Prace konserwatorskie, woj. zielonogórskie

Stanisław Kowalski

Prace konserwatorskie, woj.

zielonogórskie

Ochrona Zabytków 18/2 (69), 60-71

zdołano dotrzeć jed y n ie przy pierw szej p a rz e — 1,8 m poniżej poziomu,. Z ary sy dalszych trzech p a r uchw ycono po d ru g ie j stro n ie basenu. P odobnie ja k p o p rze d ­ nie, b u d o w an e one były w odległości 4,5 m od siebie, p rzy ro zsta w ie 5,5 m. W y ­ k o n an e za sta ły z ostro łu p an y ch , n ie re g u la rn y c h k am ien i piaskow cow ych, tu i ów­ d z ie iz d o d atk iem cegły, spojonych z a p ra w ą m u ra rsk ą . M arginesow o dodać w arto , że o d słonięto ta k ż e w ylo t k a n a łu (n ajp raw d o p o d o b n ie j czynnego) zalegający po ­ n iż e j obecnego poziom u w czołowej ścianie p rzebudow anego m ostu. P o n ad to w e w sp o m n ia n y ch o d k ry w k a ch n a tra fio n o n a 5 d re w n ia n y c h słupów o średnicy 25 cm, w b ija n y ch — sądząc z u k ła d u — p o jedynczym i rzędam i, d alej n a 13 in ­ nych, m niejszych, w p rz e k ro ju czw o ro k ątn y ch (w ym iary 10 X 4 om), w b ija n y ch rzę d em — podobnie ja k p o p rze d n ie — p oprzecznie do osi w y k o p u (w odległości 7,3 m o d m uru), o ra z n a 6 podobnych, w b ity ch rów nolegle d o osi (po lew ej stro n ie , w odległości 2,5 m od m uru). G ru n t w tej części otoczenia zam ku je s t — a zw łaszcza był podm okły, p osiada w w a rstw a c h k u ltu ro w y c h ślady n a m u lisk (może w ylew ów Sanu) i n ie w ykluczone, że o d k ry te w to k u b a d a ń elem e n ty d re w n ia n e sp e łn ia ły fu n k c ję u m a an ia n ia te re n u podczas budow y i w czasach późn iejszy ch (il. 2).

P o d su m o w u jąc k ró tk o w y n ik i p rze p ro w ad z an y c h p ra c arch eo lo g iczn o -arch i- te k to n ic zn y c h m ożem y stw ierdzić, że spełn iły one w zupełności sw e zadanie. O d k ry ły m ianow icie szereg zabytk o w y ch elem e n tó w nieodzow nych d o p ra w id ło ­ w ego p la n o w a n ia robót k o n se rw ato rsk ich , pozw oliły roboczo rek o n stru o w a ć h i­ sto rię n a ra s ta n ia zabudow y b ad an eg o te re n u , w y tyczyły w re szc ie k ie ru n e k d a l­ szych poszu k iw ań (n a w e t w sensie n eg aty w n y m , tj. e lim in u ją c odcinki nie ro ­ k u ją c e u zy sk an ia m a te ria łu zabytkow ego).

S ta n isła w K o zieł

S p ra w o z d an ie z p rac k o n se rw a to rsk ic h na te re n ie w o jew ództw a zielonogórskiego, ja k o p ierw sze ogłoszone po w ojnie, o b e jm u je okres od 1945 r. P ierw sze 10-lecie te g o o k re su zapisało· się w k o n se rw a c ji zabytków re z u lta ta m i n adzw yczaj s k ro m ­ nym i. O bszar obecnego w ojew ództw a, zw iązany a d m in istra c y jn ie z P oznaniem i W rocław iem (woj. zielonogórskie w yodręb n io n o w 1950 r.), położony b ył w sto ­ su n k u do tych ośrodków p e ry fe ry jn ie , co w obec og ro m u za d ań pow odow ało o d k ła ­ d an ie p o trz e b tego te re n u n a p la n dalszy. K o n serw ac ja i odbudow a za b y tk ó w w ty m o k re sie ogran iczały się do sk ro m n y ch poczy n ań k o n se rw a to ra poznańskiego, k tó ry p row izo ry czn y m dachem zabezpieczył ra tu sz w G ubinie oraz d robnych p rac z a ­ b ezp ieczający ch p rz y k ap licy zam kow ej w S ied lisk u (pow. N owa Sól), w y k o n y ­ w an y c h przez k o n se rw a to ra w rocław skiego. Isto tn y m zre sztą w ów czas p roblem em b y ło zago sp o d aro w an ie za b y tk ó w ocalałych i a d a p to w an ie ich do now ych po trzeb społecznych. W tych w a ru n k a c h za b y tk i uszkodzone w czasie d z ia ła ń w ojennych, a zw łaszcza w y p alo n e m ie jsk ie zespoły zabudow y m ieszk aln ej, n ie m ogły być o b ję te odbudow ą, konieczność zaś p o rzą d k o w a n ia m ia st przez u suw anie r u in p rz e ­ sąd ziła o ich losie. P o w sta ły w 1953 r. u rząd k o n se rw a to rsk i zaczynać m u siał od sp ra w podstaw o w y ch — po zn an ia zasobu zaby tk ó w w te re n ie, a d ziałaln o ść kon­ s e rw a to rs k ą o g ran iczał n ie d o sta te k kred y tó w . Z asadnicze zm iany n a lepsze n a ­ s tą p iły w r. 1956, od k tó reg o w z ra s ta ją sy stem aty czn ie k re d y ty k o n se rw ato rsk ie, a rów nocześnie coraz liczniej p a rty c y p u ją w odbudow ie zab y tk ó w inne re s o rty i in sty tu c je . W iększość p r a c om ów ionych w sp ra w o z d a n iu to ro b o ty p o leg ające n a o d budow ie lu b zabezpieczeniu obiektu. P rz ew ag a tego ro d z a ju p ra c w y n ik a z dużych zniszczeń w o jen n y ch i pilnej p o trze b y zabezpieczenia n ajce n n iejszy c h z a b y tk ó w , a ty m sam ym u ch ro n ie n ia ich od o sta te czn e j zagłady.

N a te re n ie w o jew ó d ztw a z n a jd u je się 51 ośrodków u rb an isty cz n y ch o z a b y t­ kow ym układ zie p rze strzen n y m . W śród n ic h są ta k ie, k tó re w w y n ik u zniszczeń w o je n n y c h u tra c iły p ra w ie w całości zabudow ę za b ytkow ych śródm ieść· Na obszar w ie lu z ty c h m ia st w eszła now a zabudow a, k tó ra — n a ogół n ie zm ien iając w spo1- sób zasadniczy historycznego ro zp la n o w an ia — p raw ie z re g u ły spow odow ała p ew n e d e fo rm a c je u k ład u , w p ro w a d za jąc k o re k ty szerokości ulic, p rze su w a ją c li­ n ię zabudow y itp. Z niszczenia w o jen n e n a jd o tk liw ie j dosięgły m ieszczańską za b u ­ d o w ę m ie sz k aln ą . W iele zab y tk o w y ch o śro d k ó w sta ro m iejsk ich , a w śród n ic h b a r ­ d zo cenny zespół zabudow y w Głogow ie, zostało całkow icie zniszczonych. Poza G łogow em zniszczone zostały śródm ieścia G ubina, K o strzy n ia i K ro sn a O d rz a ń ­

Prace konserwator­

skie, woj. zielono­

górskie

Założenia urbani­

styczne

Z abytki nieruchome

— budownictwo m u ­

rowane

skiego. Duże s tr a ty w zabudow ie poniosły tak że zabytkow e o śro d k i Ż agania, Ż ar, G orzow a W lkp. i O śna L ubuskiego. W sk u tek b ra k u rem o n tó w i k o n se rw ac ji w o k r e ­ sie pierw szego dziesięciolecia pow ojennego, w iele za b ytkow ych kam ienic popadło w ru in ę i w k o n sek w en cji uległo rozbiórce. Z d arza ło się, że rozpoczęty rem o n t b u ­ dynków kończył się ich ro zb ió rk ą, czego p rzyczyną b ył b ra k odpow iednich p rz e d ­ się b io rstw b udow lanych, a ta k że — zw łaszcza w ośrodkach m ałom iasteczkow ych — n isk a jakość b u d u lc a i p ły tk o posadow ione fu n d a m e n ty . P om im o tych tru d n o ści włożono dużo s ta ra ń i w ysiłk u , p o d ejm u ją c liczne p rac e k o n se rw ato rsk ie i re m o n ­ tow e p rzy k am ienicach. Ze w zględu n a dużą ilość ty c h p rac w ym ieniono w s p r a ­ w ozdaniu n in ie jsz y m ty lk o najw ażniejsze.

G ł o g ó w . M imo, że now a zabudow a nie w eszła w g ran ice sta re g o m ia sta , za­ b ytkow e ro zp la n o w an ie (X II—X III w.) zostało zakłócone w sk u te k p rzep ro w ad z en ia tra s y przelotow ej, k tó ra w k ie ru n k u półn o c-p o łu d n ie p rze cię ła zachodnią część zabytkow ego ośrodka, niszcząc częściowo ro zp la n o w an ie n a js ta rs z e j części u k ła d u historycznego.

G o r z ó w W i k p . R ozplanow anie z X III w. (lokacja 1257). Szczegółowy p la n zagospodarow ania p rze strz e n n e g o opraco w an y został w 1958 r. przez B iuro P ro ­ je k tó w T ypow ych i S tu d ió w B udow nictw a w W arszaw ie (inż. inż. H. i W,. G ie- rałtow scy). W o p arc iu o te n p la n w r. 1960 rozpoczęto odbudow ę zniszczonego n ie m al całkow icie śródm ieścia, p rzy czym w p ółnocno-w schodniej i p o łu dniow o-zachodniej części sta re g o m ia sta w p row adzono n ie o d w ra caln e zm iany w sk u te k odejścia od p ie rw o tn e j linii zabudow y oraz zlik w id o w an ia czterech uliczek-zaułków . G łów ne u lice śródm ieścia — S ikorskiego i C hro b reg o — zostały znacznie poszerzane.

S u l e c h ó w . (R ozplanow anie zabytkow ego ce n tru m z X III w.). Nowe dom y, w zniesione w la ta c h 1958—62 na m ie jsc u zniszczonych kam ien ic przy ul. S ik o rs k ie ­ go, C hopina, S łonecznej o ra z przy R y n k u (pierzeja p ołudniow a oraz część w sch o d ­ niej i północnej), g a b a ry te m n a w ią z u ją do a rc h ite k tu ry zab y tk o w ej. N ow e b u d y n k i nie zm ieniły u k ła d u ulic, p o d k re śla ją c d a w n e ciągi zabudow y.

S z p r o t a w a . (R ozplanow anie sta re g o śródm ieścia z X III w.). Zniszczone k a ­ m ienice w schodniej i północnej pierzei R y n k u zastąp io n o w 1962 r . now ą zabudow ą, tr a f n ie n a w ią z u ją c ą do za b ytkow ego otoczenia. N ow a a rc h ite k tu ra S zp ro taw y je st p rzy k ład em św iadczącym , że w ra m a c h p ro je k tó w typow ych, obow iązujących w b u ­ dow nictw ie D B O R -ow skim , m ożna rozw iązy w ać w nieszablonow y sposób p ro b lem y odbudow y zab y tk o w y ch ośrodków , nie p o zb a w iając p rzy ty m a rc h ite k tu ry n o w o ­ czesnego w yrazu.

Z i e l o n a G ó r a . (Układ p rze strzen n y sta re g o m ia sta z X III—X IV w.) P lom bow a zabudow a zniszczeń przy ul. S obieskiego i w północnej pierzei R yn k u , zrealizow ana w la ta c h 1957—58 n aw ią z u je częściow o do fo rm a rc h ite k tu ry histo­ rycznej i g ab a ry te m dostosow ana je st do otoczenia. W r. 1962 ro ze b ra n o dom y p rzy ul. M ickiew icza, za cierają c llinię te j ulicy przez połączenie je j z placem p rz y ­ kościelnym .

Ż a g a ń . (R ozplanow anie zabytkow ego ośrodka z X III w.). O dbudow a w schodniej i północnej (część) p ie rz ei R yn k u , zrealizo w an a w la tac h 1960—62, n a w ią z u je do p ierw o tn ej lin ii zabudow y, odbiegając w sk a li i w y ra zie a rc h itek to n icz n y m od c h a ra k te ru śródm ieścia zabytkow ego. Nowe b u d y n k i niższe są od zab y tk o w y ch o całą kondygnację.

Ż a r y . (R ozplanow anie śródm ieścia z X III w.). W 1961 r . p rzy stą p io n o do od ­ budow y, zniszczonej n ie m al całkow icie, południow ej części śródm ieścia. Na te re n ie tym w zniesiono bloki i p u n k to w ce m ieszkalne, n ie re sp e k tu ją c daw nych ciągów zabudow y. Z a b y tk o w a sieć ulic została częściowo zniszczona.

B r o d i y ( p o w . L u b s k o ) . P ała c; b arokow y, zbudow any ok. 1670 r., p rz e ­ bud o w an y i ro zb u d o w an y w la ta c h 1743—50 (Knöffel), po pożarze o d b udow any w 1858 г W 1945 r. spalony, z n a jd o w ał się w ru in ie. W 1961 r. p rz y stą p io n o do p rac nad trw a ły m zabezpieczeniem o b ie k tu , polegającym n a p rz e k ry c iu g ó rn ej ko n d y g n acji stro p e m o g n io trw ały m oraz połażeniu dachu, odtw orzonego zgodnie z p rzek azam i ik onograficznym i. W la ta c h 1961—62 p ałac odgruzow ano, p rz e p ro w a ­ dzono niezbędne ro b o ty ro zbiórkow e o ra z u zupełniono m u ry , p rzy g o to w u ją c je do położenia stro p ó w i dachu. A u to rem p ro je k tu zabezpieczenia je st m g r inż. arch . H. Ł opociński (PK Z Oddz. Szczecin). W ykonaw stw o b u d o w lan e P K Z Odd. Szczecin. B y t o m O d r z a ń s k i ( p o w . N o w a S ó l ) . R atu sz; m u ro w an y z cegły, p óźnorenesansow y, zbu d o w an y n a pocz. X V II w. W 1962 r. p rzy stąp io n o do r e ­ k o n stru k c ji h ełm u w ieży ratu sz o w ej, zniszczonego w czasie o sta tn ie j w ojny. P r o ­ je k t re k o n stru k c ji o p raco w ał m g r inż. arch . A. H olas w o p a rc iu o zachow ane p rz e

1. B ytom O drzański. „H otel pod Z łotym L w em ”, sta n surow y po odbudow ie i k o n se rw a ­ cji ele w a c ji z 1962 r. (fot. S. K ow alski) 2. B ytom O drzański. R ynek, zabudow a p ie ­ rze i w schodniej i p o ­ łud n io w ej po o dbudo­ w ie i ren o w ac ji, sta n z 1962 r. (fot. S. K ow al­

ski)

k azy ikonograficzne· O dtw orzenie h ełm u przy w ró ci zabytkow i d a w n y w ygląd, w zb o g a ca jąc rów nocześnie sy lw e tę m ia sta i n a d a ją c je j h istoryczny kształt.

R y n e k sta ro m ie jsk i (zabudow a z X V II, X V III i X IX w. n a d ziałk ach gotyc­ kich). W la tac h 1957—62 p rzeprow adzono re m o n ty w szystkich k am ien ic w R ynku. Do n a jw a żn iejsz y ch przedsięw zięć należy odbudow a „H otelu pod Z łotym L w em ” (b aro k o w y z X V II w.), k tó rą p rzep ro w ad z an o w la ta c h 1957—60. M im o dużego zniszczenia tego obiektu, u dało się u ra to w a ć w szy stk ie cenniejsze elem enty, ja k sk le p ie n ia, d re w n ia n e stro p y , a ta k że w y stró j elew acji. Zniszczone niezab y tk o w e s tro p y d re w n ia n e zastąp io n o n ato m ia st stro p a m i K leina. W tra k c ie prow adzonych ro b ó t ze w zględów k o n stru k c y jn y c h p ogłębiono i w zm ocniono fu n d a m e n ty . B ogaty w y stró j sz tu k a to rsk i elew ac ji fro n to w e j b y ł w znacznym procencie zniszczony. B ra k u ją c e fra g m e n ty z re k o n stru o w a n o w o p arc iu o p rzekazy ik onograficzne oraz n a po d staw ie elem entów zachow anych. P ro je k t o dbudow y o p raco w ał inż. arch. W,. H an z ełk o (W ojew ódzkie B iuro P ro je k tó w w Z ielonej Górze). P ra c e b u d ow lane

3. Głogów. Z am ek P iastow ski, fra g m e n t sk rzy d ła w schodniego, w idok od stro n y dzie­ dzińca podczas p ra c za­ bezpieczających, sta n z 1964 r. (fot. S. K o w al­

ski)

4. Głogów. Z am ek P ia ­ stow ski, re k o n stru k c ja u b y tk ó w sk lep ien ia, sta n z 1962 r. (fot. S.

K ow alski)

pro w a d za n e były początkow o system em gospodarczym (BWRK), a od r. 1959 przez P K Z Oddz. Szczecin. K o n serw ac ję w ra z z częściow ą re k o n s tru k c ją w y s tro ju rze źb ia rsk ieg o fa sa d y „H o te lu ” oraz fasa d y k am ienicy R ynek 20, p o sia d ające j ta k ­ że bogaty w y stró j b arokow y, p rze p ro w ad z ił sz tu k a to r E· M ichalik (il. 1).

W la ta c h 1957—58 g ru n to w n em u rem o n to w i poddano k am ienice R y n ek 21—24. W tra k c ie ro b ó t b u d o w lan y c h zaszła n ie p rz ew id z ian a p o trzeb a w y m ia n y f ra g m e n ­ tów ścian k o n stru k c y jn y c h oraz w zm ocnienia fun d am en tó w . P ra c e te w y k o n a n e zostały przez P K Z Oddz. K raków . R ów nolegle z tym prow adzono ro b o ty re m o n ­ tow e p rzy pozostałych kam ien iczk ach w R ynku, k o rzy sta ją c z w y k o n a w stw a M ie j­ skiego P rz e d się b io rstw a R em ontow o-B udow lanego w Nowej Soli. W la ta c h 1961—62 o d re sta u ro w a n o elew acje fro n to w e w szystkich k am ienic w R yn k u w g je d n o lite j k oncepcji k o lo ry sty c zn e j, o p raco w an ej p rz e z art. m al. W. Now ickiego. P ra c e e le w a - cyjne w y k o n ało PK Z Oddz. Szczecin (il. 2).

G ł o g ó w . Z am ek P iasto w sk i; m u ro w an y z cegły, gotycki z 2 poł. X III w., ro zb u d o w an y na pocz. X IV w., p rzeb u d o w an y g ru n to w n ie w la ta c h 1652—57 i 1669. Zniszczony silnie w 1945 r· (zachow ane uszkodzone m u ry m a g istra ln e , sk le p ie n ia w piw n icach i częściow o w p a rte rz e oraz w ieża-stołp). W r. 1961 rozpoczęto p rac e k o n se rw a to rsk ie , m a jąc e n a celu tr w a łe zabezpieczenie zam k u p rz e z położenie m asy w n y ch stro p ó w n ad g órną k o n d y g n ac ją i n a k ry c ie dachem oraiz z a m u ro w a ­ nie otw o ró w ze w n ętrzn y ch (il. 3). W la ta c h 1961—62 o b ie k t odgruzow ano, u z u p e ł­ niono u b y tk i w m u ra c h (il. 4) o raz przep ro w ad zo n o ro zb ió rk ę sk rzy d ła p o łu d n io - *w ego do w ysokości pierw szej k o n d y g n ac ji w celu p rzyw rócenia goty ck iej b ry ły zam ku. P ro je k t zabezpieczenia opracow ała m g r inż. arch. D. R yżew ska (PK Z Oddz. Szczecin). P ra c e budo w lan e w y k o n u je P K Z Oddiz. Szczecin.

Kościół Bożego C iała; m u ro w an y z cegły, b arokow y z la t 1695— 1702 (Julio S im o n etti), po pożarze odbudow any ok. 1730 r. Zniszczony w czasie d ziała ń wo­ je n n y ch (zachow ały się m u ry m a g istra ln e oraz część sklepień). W la ta c h 1958—60 o b iek t odbu d o w an o re k o n s tru u ją c sk lep ien ie i n a k ry w a ją c dachem o k o n s tru k c ji sta lo w ej. W r. 1961 w n ę trz e pom alow ano na biało, n ie n a ru sz a ją c fra g m e n tó w z a ­ chow anej p o lic h ro m ii barokow ej· W 1962 r. ustaw iono w e w n ę trz u o łta rz głów ny, am bonę o ra z szafę o rganow ą (barokow e X V III w,.), pochodzące z kościoła p o ew a n - g elickiego w K ożuchow ie.

G o r z ó w W l k p . K a te d ra ; m u ro w an a z cegły, gotycka z k. X III w., w n ę trz e p rze b u d o w a n e w X V III w. W r. 1952 rozpoczęto prace nad p rzy w ró c en iem św ią­ ty n i c h a ra k te ru gotyckiego, u su w ając d rew n ia n e balkony, o d sła n ia ją c spodi ty n ­ kó w w e w n ę trz u i n a z e w n ą trz lico ceglane o ra z obniżając posadzkę do p ie rw o t­ nego poziom u. W tra k c ie tych p rac odsło n ięto i otw arto , w elew ac ji p ołudniow ej i p ó łn o c n ej, d w a ceram iczne p o rta le o strołukow e, p o n ad to o k ry to ce ram ic zn y pod- okapow y f ry z ark a d o w y . W szystkie p ra c e reg o ty cy zacy jn e i p la sty c zn e w y k o n a n e zostały pod k ie ru n k ie m a rt. m al. H. K o ta i T. S zukały. Ś w iąty n ia o trz y m a ła now e w itra ż e , w y k o n an e przez E. K w iatkow skiego.

5. Ł agów (pow. Świebodzin). Z am ek, w idok od po łu d n io ­ w ego zachodu, sta n podczas p ra c k o n se rw a to rsk ic h z 1962

r. (fot. C. Łuniew icz)

K o ż u c h ó w ( p o w . N o w a S ó l ) . R a tu sz ; m u ro w an y z cegły, gotycki z 1489 r·, g ru n to w n ie p rz e b u d o w a n y i ro zb u d o w an y w la ta c h 1848—49,. W ypalony w 1945 r., zn ajd o w ał się w sta n ie ru in y . W 1960 r. za p ad ła d ecyzja odbudow y, k tó ­ r ą zaczęto realizow ać w r. 1961 w g p ro je k tu o pracow anego p rze z m g r inż. arch. M. W itw ickiego (Zakład A rc h ite k tu ry P olsk iej P o lite ch n ik i W arszaw skiej). P rz e ­ w id u je się p rzyw rócenie zab y tk o w i p ro p o rc ji gotyckich, przez rozb ió rk ę X IX -w iecz- nej dobudow y i połączenie zachow anych elem e n tó w a rc h ite k tu ry gotyckiej i kla- sycystycznej iz a rc h ite k tu rą now oczesną. W la ta c h 1961—62 o b ie k t odgruzow ano i przeprow adzono roboty rozb ió rk o w e, za bezpieczając fra g m e n ty p rzew idziane do zachow ania, głów nie gotycką ścianę północną, p o sia d a ją c ą in te re su ją c y p o rta l i bo­ gato opracow ane o b ram ien ia okien. W ykonano ta k ż e ro b o ty m u ra rsk ie zw iązane z ko tło w n ią c.o. oraz p rzygotow ano fu n d a m e n ty pod now ą ścianę południow ą i pod w ieżę przew id zian ą do z re k o n stru o w a n ia. R oboty b u d o w la n o -k o n se rw a to rsk ie pro­ w adzi P K Z Oddz. Szczecin.

K r o s n o O d r z a ń s k i e . Z am ek P ia sto w sk i; m u ro w an y z k am ien ia i ce­ gły, gotycki z k. X II I w,., p rze b u d o w a n y g ru n to w n ie w X V I w· i ponow nie oraz ro zbudow any w X V III w. W 1945 r. został spalony, zachow ały się ty lk o m u ry m a ­ g istra ln e o ra z część sklepień. W la ta c h 1958—59 przep ro w ad zo n o p rac e zabezpie­ czające, k tó ry m i objęto skrzydło p o łudniow e i część b ra m n ą zam ku w ra z z w ieżą. P ra c e te polegały n a u z u p e łn ie n iu u b y tk ó w w m u ra c h o ra z w sk lep ien iu nad r e ­ n esansow ą loggią i n a k ry c iu tej części ob iek tu p row izorycznym d ach em d re w n ia

-6. M iędzyrzecz. Z am ek P ia ­ stow ski, w idok z m u ró w ob­ w odow ych n a w schodnią część dziedzińca ze zrekon­ stru o w an y m dom kiem gotyc­ kim i re lik ta m i d om u re n e ­ sansow ego, s ta n po k o n ser­ w ac ji w 1964 r. (fot. C. Ł u ­

nym . Z re k o n stru o w a n o ta k że schody n a wieżę. W obec za niechania planów od b u ­ d o w y o b ie k t zostanie w całości zabezpieczony w la tac h 1964—65.

Ł a g ó w . ( p o w . Ś w i e b o d z i n ) . Z am ek (XIV—X V I—X V III w.). W to k u roz­ poczętego w 1961 r. re m o n tu n a p ra w io n o do końca 1962 r. dach, w y m ie n ia ją c czę­ ściow o w ięźbę oraz p o k ry cie i w y k o n an o część ro b ó t m u ra rsk ic h (il. 5) wg p ro ­ je k tu m g r inż. arch. Z· Z iętkiew icza (PK Z OddZ). Poznań). P ra c e b u dow lane w y­ k o n u je P K Z Oddz. Szczecin.

B ra m a P o lsk a; m u ro w an a z cegły, gotycka z XV w., uszkodzona przez p rze­ je żd ż ają ce pod n ią ciągniki z dłużycą d rze w n ą , p o d d an a została w 1959 r. zab ie­ gom k o n se rw a to rsk im , w tra k c ie k tó ry c h zabezpieczono dach, z re k o n stru o w a n o u b y tk i m u ró w oraz u su n ię to ty n k i, o d sła n ia ją c ceglane lico ścian. Rów nocześnie, w w y n ik u s ta r a ń służby 'k o n se rw a to rsk ie j, w y d an y został zakaz p rz e ja z d u pod b ra m ą ciężkim i p o ja zd a m i m echanicznym i.

M i ę d z y r z e c z . Z am ek P iasto w sk i; m u ro w an y z cegły, gotycki z X IV w., p rze b u d o w a n y w X V I w. Z ru jn o w a n y w okresie w ojny 30-letniej. Od X V III w. b a s te je u ży tk o w a n e do celów gospodarczych. Z achow ane re lik ty zam k u — z n a j­ d u ją c e się, w sk u te k działan ia czynników atm osferycznych, w sta n ie szybko po­ stę p u ją c e g o m szczenia (pęknięcia m u ró w , w y rw y w koronie, zw ietrzałe silnie lico) — postan o w io n o zabezpieczyć w form ie trw a łe j ruiny. W tra k c ie p ra c k o n se rw a to r­ skich, k tó re rozpoczęto w r. 1953 (w w iększym za k resie 1957), ro ze b ra n o X V III- w ieczne dachy n a k ry w a ją c e b asteje, n a d sk lep ien iam i zaś położono b ru k , u zu p e ł­ n io n o w y rw y w m u rac h , w ym ieniono zw ie trz a łe cegły, w y ró w n u ją c lico m urów ,

7. M iędzyrzecz. Z am ek P iasto w sk i, fra g m e n t m u ru obw odow ego i d o m k u gotyckiego, sta n po k o n se rw a c ji w 1964 r. (fot. C. Łuniew icz)

8. M iędzyrzecz. B udy­ n e k d. s ta ro s tw a (obec­ nie M uzeum R e g io n a l­ ne), sta n p o rem o n cie w 1964 r . (fot. C. Ł u ­

k tó ry c h k o ro n ę zabezpieczono w a rs tw ą a s fa ltu i cegły, n a d a ją c jej linię strzę p ia stą. P ółnocnej b astei, częściowo ro ze b ra n ej i p rzeb u d o w an ej w X V III w., przyw rócono k s z ta łt ren e san so w y , dzięki częściow ej r e k o n s tru k c ji m u ró w i sklepienia. W t r a k ­ cie p ra c k o n se rw a to rsk ic h n a dzied ziń cu zid en ty fik o w an o zachow any do w ysoko­ ści je d n e j k o n d y g n ac ji dom ek gotycki w ra z z częścią schodów n a p ię tro oraz od­ k ry to r e lik ty b u d y n k u ren esan so w eg o (il. il. 6, 7). W południow ej b astei odsłonięto fra g m e n t k o n stru k c ji d rew n ia n o -z iem n eg o w a łu gro d u z czasów B olesław a C hrob­ reg o К P r o je k t zabezpieczenia o pracow ał m g r inż. arch . Z. Z iętkiew icz (PKZ P oz­ n ań). R oboty b u d ow lane d o 1958 r. prow adzone były system em gospodarczym , n a ­ stę p n ie iprzez PK Z Oddz. Szczecin.

B u d y n ek d. s ta ro s tw a ; zb u d o w an y od k. X V II w. do 1719 r., p rzebudow any w X IX w . U żytkow any ja k o m uzeum reg io n a ln e ob iek t te n w y m ag ał kapitaln eg o re m o n tu , k tó ry rozpoczęto w 1961 r. Do końca 1962 r. p rzeprow adzono roboty ziem ­ n e i m u ra rsk ie , niezbędne dla um ieszczenia k o tło w n i c. o. W ty m okresie w yko­ n a n o p o n a d to p rac e zw iązane z przy sto so w an iem w n ę trz do celów now oczesnej ek spozycji i zm ieniono część stropów . P ro je k t o p raco w ał m g r inż. arch. Z. Z ię t­ kiew icz (PK Z Oddz. P oznań), p rac e b u d o w lan e w y k o n y w an e były przez PK Z Oddz. Szczecin (il. 8).

K ościół p a ra fia ln y ; m u ro w a n y z cegły, g otycki (XIV w.), w ielo k ro tn ie re m o n ­ to w a n y i zm ien ian y w e w n ętrz u . W 1959 r. w n ę trz e częściowo regotycyzow ano, o d ­ s ła n ia ją c ceglane lico fila ró w i żeber sklepiennych. K ościół o trzy m ał now y w y ­ stró j m a la rsk i, w y k o n an y przez a r t. m al. К. F elc h n ero w sk ieg o i M. O rłowskiego. W 1960 r. od stro n y południow ej dobudow ano do kościoła kaplicę o now oczesnej fo rm ie arc h ite k to n ic z n e j (wg p ro je k tu m g r inż. arch. A. H olasa). We w schodniej ścianie p re z b ite riu m założono w itra ż w yko n an y przez St. Pow alisza.

O t y ń ( p o w . N o w a S ó l) . K ościół i k la sz to r p o jezuicki; zespół zb u d o w a­ n y w 1671 r. n a m iejscu średniow iecznego zam ku, z w y k o rz y sta n iem jego m urów , ro zb u d o w an y 1702—03 (C. S. S p inetti). K laszto r sp alo n y w 1945 г., d a c h kościoła sp ło n ą ł w la ta c h późniejszych (od pioruna). W la ta c h 1957—59 p rzeprow adzono ro b o ty zabezpieczające, n a k ry w a ją c k o rp u s kościoła prow izorycznym dachem i w y ­ ró w n u ją c k o ro n ę m u ró w w b u d y n k u k lasztornym .

S t r z e l c e K r a j e ń s k i e . K ościół N M P; gotycki z к X III w., w ielo k ro t­ nie p rze b u d o w y w a n y , w y p ala n y w 1945 r. W la ta c h 1958—59 w y ró w n a n o i zabez­ pieczono k o ro n ę m u ró w oraz n a k r y to w ieżę d aszk iem nam iotow ym .

S z p r o t a w a . K am ienice przy R y n k u 7, 32, 34, 35 oraz przy ul. Ś w ierczew ­ skiego 20. Z budow ane n a d z ia łk a c h gotyckich w X V III—X IX w., b aro k o w e i k la - sycystyczne. W la ta c h 1961—62 zostały p oddane rem o n to m k ap italn y m , w w y n ik u k tó ry c h w y m ie n io n o w ięźbę dachow ą, stro p y (niezabytkow e) oraz część ścian działo w y ch , p rzy sto so w u jąc b u d y n k i d o w spółczesnych potrzeb , przy czym ze­ w n ę trz n y w y g ląd k am ien ic n ie uległ zm ianie. R e m o n t w y konało M iejskie P rz e d ­ się b io rstw o R em ontow o-B udow lane.

W s c h o w a . K am ien ice p rz y ul. Jedności R obotniczej 3, 5, 7; m u ro w an e z ce­ gły, b a ro k o w e z la t 1687—9. Od 1945 r. n ie u ży tk o w a n e, znajd o w ały się w s ta ­ n ie g rożącym ru in ą . W r. 1953 zak o n serw o w an o 8 p ro filo w an y ch , p o lic h ro m o w a­ n y ch b elek stropow ych, pochodzących z ok resu budow y kam ienic. K onserw ację, p o le g a ją c ą n a u trw a le n iu i częściow ej re k o n s tru k c ji p o lichrom ii oraz zniszczeniu ow adów , p rze p ro w ad z iły P K Z Oddz. T oruń. P rz y odbudow ie, b elk i ponow nie w m o n ­ to w an o n a daw n e m iejsce. W czasie p rac k o n se rw ato rsk o -b u d o w la n y ch , prow adzo­ nych od 1960 r., uzupełniono w ięźbę, p rzeprow adzono częściow ą w ym ianę ścian, p rzy sto so w u jąc w n ętrz e d o a k tu a ln y c h potrzeb, założono now e stro p y i(Kleina) na m iejsce zniszczonych d rew n ia n y ch (bez w arto ści) o raz przy g o to w an o pom ieszcze­ n ie pod k o tłow nię. K am ienice, od rem o n to w an e do s ta n u surow ego zam kniętego, p rz e k a z a n e zostały w r. 1962 PM RN w e W schow ie, k tó re p o d ję ło d alszą odbudow ę. R oboty b u d o w la n e p row adziły P K Z Szczecin w g p ro je k tu opracow anego przez inż. P. W iczyńskiego (PK Z Oddz. Poznań).

Z a b ó r ( p o w . Z i e l o n a G ó r a ) . P a ła c ; b aro k o w y z X V II w. Po 1945 r. nie u ży tk o w a n y , z n a jd o w ał się w sta n ie p o stę p u ją cej dew a sta cji. P rzeznaczony w 1956 r. n a sa n a to riu m dlla dzieci zagrożonych gruźlicą, w la tac h 1956—60 został całkow icie odbudow any. U kład w n ę trz a uległ niew ielk im ty lk o p rzekształceniom . Moano zniszczone s z tu k a te rie dw óch saloników zostały zakonserw ow ane, przy czym

1 R ów nocześnie z p ra c a m i zab ezpieczającym i na dzied ziń cu zam kow ym p ro ­ w ad z o n e b y ły b ad a n ia archeologiczne, k tó ry c h w y n ik i o p u blikow ano w pracy : S. K u r n a t o w s k i , J. N a l e p a , Z p rzeszłości M iędzyrzecza, P o zn ań 1961.

10

9 Ż agań. P a ła c y k p rzy pl. S łow iańskim i(obecnie siedziba P re zy d iu m M iejskiej R ady N arodow ej), sta n p o rem o n c ie w 1960 r. (fot. S. K ow alski)

10. Ż agań. R yn ek , kam ienice n r 7—10, s ta n podczas k o n se rw ac ji w 1962 r. (fot. S. K ow alski)

z re k o n stru o w a n o ubytki. Obok zam ku od stromy ogrodow ej w zniesiono p aw ilo n leżakow y, połączony z a m k n ię ty m przejściem z b u dynkiem . O dbudow ę zre aliz o w an o wg p ro je k tu m g r inż. arch. J. G ołębiow skiego (Woj. B iuro P ro jek tó w ). W ykonaw cą p r a c b u d o w lan y c h b y ło p rze d sięb io rstw o spółdzielcze „T e ch n o a rs” w Sopocie. W raz z pałacem o d b u d o w an o cztery X V III-w iec zn e oficyny, nie zm ieniając ich z e w n ę trz ­ nego w yglądu.

Z a m y s ł ó w ( p o w . W s c h o w a ) . K ościół p a ra fia ln y św. M agdaleny; b a ­ rokow y, zb udow any w 1752 r . W ypalany w 1945 r. W r. 1959 zabezpieczano k o ro n ę m urów , n a k ry w a ją c ją w a rstw ą izolacyjną, u b y tk i sk le p ie ń z re k o n stru o w a n o i w zm ocniono w a rs tw ą betonu.

Z i e l o n a G ó r a . D om p rzy ul. T ylnej 31; późnobarokow y z 1796 r. Nie u ż y t­ kow any, zd e w asto w a n y ob iek t w y re m o n to w a n o w la ta c h 1958—60, z a k ła d a ją c n o ­ w e stro p y , ściany diziałowe i dach. R oboty, w g p ro je k tu m g r inż. arch. M. W y- czałkow skiego, w y k o n ały BW RK i P K Z O ddz. Szczecin·

Ż a g a ń . Z am ek T alley ran d ó w ; m u ro w a n y z cegły, barokow y, z b u d o w a n y w la ta c h 1674— 1700 (A ntonio P a rta ), p rz e b u d o w a n y w 1792 r. (C hristian W a le n tin S chulze i Rom edi). Z d ew a sto w an y po 1945 r., zn a jd o w ał się w sta n ie p o stę p u ją ceg o niszczenia (p rz ec iek a jąc y d ach , p rzegniłe n ie k tó re stro p y , b ra k stolarki). W la ta c h 1957—58 o b ie k t zabezpieczono, u z u p e łn ia ją c p o k ry cie d achow e. W ty m sam y m cza­ sie środkow e sk rz y d ło zam k u w y re m o n to w a n o i ad a p to w a n o n a dom k u ltu ry , p rz y z a ch o w a n iu p ie rw o tn e g o u k ła d u w n ę trz a . D aw n y układ; w n ę trz zniszczono n a to m ia st w sk rzy d le w schodnim , w k tó ry m w la ta c h 1960—62 przep ro w ad zo n o p ra c e b u d o ­ w lan e , re a liz u ją c a d a p ta c ję te j części z a m k u n a salę te a tr a ln ą z zapleczem . Z p o ­ w odu b ra k u k re d y tó w ro b o ty te przerw an o .

B udynek n ależ ąc y d a w n ie j do zespołu zam kow ego, położony przy pl. S ło w ia ń ­ skim (późnobarokow y z 1793 r·)· W la ta c h 1958—59 został odbudow any i a d a p to ­ w a n y n a siedzibę PM RN . P rz e ró b k i w e w n ę trz n e dostosow ały o biekt do n o w y ch po­ trze b , nie zniszczyły je d n a k elem e n tó w za b y tk o w y ch (il. 9).

D. kolegium je zu ic k ie ; b aro k o w e z 1653 r·, p rze b u d o w a n e w la ta c h 1688—96 (A ntonio P o rta ), ro zb u d o w an e w 1733 r. (aula) o ra z p o n o w n ie w 2 poł. X V III w . i w X IX w. Część p ółnocną, u ży tk o w a n ą przez Z asadniczą Szkołę W łókienniczą, odbu d o w an o w r. 1959; część p o łudniow a z n a jd o w ała się w sta n ie p o stę p u ją c e j ru in y (zniszczony d a c h i w iększość stro p ó w , a ta k ż e część sklepień, d u że u b y tk i ty n k ó w i sz tu k a te rii). W 1962 r. re so rt ośw iaty p rz y stą p ił do odbudow y i a d a p ta c ji b u d y n k u dla celów szkolnictw a (T echnikum W łókiennicze). P ro je k t nie p rz e w i­ d u je w ie rn e j r e k o n s tru k c ji obiektu, z a k ła d a ją c zm niejszenie gzym su okapow ego,

11. Ż ary. Z am ek D ew i- nów , w idok n aro ż n ik a północno - zachodniego, stan. podczas re k o n ­ s tr u k c ji w 1964 r. (fot. S. K ow alski)

12. Ż ary. K am ien ice parzy ul. O sadników W ojsko­ w ych 52—53, sta n po k o n se rw a c ji w 1962 r.

(fot. S. K ow alski)

obniżenie d ac h u i lik w id a cję sy g n a tu rk i, a w e w n ę trz u za stą p ien ie zniszczonego sk le p ie n ia w k o ry ta rz u stro p em kleinow skim .

K ościół p a ra fia ln y N M P; zbudow any z k am ien ia i cegły, g o tycki z k. X III w., p rze b u d o w a n y w XV, X V II, X V III w. W 1955 r. p rze p ro w ad z an o re m o n t i ren o ­ w a c ję w n ę trz a . W la ta c h 1956—58 zabezpieczono przez n a p ra w ie n ie dachów p r z y ­ le g ają cy do kościoła b u d y n ek p o k la szto rn y (barokow y z ok. 1730 r.).

K am ien ice R ynek 7—10; renesansow e, zbudow ane w po czątk ach X V II w. przy w y k o rz y sta n iu m u ró w gotyckich, rem o n to w a n e w X V III i X IX w. P ow ażnie z n i­ szczone (zachow ane je d y n ie m u ry m a g istra ln e i sk le p ie n ia w przyziem iu). W la ­ ta c h 1960—62 pod jęto rem o n t, d o p ro w a d za jąc o biekty d o sta n u su ro w eg o zam k n ię­ tego. W celu n ależytego ośw ietlenia w szy stk ich pom ieszczeń m ie sz k aln y c h p r z e r ­ w ano n a w ysokości dru g iej ko n d y g n acji tr a k ty dw óch kam ien ic środkow ych, tw o ­ rz ą c ro d zaj dziedzińca, otoczonego na poziom ie trze cie j k o n d y g n ac ji ob ejściem b a l­ konow ym . W to k u re m o n tu zrek o n stru o w a n o u b y tk i szczytów <il. 10), w ym ieniono w iększość ścian działow ych i zniszczonych stropów , za ch o w u jąc zaby tk o w e sk le ­ p ie n ia n a (parterze. P rzy g o to w an o p o n ad to pom ieszczenie pod k o tło w n ię c. o. W cz a­ sie re m o n tu o d k ry to gotycki łęk a rk a d y o tw ie ra jąc ej podcieniow o n a ro ż n ik p łn.- zach. k am ienicy n r 7 oraz resz tk i gotyckiego p o rta lu w elew ac ji p ółnocnej te jże kam ienicy. W fasa d ę k am ienicy n r 9 w m u ro w a n o ren e san so w ą płask o rzeźb ę b a ­ ra n k a , pochodzącą z ro ze b ra n ej kam ien icy Ryniek 24. P ro je k t o d b u d o w y o p raco ­ w a ł m g r inż. arch. L. K appy. R oboty budo w lan e w y konało P K Z Oddz. Szczecin. Ż a r y . R atusz; m u ro w an y z cegły, w zniesiony w X IV w,., p rze b u d o w a n y i po ­ w iększony w okresie re n e sa n su (XVI w.) i b a ro k u (X V III w.), g ru n to w n ie p rz e b u ­ do w an y w la tac h 1830—45 i 1924—25. W 1961 r. rozpoczęto p rac e rem o n to w e, p rz e ­ p ro w a d z a ją c ro b o ty rozbiórkow e oraz przeb u d o w ę w n ętrz . P rz e ró b k i i zm iany w u k ła d zie w n ę trz dotyczą części przeb u d o w an y ch w X IX i X X w., n a to m ia st gotycko-renesam sow e sk rzy d ło zachodnie oraz sklep io n ą część południow ą, będ ącą pozostałością d aw nych sukiennic, p rze w id u je się do za chow ania bez zm ian.

Z am ek D ew inów ; m u ro w an y z cegły, gotycki z 2 poł. X III w ., ro zbudow any 1329 i ponow nie 1402, przeb u d o w an y w X V I w., re sta u ro w a n y w X V II i X IX w. U szkodzony w czasie działań w o jen n y ch w J945 r. (zniszczony bom bą lotniczą n a ro ż n ik płn.-zach.) p o p ad ał w ru in ę . W 1962 r. p rzy stą p io n o d o p ra c za b ez p ie­ czających, p o d ejm u ją c re k o n stru k c ję zniszczonego n a ro ż n ik a o ra z n a p ra w ę w

ięź-by i p o k ry cia dachow ego (il. 11) wg d o k u m e n ta c ji w y k o n an ej przez m g r inż,. arch. H. Ł opacińskiego. W tra k c ie p ra c zabezpieczających w je d n ej z sal o d k ry to i od­ słonięto sipod w a rstw y po b iały ren e san so w ą po lich ro m ię ścian. P ra ce w y k o n u ją P K Z Oddz. Szczecin.

Kościół N M P (obecnie D obrego P aste rz a); gotycki z X IV w., re m o n to w a n y w X V I i X V III w., w n ętrz e g ru n to w n ie przero b io n e n a pocz. X X w., zniszczony podm uchem bom by lotniczej, został w la tac h 1958—59 n a k ry ty dachem .

Z espół k am ien ic p rzy pl. K ościelnym . W r. 1958 zabezpieczono kam ien ice n r 4—5 (gotyckie, p rze b u d o w a n e w X V I, X V III i X IX w.) n a k ry w a ją c je dachem . W ro k u n astę p n y m w te n sam sposób zabezpieczono kam ienice n r 1—2 (gotyckie z X IV w ). W 1961 r. p rzy stą p io n o do odbudow y zespołu ren esan so w y ch kam ienic, położonych w p ółnocnej części pl. K ościelnego, 7— 12 (XVII w.). S ta n ty c h b u d y n k ó w był b ard zo zły i groziła im ro zb ió rk a. W la ta c h 1961—62 kam ienice odgruzow ano, u z u ­ pełniono m u ry i założono now e stro p y (kleinow skie) w m iejsce daw nych, d o szczęt­ nie zniszczonych.

K am ien ice p rz y ul. O sadników W ojskow ych 52—53 (renesansow e z 1562 r., przeb u d o w an e w 1685 r., rem o n to w a n e w X V III—X IX w.). W la ta c h 1959—61 p rz e ­ prow adzono re m o n t k a p ita ln y w y m ie n iając części m urów , stro p y o ra z w ięźbę i p okrycie dachu. Z ab y tk o w e sk lep ien ia oraz w y g ląd ze w n ętrzn y k am ienic n ie u le ­ gły zm ianom (il. 12).

R em onty zabezpieczające w y k o n an o ta k że w la ta c h 1957—58 w kościołach w Szym ocinie, pow. G łogów (X IV —X V I w·); S tudzieńcu, pow. N owa Sól (X IV w.); K alsku, pow. S ulechów (XVI w.) oraz Ż ukow icach, pow. Głogów (XIV—X V I w.). N ie w ym ieniono tu ta j p rze p ro w ad z o n y ch p rz y licznych o b iek tach re m o n tó w b ie ­ żących oraz ren o w a c ji w n ę trz , ja k o pozostających bez w p ły w u na fo rm ę i c h a r a k te r zabytków .

N ie sposób w y m ien ić tu ta j w szystkie p ra c e elew acy jn e p rzeprow adzone w o m a ­ w ianym okresie. O graniczały się one z re sztą n a ogół do uzupełnienia ty n k ó w i w y ­ k o n an ia ro b ó t m a larsk ic h . Do najw ażn iejszy ch , zrealizow anych w o p a rc iu o p ro ­ je k ty kolo ry sty czn e o p rac o w a n e przez P S P , zaliczyć m ożna prace w M iędzyrzeczu (R ynek i ul. S półdzielcza), W schow ie (Rynek), Z ielonej Górze (Rynek) i N ow ym M iasteczku (Rynek).

Budownictwo d rew ­

niane

W la ta c h 1956—58 dokonano rem o n tu dach ó w 4 kościołów d rew n ia n y ch w pow . M iędzyrzecz: w B ukow cu z 1550 r., C hlastow ie z 1637 r., Ł agow cu z X V II w·, K osieczynie, z X V I w. p o k ry w a ją c je now ym gontem .

Z a b ytki

ruchome

rzeźba

B r o n i s z ó w , p o w . N o w a S ó l . P łask o rzeźb io n a p red e lla z m ie jsc o ­ w ego kościoła, późnogotycka z ok. 1500 r. („Złożenie do g ro b u ”). W 1958 r. z a ­ b y tek p o d d an o k o n se rw a c ji m a jąc ej na celu zniszczenie k o ła tk a oraz u trw a le n ie d re w n a i p o lichrom ii. K o n serw ac ję p rzep ro w ad ziło P K Z Oddz. W arszaw a.

K l ę p s k , p o w . S u l e c h ó w . T ry p ty k z m iejscow ego kościoła, rzeźbiony w d re w n ie lipow ym , gotycki z ok. 1400 r., fig u ra M atk i Bożej z ok. 1480 r.,

13. Radzików . (pow. Słubice). T ry p ty k z k o ­ ścioła filialnego, całość o tw a rta (aw ers), sta n po k o n se rw ac ji w 1962 r. (fot. B. H irszenberg)

14

14. Sieroszowice (pow. Głogów). Rzeźba św. B arbary z kościoła filialnego, stan po konser­

w acji (fot. S. Kowalski)

15. Żagań. Ołtarz „Trójcy P rzenajśw iętszej” z kościoła parafialnego, fragm ent, stan po kon­ serw acji w 1958 r,. (fot. PKZ, Oddz. Gdańsk) 16. Żagań. Ołtarz „Trójcy Przenajśw iętszej” z kościoła parafialnego, fragm enty, stan po konserw acji w 1958 r. (fot. PKZ Oddz. Gdańsk) 17. Babimost (pow. Sulechów). Poliptyk Sule- chowski z kościoła parafialnego, kw atera „Ukrzyżowanie”, stan po konserw acji (fot. J.

Wolski)

15

predella z 1610 r. O łtarz został uszkodzony mechanicznie w skutek zainstalow ania żarówek. Polichrom ia w raz z gruntem była złuszczona i odpadała. W czasie kon­ serw acji polichromię zaprasow ano woskiem, następnie ją oczyszczono i usunięto w arstw ę polichromii z 1610 r. z m iejsc, gdzie zachowała się fa rb a wcześniejsza. Uszkodzenia polichrom ii w ypunktow ano, p artie złocone zawerniksowano, uszko­ dzenie drew na po żarówkach w ypełniono kitem. K onserwację w ykonano w PKZ Oddz. Toruń (zespół pod kierow nictw em art. kons. J. Wolskiego).

R a d z i k ó w , p o w . S ł u b i c e . T ry p ty k z m iejscow ego kościoła, rzeźbiony w d rzew ie, go ty ck i z X IV w. (szkoła śląska). O łta rz był za atak o w an y p rze z ano- bium i grzybicę, przem alo w an y przez nałożenie g rubej w a rstw y ja sn o sza rej fa rb y o lejnej. M a sw erk i bald ach im ó w i listw y ra m m ocno zniszczone. W la ta c h 1960—61 p rze p ro w ad z o n o k o n serw ację, w tra k c ie k tó re j oczyszczono o łta rz z przem alow ań, poddiano zabiegom ow adobójczym i grzybobójczym oraz w zm ocniono drew n o i u trw a la n o odsłoniętą o ry g in a ln ą p o lichrom ię (il. 13). P ra ce k o n se rw ato rsk ie przep ro w ad ziło P K Z w T o ru n iu (m gr M. A rszyński).

S i e r o s z e w i c e , p o w . G ł o g ó w . D w ie rzeźby późnogotyckie (ok. 1500) z m iejscow ego kościoła: św. B a rb a ry (il. 14) i św. biskupa. W 1957 r. poddane ko n se rw ac ji, w tra k c ie k tó re j zniszczono ow ady oraz oczyszczono i w zm ocniono polichrom ię· P ra c e k o n se rw ato rsk ie p rze p ro w ad z o n o w PK Z Oddz. W arszaw a.

Ż a g a ń , „O łta rz T rójcy P rz e n a jśw ię tsz e j” z kościoła parafialn eg o , rzeźbiony ren e san so w y z X V I w. O łtarz z n a jd o w ał się w złym sta n ie (u bytki i spęcherze- n ia p o lic h ro m ii w ra z z g ru n tem , ro z k le je n ia i p ęk n ięcia d rew n a, zniszczenia spo­ w odow ane działaniem k ołatka). Z ab y te k poddano dezynsekcji, zniszczone przez k o ła tk a d re w n o u tw ardzono, częściow o w ym ieniono, spęch erzen ia p o lic h ro m ii i zło­ ' ceń przy k lejo n o , rzeźby oczyszczono, u su n ię to p rzem alow ania, zniszczenia poli­ chrom ii z a p u n k to w an o te m p e rą (il. il. 15, 16). K o n serw ac ję p rzep ro w ad ził zespół pod k ier. a rt. kons. P. Ż yngla (PK Z Oddz. G dańsk) w la ta c h 1956—58.

K ra ta z d r u tu m iedzianego (X V III w.) zn a jd u ją c a się w bibliotece p oklasztor- nej w Ż aganiu. W czasie k o n se rw ac ji przep ro w ad zo n ej w 1955 r . zre k o n stru o w a n o u b y tk i i u o d p orniono d ru t na działan ie k o ro zji (PKZ Oddz. G dańsk).

Malarstwo

B a b i m o s t , p o w . S u l e c h ó w P o lip ty k S ulechow ski; te m p era n a desce, późnogotycki z 1499 (szkoła M istrza z Gościeszowic). W la ta c h 1955—58 zaby­ te k p o d d an o g ru n to w n e j k o n serw acji. P rz ed k o n se rw ac ją o łta rz był pow ażnie zniszczony (w a rstw a m a la rsk a w ra z z g ru n te m n a całej pow ierzchni sp ęk an a i łuszcząca się, znaczne u b y tk i p o lichrom ii później p u n k to w an e , p ow ierzchnia p o k ry ta m ocno sczern iały m w ern ik se m , m ie jsc am i oślepłym ). W tra k c ie za b ie ­ gów k o n se rw a to rsk ic h w a rstw ę m a la rsk ą w ra z z g ru n te m zw iązano z p o d o b ra ­ ziem i z a p raso w an o pęcherze, zd jęto p ociem niałe p óźniejsze w ern ik sy , z o staw ia­ ją c p ie rw o tn y , u su n ię to d aw n ie jsz e p u n k to w a n ia (k tó re po oczyszczeniu obrazu okazały się za ciem ne). Częściowo w y k o n a n o re k o n stru k c ję (gwaszem) oddzielając części z re k o n stru o w a n e od o ry g in ału n a k le jo n ą n itk ą . In n e p a rtie obrazów w y p u n k ­ to w an o a k w a re lą . O braz zaw ern ik so w an o (il. 17). P ra ce k o n se rw ato rsk ie p rze p ro - • w ad ził zespół pod kier. a rt. kons. J. W olskiego (PKZ Oddz. Toruń).

W i t k ó w , p o w . S z p r o t a w a . P olich ro m ia ścienna; (gotycka; z XV w.). O dsłonięty przy p ad k o w o fra g m e n t p olichrom ii, zachow anej częściowo w ościeżu okiennym , został zabezpieczony (PK Z W arszaw a).

Ż a r y . P o lich ro m ia ścian w zam ku. W 1962 r. w sali pierw szego p ię tra pół­ nocno-zachodniego n aro ż n ik a zam k u D ew inów odsłonięto ren e san so w ą po lich ro ­ m ię z 1561 r., p o k ry w a ją c ą w szystkie ściany n a w ysokości 2 m od podłogi do s k le ­ p ien ia. T e m a ty k ą m alo w id eł są m otyw y arch itek to n icz n e, o rn a m e n t ro ślin n y o ra z sceny fig u ra ln e , w y o b ra ża jąc e zd a rzen ia ze S ta re g o T estam e n tu . P o lichrom ia je st znacznie uszkodzona m e chanicznie podczas w ielokrotnego w cześniejszego usu w an ia p obiał, zw iązan eg o z ro b o tam i m a la rsk im i. F ra g m e n ty nieuszkodzone p o siad ają d o b rą przyczepność o ra z żywe barw y.

S ta n isła w K oxvalski