknista - fibrous 65 cm

DG < 65 _pi - 10YR6/1 10YR5/2 brak - lack

3 M l 0 -20 - - 10YR4/1 10YR3/2 zianista - granular łąka - grassland

Falenty M2 2 0 -4 0 - - 10YR4/1 10YR3/2 ziarnista - granular nizina - lowland

Otni 4 0 -6 0 - <50 10YR4/4 10YR3/4 włóknista - fibrous 70 cm

Otni < 60 - <40 10YR4/4 10YR3/4 włóknista - fibrous

4 M l 0 - 2 0 - - 10YR4/1 10YR3/1 ziarnista - granular łąka - grassland

Falenty M 2 20 -4 0 - - 10YR4/2 10YR3/2 ziarnista - granular nizina - lowland

Otni 4 0 -6 0 - _{<60 10 YR4/4} 10YR3/4 włóknista - fibrous 80 cm

Otni 60-85 - _<40 10YR4/4 10YR3/4 włóknista — fibrous

DG < 85 psg - 10YR6/2 10YR5/3 brak - lack

* p l - p ia se k luźny - sa n d , p s g - p ia se k sła b o gliniasty - sand

J. C h o jn ic ki , M . S ta n ki e w ic z

Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych. 29

F O T O 1. G l e b a t o r f o w o - m u r s z o w a ( p r o f i l 3 . F a l e n t y ) P H O T O 1. E u t r i c H i s t o s o l ( p r o f i l e 3 . F a l e n t y )

30_ J. Chojnicki, M. Stankiewicz

F O T O 2 . G l e b a t o r f o w o - m u r s z o w a ( p r o f i l 4 , F a l e n t y ) P H O T O 2 . E u t r i c H i s t o s o l ( p r o f i l e 4 , F a l e n t y )

TABELA 2. Właściwości fizykochemiczne gleb torfowo-murszowych

TABLE 2. Physical-chemical properties o f the Eutric Histosols Miej sco w. N r profilu Locality Profile N o Poziom Horizon Głębok. Depth [cm] pH Ca+2 Mg"2 N a + S TEB Hh II Th CEC Vs BS Popiół Ash C N C:N

h2o KC1 cmol(+)- kg 1 gleby - o f soil %

1 Puchały Ml M2 Otni DG 0-2 0 2 0 -40 4 0 -5 0 < 50 5.6 5.6 6,4 6,1 5,2 5,4 5,8 5,6 120,50 115,00 124,25 3,75 11,67 12,92 22,5 0,79 2,90 1,56 0,91 0,25 8,54 7,19 9,43 0,33 143,61 136,67 157,09 5,12 7 5,6 0 82,80 83,7 2,55 219,21 2 19,47 240,7 9 7,67 65,51 62,27 65,24 66,75 42,3 7 45.2 2 37.23 no 21,46 19,16 25,97 0,19 1.27 1,26 1.28 0,01 16,9 15.2 20.3 19,0 2 Puchały M l M2 Otni DG 0-20 20-45 45-65 < 65 6,5 5,0 2,2 2,8 6,0 4,9 2,1 2,6 111,00 127,75 81,25 4,73 11,88 22,08 10,00 1,25 2,12 1,59 0,49 0,09 7,93 11,59 4,67 0,26 132,93 163,01 96,41 6,33 87.30 96.30 297,0 0 14,55 22 0,2 3 259,31 393,41 20 ,88 60,36 62,86 24,51 3,50 60,00 18,73 59,25 no 16,20 37,07 12,31 0,20 no 1,73 0,52 0,01 no 21 ,4 23,7 20,0 3 Falenty M l M2 Otni Otni 0-2 0 2 0 -40 4 0 -6 0 < 60 5,8 5,3 5,7 5,2 5,4 5.2 5.3 5,0 68,13 78,75 108,13 119,38 5,83 7,29 11,88 13,13 0,65 0,54 0,40 0,33 5,72 7,26 9,48 9,58 80,33 93,84 129,89 142,42 65,70 81,00 104,4 110,7 146,03 174,84 234,2 9 2 53,12 55,01 53,67 55,44 56,27 41,7 7 30,29 15,85 17,14 23,80 27,70 34,82 35,17 1,39 1,67 1,98 1,74 17.1 16,6 17,6 20.2 4 Falenty M l M2 Otni Otni DG 0-20 2 0 -40 4 0 -6 0 60-85 < 85 6,2 5,6 6,1 6,3 6,1 5.7 5,3 5.6 5.8 5.7 110,5 109,75 151,88 93,13 3,12 3,95 3,21 10,21 5,63 0,79 0,54 0,51 0,56 0,40 0,13 4,09 4,13 10,41 5,82 0,80 119,08 117.6 173.06 104,98 4,84 4 1,4 0 73,80 74 ,70 118,80 6,52 160,48 191,4 2 47,76 223,78 11,36 74,20 61,44 69,85 46,91 42,6 0 57,66 55,77 16,35 51,59 no 16,99 16,92 35,27 20,62 1,92 1.03 1,18 1,81 1.04 0,09 16.5 14.3 19.5 19,8 21.3 no - nie oznaczono - not determinated

W ła śc iw o śc i m o rfo lo g ic zn e i fi zy ko ch em ic zn e gle b organ ic zny ch. ..

1 2 J. Chojnicki, M. Stankiewicz

RYSUNEK la. Procentowy udział kationów wymiennych w badanych glebach (profile 1-2)

Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych.. 33

RYSUNEK lb. Procentowy udział kationów wymiennych w badanych glebach (profile 3 -4 )

3Ł

części - od 5 do 10 mm. Jeśli chodzi o stopień zaawansowania procesu glebotwórczego murszenia w badanych glebach, to występowanie i właściwości powyższych poziomów genetycznych murszenia i łączna ich miąższość około 40 cm pozwala je określić jako średnio zmurszałe (Mtll) według Systematyki gleb Polski [1989]. Pod poziomami murszenia występował torf niski o strukturze włóknistej oraz barwie, w zależności od stanu uwilgot­ nienia, od żółtawo-brązowej (10YR5/4) do ciemno-żółtawo-brązowej (10YR4/4, 10YR3/4) (tab. 1, fot. 1-2). W czasie badań terenowych warstwy torfu Otni wykazywały pełne wysycenie wodą, co było spowodowane występowaniem i podsiąkiem kapilarnym wód gruntowych. Głębokość występowania lustra wody gruntowej wahała się od 55 do 80 cm. Podłoże mineralne dla większości badanych gleb, z wyjątkiem profilu 3, stanowiły oglejone piaski o uziamieniu piasku słabo gliniastego (prof. 1 i 4) oraz luźnego (prof. 2) (tab. 1).

Wszystkie badane gleby - z wyjątkiem głębszych poziomów profilu 2 - wykazały kwaśny lub słabo kwaśny odczyn, a proces murszenia nie spowodował zmian jego wartości (tab. 2). Trudny do wyjaśnienia w zakresie przeprowadzonych badań jest silnie kwaśny odczyn i związana z nim bardzo duża wartość kwasowości hydrolitycznej oraz nieduży stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi w torfie i mineralnej skale podścielającej w profilu 2. Proces murszenia spowodował zmniejszenie wymiennej pojemności sorpcyjnej w poziomach murszowych zarówno zawartości kationów wodoru, jak i sumy kationów zasadowych. W poziomach murszowych (M l i M2) wartość wymiennej pojemności sorpcyjnej, z wyjątkiem poziomu M2 profilu 2, wahała się od 146,03 do 220,23 cmol(+) • kg-1 gleby, a w warstwach torfu, także z wyjątkiem poziomu Otni profilu 2, od 223,78 do 253,12 cmol(+) • kg"1 gleby. Procentowy udział kationów zasadowych i wodoru w kompleksie sorpcyjnym całego profilu 1 i 3 oraz we wierzchnich poziomach profilu 2 i 4 według zmniejszającego się udziału przedstawiał się następująco: Ca2+ > H+ > Mg2+ > Na+ > K+ (rys. la i b). Z kolei w torfie i skałach podścielających profilu 2 i 4 dominował ilościowo wodór przy podobnym udziale pozostałych kationów (H+ > Ca2+ > Mg2+ > Na+ > K+).

Proces murszenia zmniejszył zawartość węgla organicznego, którego ilość w poziomach murszenia, z wyjątkiem poziomu M2 w profilu 2, wahała się od 16,2 do 27,7%, a w torfie, z wyjątkiem warstw bezpośrednio zalegających na mineralnej skale podścielającej, od 34,82 do 35,27% (tab. 2). Z kolei proces murszenia nie wpłynął na profilowe rozmieszczenie zawartości azotu. W profilu 1 zawartość azotu jest zbliżona w poziomach murszowych i torfie, natomiast w torfie profili 3 i 4 jego ilość jest większa niż w mur- szu. Wartość C : N była mniejsza w poziomach murszowych (w większości poziomów wynosiła od 14,3 do 17,1) niż w torfie (17,6 do 23,7). Popielność poziomów murszenia była większa niż głębiej zalegającego torfu i wynosiła dla murszu - z wyjątkiem poziomu M2 w profilu 2 - od 30,29 do 60,00%, a dla torfu - z wyjątkiem warstw bezpośrednio zalegających na mineralnej skale podścielającej - od 15,85 do 17,14%.

DYSKUSJA

O powstaniu gleb torfowo-murszowych w otoczeniu rezerwatu przyrody „Stawy Raszyńskie” zadecydowały głównie dwa czynniki glebotwórcze: rzeźba terenu oraz działalność człowieka. Płaskie obniżenie terenu, na którym te gleby występują, przesądziło w holocenie o silnym ich uwilgotnieniu (z przewagą warunków beztlenowych), co było spowodowane płytkim występowaniem wód gruntowych i gromadzaniem się spływowych

Właściwości morfologiczne i fizykochemiczne gleb organicznych... 35

wód powierzchniowych. Warunki te zapewniły rozwój roślinności torfotwórczej i zachodzenie procesu torfotwórczego (gromadzenia osadów organicznych). Wraz ze świadomym zmniejszeniem uwilgotnienia tych gleb przez człowieka przez ich zme­ liorowanie, co miało miejsce na początku ubiegłego stulecia, nastąpiło przerwanie procesu torfotwórczego i równocześnie pojawienie się procesu murszenia. W wyniku powyższego następstwa procesów wystąpił zanik roślinności torfotwórczej i wraz z zapoczątkowaniem procesu murszenia pojawienie się roślinności trawiastej.

W badanych glebach proces murszenia masy torfowej spowodował zmniejszenie zawartości węgla organicznego i równocześnie zwiększenie jej popielności, co stwierdzili również inni autorzy w badaniach gleb organicznych z innych obszarów Polski [Okołowicz, Sowa 1997; Konecka-Betley, Czępińska-Kamińska 1993; Maciak, Gotkiewicz 1983; Okruszko, Piaścik 1993]. Jednak, przeciwnie niż wymienieni autorzy, w badanych glebach nie stwierdzono zwiększonej zawartości azotu w poziomach murszenia, co może być spowodowane specyfiką przemian, pobierania przez rośliny bądź przemieszczaniem związków azotu w tych glebach. Znacznie mniejsza od 20 wartość stosunku C : N w poziomach murszenia badanych gleb wskazuje na dużą ich aktywność biologiczną i w konsekwencji znaczne nasilenie procesu murszenia. Wartość stosunku C : N mniejszą niż 20 jako wskaźnik nasilenia procesu murszenia, oprócz właściwości morfologicznych i fizycznych przyjmowało wielu autorów badających gleby organiczne [Maciak, Gotkiewicz 1983; Maciak 1995; Liwski i in. 1981]. Wymienna pojemność sorpcyjna gleb rezerwatu była zdecydowanie większa niż gleb organicznych obszarów Gór Bialskich [Bogacz i in. 2008], Parku Narodowego Gór Stołowych [Bogacz, Roszkowicz 2010] oraz z otoczenia Huty Miedzi Legnica [Bogacz, Sebzda 2009], natomiast nieco większa niż w kwaśnych, organicznych glebach siarczanowych [Pracz, Kwasowski 200la] i siarczkowych [Pracz, Kwasowski 200 lb] okolic Mrzeżyna oraz w glebach torfowo-murszowych rezerwatu Krzywa Góra w Kampinoskim Parku Narodowym [Okołowicz, Sowa 1997]. Tak znaczne zróżnicowanie właściwości sorpcyjnych może być spowodowane różnymi właściwościami geobotanicznymi torfów, ich odczynem, który ma znacznie większy wpływ na pojemność sorpcyjną gleb organicznych niż mineralnych oraz zawartością i składem mineralnym części mineralnej tych gleb (popiołu). Właściwości morfologiczne i chemiczne gleb otoczenia rezerwatu, w tym ponad 50-procentowy udział zasadowych kationów wymien­ nych w kompleksie sorpcyjnym większości ich poziomów świadczy o znacznym trofizmie tych gleb i zarazem pozwala je zaklasyfikować do Eutric Histosols według Systematyki FAO-WRB [Bednarek i in. 2006/2007].

Z rolniczego punktu widzenia badane gleby prawidłowo zaklasyfikowano do III i IV klasy bonitacyjnej gleb pod trwałymi użytkami zielonymi i do kompleksu użytków zielonych średnich (2z), o uregulowanych stosunkach wodnych. Kluczowym czynnikiem utrzymania ich obecnych zdolności produkcyjnych oraz dalszego kierunku rozwoju jest zachowanie obecnego, prawidłowego ich uwilgotnienia (poziomu wody gruntowej na głębokości 50-80 cm). Obniżenie poziomu wód gruntowych, w tych przeważnie płytkich glebach torfowo-murszowych, zintensyfikuje proces murszenia i z upływem czasu będzie powodowało ich przekształcenie w gleby mineralno-murszowe, a następnie mineralne. Wraz z intensywnym procesem murszenia również zmniejszą się możliwości produkcyjne tych gleb.

36. J Chojnicki, M. Stankiewicz

WNIOSKI

1. W otoczeniu rezerwatu przyrody „Stawy Raszyńskie” występują głównie gleby tor- fowo-murszowe płytkie, średnio zmurszałe (Mtll), wytworzone z torfów niskich, podścielone piaskiem luźnym i słabo gliniastym.

2. W poziomach murszenia badanych gleb oprócz zmian właściwości morfologicznych i fizycznych wystąpiło zmniejszenie wymiennej pojemności sorpcyjnej, zarówno za­ wartości sumy kationów zasadowych jak i kationów wodoru, wartości stosunku C : N oraz zwiększenie popielności.

3. Obniżenie obecnego poziomu wód gruntowych, w tych przeważnie płytkich glebach torfowo-murszowych, zintensyfikuje proces murszenia i z upływem czasu będzie po­ wodowało ich przekształcenie w gleby mineralno-murszowe, a następnie mineralne. 4. Z rolniczego punktu widzenia badane gleby stanowią kompleks użytków zielonych

średnich (III i IV klasy bonitacyjnej) o uregulowanych stosunkach wodnych.

LITERATURA

BEDNAREK R., CHARZYŃSKI P., KABAŁA C. 2006/2007: Klasyfikacja Zasobów Glebowych Świata (FAO- WRB). Wydaw. UMK Toruń: 145 ss.

BOGACZ A., OCHEJ A., NIEMIROWSKA I. 2008: W łaściw ości gleb organicznych wybranych obszarów Gór Bialskich. Rocz. G lebozn. 59, 3/4: 31—40.

BOGACZ A., SEBZDA T. 2009: Charakterystyka gleb obszarów bagiennych i zabagnianych w sąsiedztwie Huty M iedzi Legnica. Rocz. Glebozn. 60, 4: 5 -1 2 .

BOGACZ A., ROSZKOWICZ M. 2010: W pływ użytkowania leśnego na zmiany właściwości gleb organicznych w brzegowej części Krągłego Mokradła (Park Narodowy Gór Stołowych). Rocz. Glebozn. 61, 2: 15-20. KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH POLSKI 2000: CILP, Warszawa: 123 ss.

K O N EC K A -BE TL EY K., C ZĘ PIŃ SK A -K A M IŃ SK A D. 1993: D ifferen tiation in the content o f organic matter in hydrogenic soils o f various degree o f transformation. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 1: 159-184. LIWSKI S., OKRUSZKO H., KALIŃSKA D. 1981: Zróżnicow anie zawartości składników chem icznych w

organicznych utworach glebow ych Bagien Biebrzańskich. Zesz. Nauk. AR Wrocław 154: 9 7 -1 0 9 . M ACIAK F., GOTKIEWICZ J. 1983: Charakterystyka frakcji azotowych oraz mineralizacja azotu w glebach

torfowych rejonu Kanału Augustow skiego. Zesz. Probl. Post. N auk Roi. 255: 199-222.

MACIAK F. 1995: Ocena aktywności biologicznej murszów i torfów na podstawie mineralizacji węgla i azotu.

Rocz. G lebozn. 46, 3/4: 1 9 -2 7 .

OKOLOWICZ M., SOWA A. 1997: Gleby torfowo-murszowe rezerwatu Krzywa Góra w Kampinoskim Parku Narodow ym . Rocz. G lebozn. 48, 3/4: 105 -1 2 1 .

OKRUSZKO H. 1974: Zasady podziału gleb organicznych. Wiad. IM U Z 12, 1: 19-38.

OKRUSZKO H. 1988: Zasady podziału gleb hydrogenicznych na rodzaje oraz łączenia rodzajów w kompleksy.

Rocz. G lebozn. 39, 1: 1 2 7 -1 5 2 .

OKRUSZKO H., PIAŚCIK H. 1993: Charakterystyka gleb hydrogenicznych. Wyd. ATR Olsztyn: 1 -1 2 9 . PRACZ J., KWASOWSKI W. 2 0 0 la: Charakterystyka kwaśnych gleb siarczanowych występujących w rejonie

M rzeżyna. Rocz. G lebozn. 52, 1/2: 2 3 -3 7 .

PRACZ J., KW ASOW SKI W. 2 0 0 lb: W łaściw ości gleb siarczkow ych w ystępujących w rejonie Mrzeżyna.

Rocz. G lebozn. 52, 1/2: 3 9 -5 0 .

R A D A I ZAR ZĄD POWIATU PRUSZKOW SKIEGO 2005: Strategia rozwoju powiatu pruszkow skiego do 2005 roku. Pruszków: 156 ss.

SYSTEM ATYKA GLEB POLSKI 1989: Rocz. Glebozn. 40, 3/4: 150 ss.

Dr hab. Józef Chojnicki pro f nadzw: SGGW

Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Wydział Rolnictwa i Biologii Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW)

02-776 Warszawa, Nowoursynowska 159/37 e-mail: jozef_chojnicki@sggw. pl