Jagoda Semków
Cmentarz kapitulny we Fromborku
Ochrona Zabytków 51/3 (202), 228-232
1998
J a g o d a S e r n k ó w
CMENTARZ KAPITULNY WE FROMBORKU*
We From borku przy ul. Sanatoryjnej znajduje się cm entarz kapitulny założony na początku X X w.
W armińska K apituła K atedralna została pow ołana w czerwcu 1260 r. przez pierw szego biskupa w arm iń skiego Anzelma. C hociaż p ierw otną siedzibą kapituły było Braniewo, to jednak niebaw em katedrę przenie siono do From borka. Przyczyną tego były pow stania pruskie (1 2 6 1 -1 2 7 4 ), k tó re spow odow ały zniszczenie kościoła katedralnego w Braniewie i rozproszenie ka noników. Po zaprow adzeniu pokoju rozpoczęto b u d o wę nowej świątyni, już nie w Braniewie, lecz we F rom borku. D okum ent z 1288 r. m ów ił o kościele, przy
1. Plan F rom borka z za z n a c zo n y m cm en ta rzem k a p itu ln y m . N a p od sta w ie p lanu o p u b liko w a n eg o przez M u ze u m M iko ła ja K opernika w e F rom borku. Rys. J. S e m k ó w
1. Plan o f F rom bork w ith m a rked chapter cem etery. Upon the basis o f a plan p u blished b y th e M iko ła j K opernik M u se u m in F rom bork. Draw ing: J. S e m k ó w
którym mieszkali kanonicy. Oczywiście kościół był zbudow any z drew na i nie wystarczał na potrzeby k a pituły, dlatego też w krótce potem rozpoczęto w z n o szenie w spaniałej gotyckiej katedry istniejącej d o n a szych czasów 1.
K apituła liczyła 16 kanoników o instalacjach d o ży w otnich. Z m arłych kanoników i innych dostojników kościoła grzebano pod posadzką katedry aż do czasu, kiedy zaczęło brakow ać miejsca na nowe pochów ki.
W ów czas, „W 1908 roku stało się koniecznością
ziem skie szczą tki zm arłych kanoników albo w yją ć z przepełnionego grobowca i jak to wcześniej b yło na Warmii w zw yczaju w jednej kostnicy zebrać i g d zieś w niedalekim miejscu pochować, albo za ło żyć n o w y cm entarz. K apituła zdecydow ała się na to ostatnie i wybrała miejsce w parku w zachodniej części, która należała do kurii M ikołaja, wcześniej ogrodu daw nej »Curii Tusculana«. Miejsce zostało ogrodzone zro b io n y m przez m istrza Schultza parkanem z kutego żelaza z żelazną bramą przy drodze"2. Tak opisywał m om ent
założenia cm entarza Franciszek D ittrich, który kilka łat później został tutaj pochowany.
C m entarz ma kształt nieregularnego pro sto k ąta i zajmuje pow ierzchnię 1973 m 2. Do dziś jest w łasn o ścią Kurii Biskupiej Archidiecezji Warmińskiej w O lsz tynie. W dniu 29 listopada 1996 r. został w pisany do rejestru zabytków (nr rej. 519/96). O d strony p o łu d niow o-w schodniej cm entarz jest ograniczony ul. Sa natoryjną, od południow ego i północnego zachodu — parkiem , a od północnego w schodu z cm entarzem graniczy boisko sportow e. Z dw óch stron cm entarz o grodzony jest parkanem z kutego żelaza, a od p ó ł nocnego zachodu — siatką drucianą (wcześniej tu ta k że istniały przęsła, które jednak zaginęły), natom iast od południow ego w schodu zachow ało się ogrodzenie m urow ane z czerw onej cegły.
Kanonicy pochowani na cmentarzu kapitulnym we Fromborku w latach 1911-1946 Rząd I
m ogiła 1 Karol Staliński zm. 5 III 1911
m ogiła 2 H erm an Preuschoff zm. 2 II 1913
m ogiła 3 Franciszek D ittrich zm. 21 II 1915
m ogiła 4 Franz Prahl w ikariusz katedralny zm. 17 V 1915
m ogiła 5 Andrzej Januszkow ski zm. 13 IV 1917
m ogiła 6 H ieronim Spaeth zm. 14 IV 1917
Rząd II
m ogiła 7 A ntoni M atern zm. 20 I 1920
mogiła 8 Augustyn Zagerm ann zm. 5 XII 1921
mogiła 9 A ntoni K ranich zm. 12 IV 1922
m ogiła 10 Jan Jabłoński zm. 28 VII 1922
mogiła 11 Józef Teschner zm. 10 V 1923
mogiła 12 Paweł Küssner zm. 12 X 1926
*Tekst powstał na podstaw ie opracow ania nagrodzonego I nagrodą w konkursie „Ratowanie dawnych cmentarzy” zorganizowanym przez Społeczny Komitet Ratowania Dawnych Cmentarzy na Warmii i M a zurach, Polskie Tow arzystw o H istoryczne Oddział Olsztyn i Stowa rzyszenie „Civitas Christiana” w Olsztynie w listopadzie 1997 r.
1. A. K opiczko, Ustrój i organizacja diecezji w arm ińskiej w latach
1 5 2 5 -1 7 2 7 , Olsztyn 1993.
2. F. Dittrich, D er D o m zu Frauenburg, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Erinlands”, Bd. 18, 1 9 11, H eft 1, s. 172.
W części środkow ej m uru usytuow ana jest d w u skrzydłow a bram a z żelaza i furta boczna. Wejście na cm entarz jest początkiem alei w ysadzanej szpalerem drzew liściastych. Aleja zakończona jest m o n u m en ta l ną rzeźbą U krzyżow anie składająca się z ukrzyżow ane go C hrystusa i dw óch postaci: Najświętszej M arii Pan ny stojącej po lewej stronie krzyża i św. Jana po praw ej. Rzeźba jest kopią dzieła znanego w iirzburskiego m istrza T ilem anna N iem enschneidera, w ykonaną przez freiburskiego rzeźbiarza Steina3. Decyzję o zało żeniu cm entarza podjęto w kapitule w roku 1908, ale pierwszy pochów ek odbył się do p iero w 1 9 1 14. Przez 35 lat funkcjonow ania cm entarza, jako miejsca a u te n tycznego grzebania zm arłych kanoników , d o k o n an o
23 p ochów ków (22 kanoników i 1 w ikariusza). O sta
tni odbył się w 1946 r. Oficjalnie cm entarz zam knięto w roku 1 9 7 2 5. Umierający kanonicy po ro k u 1946 byli grzebani bądź w O lsztynie, bądź w miejscu swojego pochodzenia, lub też tam gdzie zm arli, często poza granicam i naszego kraju6.
Z akładanie grobów rozpoczęto w części p ó łn o c n o - -zachodniej cm entarza. M ogiły sytuow ano w rzędach
rów noległych po 6 grobów w każdym . O statni, IV
rząd tw orzy tylko 5 m ogił. Z m arłych grzebano od strony krzyża w kierunku p o łu d n io w o -zac h o d n im i po zakończeniu rzędu now y zakładano także od stro ny krzyża w k ierunku ogrodzenia. I rząd jest przesu nięty o jedną m ogiłę w lew o w stosunku do p o zo sta łych rzędów, natom iast IV rząd nie m a zachow anego porządku chronologicznego. „Tradycje diecezji w ar
m ińskiej zostały w pew ien sposób przerw ane w pier w szych miesiącach 1945 roku. Już 7 lutego — tu ż przed ofensyw ą A rm ii C zerw onej — gestapo w yw io zło bisku pa Kallera do Gdańska, a następnie do N iem iec. N a ogólną liczbę 10 kanoników , 5 zm arło lub zostało zam ordow anych ju ż w pierw szych miesiącach 1945 r. Pozostali opuścili Frombork, udając się do innych, bar dziej bezpiecznych m iejscow ości”7. Inskrypcje um ie
szczane na nagrobkach były pisane najczęściej po łaci nie i po niem iecku. Tylko w jednym przypadku in skrypcja zapisana jest po polsku. Dzisiaj m ożna odczy tać je na 15 pom nikach nagrobnych.
siatka dru cian a
« r Y T Y T i n —n — n —n t
ogrodzenie m urow ane z b ra m ą
2. Plan cm en ta rza kapitulnego w e F rom borku p rzy ul. Sanatoryjnej. Rys. J. S e m k ó w
2. Plan o f th e ch a p ter cem e te ry in F rom bork in Sa n a to ry jn a Street. D raw ing: J. S e m k ó w
Pom niki nagrobne, jak i inne obiekty w ystaw ione na tym cm entarzu (m urow ane ogro d zen ie, rzeźba z grupą U krzyżow ania), w ykonane są w stylu neogo tyckim . M ateriały, jakich używ ano do ich w ykonania, były b ard zo ró żn o ro d n e (kam ień, żelazo, drew no) i w edług tego kryterium nagrobki m ożna podzielić na następujące grupy:
Rząd III Rząd IV
m ogiła 13 Paweł Bader m ogiła 14 A ugust Spannekrebs m ogiła 15 K unibert Krix m ogiła 16 Juliusz M a rq u a rd t m ogiła 17 Jan W iehert m ogiła 18 Paweł R om ahn
zm. 9 VII 1930 zm. 10 II 1931 zm. 24 XI 1931 zm. 11 VI 1932 zm. 2 VII 1935 zm. 24 XI 1936
m ogiła 19 Juliusz H enning m ogiła 20 Franciszek Schróter m ogiła 21 Franciszek H eyduschka m ogiła 22 W ładysław Switalski m ogiła 23 A ntoni Krause
zm. 9 V 1937 zm. 2 II 1944 zm. 2 I 1946 zm. 9 II 1945 zm. 14 IV 1945
3. Tam że. 6. S ło w n ik biograficzny k a p itu ły w a rm iń skiej, Olstzyn 1 9 96. 4. Tam że. 7. A. K opiczko, K ościół w a rm iń ski a p o lity k a ..., s. 13. 5. A. K opiczko, K ościół w a rm iń sk i a p o lity k a w y zn a n io w a p o II w o j
G ru p a la. N ag ro b k i kam ienne w kształcie krzyży i n agrobki kam ienne z krzyżam i kam iennym i
N ag ro b k i w całości kam ienne w ystaw iane były przez cały okres funkcjonow ania cm entarza. Pierwszy p ochodzi z 1917 r., ostatni z 1945 r. Są one zróżnico w ane po d w zględem w ielkości, form y i użytego do ich budow y kam ienia. W iele z nich jest niekom pletnych — brak krzyży, rzeźb, napisów inskrypcyjnych — ale wiele też zachow ało się w dobrym stanie. Większość nagrobków w ykonana została ze sztucznego kam ienia, tylko nieliczne z granitu. N ajbardziej okazały z całej
grupy jest nagrobek na m ogile nr 6 H ieronim a Spaet-
ha, na którym także zachow ało się nazw isko kam ie niarza i miejscowość, w której był wykonywany.
G rupa Ib. N agrobki kamienne z krzyżem żelaznym N agrobki kam ienne z krzyżami żelaznymi są najstar sze i w ystaw iane były w latach 1 9 1 3 -1 9 1 7 . Wszystkie znajdują się w I rzędzie. O rn am en ty na krzyżach mają form ę stylizow anych m otyw ów roślinnych, a ram iona zakończono bardziej rozw iniętą kom pozycją zdobin. N agrobki różnią się tylko tym , że posiadają inny spo sób osadzenia krzyża, a część kam ienna pom nika jest w ykonana z granitu innego koloru. Z tej grupy p o m ników jedynie nagrobek na m ogile nr 5 różni się od p o p rzednich — zarów no form a krzyża jak i część k a m ienna nagrobka jest o wiele prostsza, a miejsce m o cow ania krzyża poprzedza pełna ram ka z blachy.
G ru p a Ic. N agrobki kamienne z krzyżem drewnianym Połączenie nagrobka kam iennego z krzyżem d rew nianym w ystępuje tylko dw a razy. Pochodzą z lat 1920 i 1926 i znajdują się w drugim rzędzie. Cechą w spól ną w tego typu pom nikach nagrobnych jest połącze nie ram ion bocznych z ram ieniem górnym krzyża n a kryw ającym je daszkiem z blachy i w ypełnieniem miej sca przy przecięciu ram ion dekoracją ażurow ą z m eta lu. W ysokość krzyży i osadzenie ich trzonu na p o m n i kach jest p odobne, ale różnią się grubością ram ion i rodzajem dekoracji ażurow ej. W części kam iennej jest inne profilow anie ścian na kraw ędziach bocznych pom ników .
3. F ragm ent ogrodzenia o d stro n y p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j. W szyst kie fo t. ]. S em kó w , 1 9 9 7 r.
3. F ragm ent o f th e fencing fro m th e south-east. A ll p hotos: J. Sem kó w , 1 9 9 7
G ru p a II. N ag ro b k i w form ie krzyży żelaznych N a cm entarzu znajdują się tylko trzy pom niki n a grobne w form ie krzyży żelaznych. W ystaw iane były w latach 1922, 1935 i 1937 i znajdują się w rzędzie II, III i IV Wszystkie kowalskiej roboty z żelaznych p rę tó w nitow anych lub zgrzewanych, m isternie i bogato zdobionych m otyw am i gałązek, liści, ślimacznic i esownic. Wszystkie trzy krzyże różnią się m iędzy sobą form ą, w ielkością i rodzajem zdobień.
G ru p a III. N ag ro b k i w form ie krzyży drew nianych Bardzo proste i bardzo skrom ne pom niki nagrobne, chociaż kryją groby wielce zasłużonych i w ykształco nych kanoników . Wszystkie są nakryte drew nianym daszkiem zbrojonym blachą, który łączy skośnie za kończone ram iona boczne z ram ieniem górnym . Wy staw iane były w latach 1931, 1 9 4 5 -1 9 4 6 i znajdują się w III i IV rzędzie.
N a cm entarzu znajdują się trzy mogiły, na których nie zachow ały się pom niki nagrobne ani inskrypcje z tablicam i, tylko szczątkow e obram ienia grobów, a w dw óch przypadkach cokoliki.
Stan zachow ania, istniejącego już 8 6 lat cm entarza
jest dobry, biorąc pod uwagę to, że jest nieczynny od wielu lat i ma specyficzny charakter. Pochow ane na nim osoby były stanu duchow nego i nie posiadały rodzin, w związku z tym opiekę nad cm entarzem sp ra wuje Kościół. Sprawą bolesną są wybryki chuligańskie, polegające na niszczeniu nagrobków, rozbieraniu o g ro dzenia, kradzieży figur, ale takie zdarzenia mają m iej sce rów nież na innych, jeszcze czynnych cm entarzach. Duże zniszczenia pow odują także w arunki atm osfery czne (korozja, zagrzybienie), spow odow ane dużą w il gotnością pow ietrza i zanieczyszczeniem środow iska.
W arte podkreślenia jest, że cm entarz zawsze był o ta czany opieką. Teren jest — jak w spom niano — w łas nością Kurii Biskupiej Archidiecezji W armińskiej w O l sztynie. Przez wiele lat spraw ow ali nad nim pieczę rezydujący we From borku księża salezjanie, angażując w to m łodzież m inistrancką, szkolną, a potem
pacjen-4. D etal z p o m n ik a nagrobnego w ikariusza Franza Prahla z 1915 r. 4. D eta il o f a gravestone m o n u m e n t o f the vicar Franz Prahl fro m 1915
5. F ragm ent krzyża z p o m n ik a nagrobnego ka n o n ika F ranciszka D ittricb a z 19 1 5 r.
5. F ragm ent o f a cross fro m th e gravestone m o n u m e n t o f th e canon Franciszek D ittric b fro m 1915
tó w szpitala we F rom borku, w pobliżu którego znaj duje się cm entarz. W 1981 r. opiekę nad cm entarzem przejęła rodzina państw a Lemke z From borka na p ro ś bę przedstaw icieli organizacji Erm lands H aus z N ie miec. M ogiły zawsze były zadbane, oczyszczone, o b sadzone kw iatam i, z pozostałej części cm entarza g ra biono liście i p o rząd k o w an o ją.
W latach 1 9 9 2 -1 9 9 4 p rzeprow adzono wiele prac bieżących, polegających na:
1. N ap raw ien iu ogrodzenia — w yłam ane przęsła żelazne zostały zastąpione siatką drucianą, w ykrzyw io ne w yprostow ano i ponow nie osadzono, uzupełniono brakujące cegły w cokole ogrodzenia od strony p o łu d niow o-zachodniej.
2. U porządkow aniu teren u — w ycięto uschnięte drzew o, k tó re rosło obok II rzędu mogił i groziło zaw aleniem , usunięto suche konary i gałęzie z innych drzew, w ycięto dziko rosnące krzewy.
3. W ykonaniu prac napraw czych przy m ogiłach — o b m u ro w an o 16 m ogił, które do tej pory miały tylko kopczyki z ziem i, osadzono złam any i potłuczony krzyż kam ienny na pom niku Pawła Badera, w betono- w ano przechylające się słupy przy mogile Fłieronim a Spaetha, osadzono pom nik nagrobny z kam ienia na m ogile A ndrzeja Januszkow skiego, przy innych n a grobkach w zm ocniono osadzenie krzyży, które były poprzechylane.
4. W ykonaniu prac napraw czych przy rzeźbie
U krzyżow anie — osadzono odkruszone ram ie górne
krzyża i um ocow ano je na m etalow ych trzpieniach. Były to prace rzem ieślnicze w ykonyw ane bez n a d zoru konserwatorskiego, nie zawsze właściwie. N a przy
kład podczas prac przy m ogile n r 8 (Augustyn Zager-
m ann), zachow ane profilow ane obram ienie z kam ie nia zastąpiono betonow ym , a oryginał złożono z tyłu za m o n u m en taln ą rzeźbą. Przy osadzaniu części ka m iennej nagrobka na cokole w pom niku nagrobnym A ndrzeja Januszkow skiego (m ogiła nr 5) od w ró co n o
kam ień i obecnie z tyłu nagrobka jest inskrypcja z n a zwiskiem , a od strony mogiły sentencja. D o d atk o w o napis z tyłu został zakryty zapraw ą cem entow ą i dziś jest nieczytelny. Przy napraw ianiu krzyża na m ogile Pawła Badera (nr 13), miejsca przełam ań połączono bardzo niestarannie, a cały krzyż, oprócz figury C h ry stusa, otynkow ano cem entem , który dziś w w ielu m iej scach odpada. W miejscu osadzenia krzyża na m ogile A ntoniego M atern a (nr 7), przy którym spróchniała część drew niana stopy krzyża, w zm ocniono go słup kiem ogrodzeniow ym i krzyż nieudolnie przykręcono drutem stalowym . O bram ienie m ogiły Pawła Rom ah- na (nr 18) lub w kopanie krzyża w ykonano n ierów no, poniew aż dziś krzyż stoi pod kątem w stosunku do obram ienia.
Prace te wykonywali miejscowi rzemieślnicy z From borka i Braniewa, nie będący specjalistam i w zakresie konserw acji w ykonali je więc w sposób niewłaściwy. M im o wszystko dobrze się stało, że ro biono cokolw iek w celu jego zachow ania, poniew aż w pew nym okresie cm entarz był dość m ocno zdewastowany. O d dw óch lat cm entarz porządkow any jest w okresie w iosennym przez osoby wykonujące roboty interw encyjne na zle cenie Urzędu M iasta i Gm iny From bork.
Z m oich obserwacji w ynika, że należałoby p o n o w nie w ykonać pew ne prace napraw cze, np. przy bram ie
6. P o m n ik nagrobny na m ogile ka n o n ika Pawła Badera z 19 3 0 r. 6. G ravestone m o n u m e n t on the grave o f canon P aw eł B ader fro m 1930
7. K rzyż n a grobny na m ogile ka n o n ika Juliusza H enninga z 1 9 3 7 r. 7. G ra vesto n e cross on th e grave o f canon J u liu sz H e n n in g fro m 1937
i furcie w ogrodzeniu, uzupełnić ogrodzenie od strony boiska (zakładana w tym miejscu siatka druciana jest nieustannie zdejm ow ana i konieczne byłoby w staw ie nie trw ałych przęseł żeliwnych), popraw ić osadzenie krzyży na niektórych pom nikach nagrobnych. Pow in no się także osadzić właściwie odłam aną część krzyża żelaznego, pochodzącego z pom nika H erm ana Preu-
schoffa (m ogiła nr 2), k tó ra znajduje się w tutejszym
m uzeum M ikołaja K opernika. Być m oże, po takiej akcji „rato w an ia daw nych cm entarzy” wiele n agrob ków będzie fachow o odrestaurow anych pod właściwą opieką konserw atorską.
„W za ło żen iu p o lityki w yznaniow ej na rok 1971 pisano, że należy przeciw staw iać się pow staw aniu n o w ych cm en ta rzy w yznaniow ych, ograniczać ju ż istnie
jące cm entarze tego typ u przez n iew ydaw anie zezw oleń na ich pow iększanie (...) 14 sierpnia 1972 r. W ydział do Spraw W yznań pisał do W ydziału G ospodarki Ko m unalnej i M ieszkaniow ej przy Prezydium W ojew ódz kiej R ady N arodow ej w O lsztynie, że nie w nosi zastrze żeń w sprawie zam knięcia i likwidacji cm entarza p o ło żonego we From borku przy ul. Sanatoryjnej, sta n o w ią cego w łasność diecezji w arm ińskiej"*. C m entarz ofi
cjalnie zam knięto, ale nie zlikw idow ano.
N a zakończenie należałoby także dodać, że na tym niew ielkim cm entarzu, znajdującym się w tak niew iel kim m iasteczku jak F rom bork, spoczywają w ielce za służeni ludzie Kościoła, posiadający różne tytuły, g o d ności i odznaczenia. Są tu pochow ani profesorow ie, doktorzy teologii i filozofii, jest pochow any d yrektor Liceum H osianum , rek to r Akademii Braniewskiej i in ni kanonicy osiągający wysokie stanow iska w h ie ra r chii kościelnej i działający w różnych stow arzysze niach i fundacjach9. W ielu studiow ało poza A kadem ią Braniewską, także w innych m iastach Europy: w M o nachium , Rzymie, W iirzburgu. Byli członkam i to w a rzystw naukow ych i w spółtw órcam i akadem ii, insty tutów , należeli do zarządu w arm ińskich w ydaw nictw prasow ych, a m im o to pozostali we F rom borku na zawsze, mając za najwyższy h o n o r i zaszczyt członko stw o w W armińskiej Kapitule K atedralnej10.
Dziś niewiele osób o tym wie, a ich m ogiły p ozo stają często bezim ienne. N ależy więc oddać im szacu nek poprzez pam ięć i dbałość o to, co po nich p o zo stało, doceniając to, że tak wybitni ludzie oddali swoją w iedzę i um iejętności na rzecz rozw oju szkolnictw a, katechizacji, tw orzenia now ych parafii i głoszenia Sło wa Bożego na W armii. Często za to ostatnie byli w ię zieni i m ordow ani. N iektórzy zginęli tragicznie na oczach sw oich w iernych, m .in. ksiądz W ładysław Swi- talski w dniu 9 lutego 1945 r. w wieku 70 lat został zastrzelony przez m łodego, radzieckiego ż o łn ierza11. Ksiądz kanonik Franciszek H eyduschka na prośbę Po laków z Tolkm icka jeszcze jesienią 1945 r. odpraw ił
mszę św iętą z okazji Dni M o rz a12 i zm arł 2 stycznia
następnego roku.
Skrom ny cm entarz kapitulny we F rom borku, za ró w n o ze względu na stan zachow ania obiektów sztuki sepulkralnej z początku XX w., jak i pochow ane tam osoby, ze wszech m iar zasługuje na uwagę i opiekę konserw atorską.
8. A. K opiczko, Kościół w a rm iń ski a p o lity k a ..., s. 120. 11. Tam że, s. 3 8.
9. S ło w n ik biograficzny k a p itu ły w a rm iń skie j. 12. Tam że, s. 90. 10. Tam że.
The Chapter Cemetery in Frombork
T he cem etery, foun d ed at the beginning o f the tw en tieth century, fu n ctio n ed up to th e year 1946. It w as th e burial site for deceased m em bers of th e W arm ia C ath ed ral C hapter, established in the m id -th irteen th century by A nselm , the first bishop o f W arm ia. In the 1 9 1 1 -1 9 4 6 p erio d the cem etery w itnessed 23 burials, and up to this day preserved 20 m o n u
m ents ex ecu ted from various m aterial: stone, iro n , and w o o d . T h e app earan ce of th e cem etery is su p p lem en ted by a m o n u m en tal sculpture depicting the C rucifixion, a copy o f a w ell-k n o w n w o rk by Tilem ann N iem enschneider, m as ter o f W ü rzb u rg , an d executed by Stein, a scu lp to r from Freiburg.
