Jadwiga Jamiołkowska
Projekt rewaloryzacji i adaptacji
kamienic przy ulicy Grodzkiej w
Lublinie
Ochrona Zabytków 35/1-2 (136-137), 58-70
1982
PROBLEMS OF CATALOGUING HISTORIC MONUMENTS IN BIG TOWN COMPLEXES ON THE EXAMPLE OF ’’THE CATALOGUE OF CRACOW’S HISTORIC MONUMENTS
On th e exam p le of w orks on ’’The C atalogue of C ra cow’s H istoric M onum ents”, describing a few h u n d red m onum ents of a rc h ite c tu re and sev eral th o u sa n d w orks of painting, sc u lp tu re an d a rtistic c ra ftm an sh ip , th e a u th o rs p re se n t problem s of th e catalo g u in g of m o n u m ents in big to w n com plexes. A ssum ing th a t th e c a ta loguing is to cover stru c tu re s p u t up b efore W orld W ar II C racow has now se v eral th o u sa n d b uildings of h isto ric in te re st th a t re p re se n t d iffe re n t periods. The idea to catalogue m onum ents arose in C racow alre a d y in th e 18th cen tu ry (first p u b lic atio n s a p p e ared a b o u t 1900). M ore com prehensive studies w ere u n d e rta k e n only a fte r 1945 an d w ere included in to th e w orks on ’’The C a ta logue of A rct M onum ents in P o lan d ”, p re p a re d by th e In stitu te of th e P olish A rt a tta c h e d to th e P olish A ca dem y of Sciences. In 1973 a special in stitu tio n for w orks on th e cataloguing w as established, n am ely th e Team (at p re se n t th e W orkshop) for th e C ataloguing of H isto ric M onum ents of th e Tow n of C racow , headed by J a n Ja m e k and em ploing 5 p e rm a n e n t w o rk ers an d about 20 co-w orkers. T h eir ta sk is to c a rry out field w orks according to th e ir specialization, e.g. m in ia tu re codices in lib ra rie s are p re p a re d by a r t h isto ria n s engaged in th is problem . The ca taloguing of C racow ’s h istoric m o
n u m e n ts has b een done in n e a rly 70 p e r cent. T he w orks c a rrie d out so f a r h av e b ro u g h t a n u m b e r of discove ries — out of 1,000 p h o to g rap h s p u b lish ed in one p a r t of ’’The C a ta lo g u e” alm o st 800 re p re se n t th e w o rk s th a t have n ot b een k n o w n before. A fu rth e r efficient p ro gress of th e w o rk s depends on th e tra in in g of a s u ffi cient n u m b e r of specialists, i.e. a r t h isto ria n s w ho w ould recognize a n d d ate v a rio u s objects from d iffe re n t epochs according to th e in stru c tio n s on cataloguing. It is ex p e c te d th a t w orks on th e cataloguing of C raco w ’s historic m onum ents should be com pleted in 15-years tim e, w hile e d ito rial w o rk s w ill la st a b o u t 20 years. T he w hole of ’’The C atalogue of C racow ’s M onum ents” ’w ill consist of 12 p a rts (alto g eth er 40 books) containing 3,000 pages of th e te x t an d 12—15 th o u sa n d photographs. It w ill be an im p o rta n t m a te ria l for a r t h isto rian s, arc h itec ts c o n ser v ato rs, an d w h a t is m ost im p o rta n t, it w ill offer a fu ll po ssibility to u n d e rta k e w o rk s on th e m a tic catalogues (e.g. of gold w orks, a lre a d y being p repared). A v a st n u m b e r of tre a tise s a n d article s arisin g as th e effect of th e w orks on catalo q u es p ro m p ts th e e stab lish m e n t of a specific d e p a rtm e n t for studies on th e a rt of C r a cow b iassed in fa v o u r of th e w orks on th e a rt of th e m icroregion.
JA D W IG A JA M IO ŁK O W SK A
PROJEKT REWALORYZACJI I ADAPTACJI KAMIENIC PRZY ULICY GRODZKIEJ W LUBLINIE
P rojekt rew aloryzacji i adaptacji na Dom Stowa rzyszeń Twórczych kamienic przy ul. Grodzkiej n r 3, 5, 5a na Starym Mieście w Lublinie opra cowano w P P Pracownie Konserwacji Zabyt ków — Oddział w Lublinie w latach 1978—1979 1.
H ISTO R IA K A M IEN IC
K a m i e n i c a p r z y u l i c y G r o d z k i e j 3. Pierwsze wzmianki historyczne mówią o obiek cie m urow anym przed pożarem Lublina, a więc
przed 1575 r. Zwana była wówczas kamienicą „Lubom elską” lub „Przechodnią”. Odbudowana przez Erazma Lubomelskiego, od 1794 r. stano wiła własność ks. P iotra Makarewicza, scholasty ka kolegiaty lubelskiej. Wielokrotnie zmieniała właścicieli, należąc kolejno do rodziny M inkie wiczów, Skawińskich, Zebrowskich, Rzeszotkow- skich, Husarów, Kochowej, a następnie do Matela W ejchmana i Samuela K ap elm an a2. Rozbudowa i przebudowa kam ienicy trw ała przez kilka stu leci. A utor badań architektonicznych3 w yodręb nił 6 faz rozwoju. Na podstawie źródeł pisanych
1 Zespół p rojektow y: g en e raln y p ro je k ta n t — m gr inż. arch. Ja d w ig a Jam iołkow ska, opracow anie części a rc h i tekto n iczn ej — Tom asz Stankiew icz, p ro je k t k o n stru k cyjny — m gr inż. D an u ta C hm iel, p ro je k t in sta la c ji s a n ita rn y c h (wod.-kan., C .O ., gazow a, deszczowa) — inż.
M arek Stępień, p ro je k t in sta la c ji elektrycznych, te lefo nicznych i radiofonicznych — m gr inż. J a n Ja cy n iu k , część kosztorysow a — m gr E ugeniusz Kloc.
O pracow ania p oprzedzające p ro je k t techniczny: in w en ta ry z a c ja w sk a li 1:50 o pracow ana w P P PK Z — O d dział w L ublinie, opracow anie n au k ow o-historyczne PDN H opracow ane przez m g r Ja d w ig ę Teodorow icz-C ze- rep iń sk ą, b ad a n ia arc h itek to n icz n e w ykonane w P P PK Z przez arch. T adeusza A u g u sty n k a, b ad a n ia archeologi czne opracow ane w P ra co w n i A rcheologicznej przez PKZ, przez m gr M arię S upryn, b a d a n ia geotechniczne k am
ie-nic fro n to w y ch w y k o n an e pod k ie ru n k ie m inż. T adeusza O kieńczyca z P K Z — O ddział w L ublinie, b a d a n ia p iw nic i podłoża pod b u d y n k a m i ty ln y m i i w podw órzu w y k o n an e przez „G e o p ro jek t” pod k ie ru n k ie m m gra A n d rz e ja K oby i przez K o m b in a t B udów G órniczych pod k ie ru n k ie m inż. Ja c k a T elengi, orzeczenie m ykologiczne 1 orzeczenie k o n stru k c y jn e o pracow ane w P raco w n i P ro je k to w e j P K Z — O ddział w L ublinie, p ro je k t k o n cepcyjny w y k o n an y w B iurze P ro je k tó w B udow nictw a K om unalnego przez arch. Jad w ig ę Jam iołkow ską, k o n cepcja p ro g ra m o w o -p rze strze n n a bloku V III opracow ana rów nież przez arch. Ja d w ig ę Jam iołkow ską.
2 D ane w edług o pracow ania naukow o-historycznego w y konanego w PDN H O ddział w L ublinie.
3 A rch. T adeusz A u g u sty n e k z P P P K Z — O ddział w L ublinie.
v.umw\ и
1. L u b lin , ka m ien ice p rzy ul. G rodzkiej 3, 5, 5a — p ro je k t elew acji fro n to w y c h
1. L u b lin , te n e m e n t houses at G rodzka S tre e t nos 3, 5, 5a — a d ra ft p lan of fro n t elevations
wiadomo, że już w 1547 r. na tyłach działki Lu- bomelskiego (obecnie posesja Rynek 8) stał „dom m urow any”. Na podstawie ostatnich analiz i ba dań można przypuszczać, iż owym „domem m u row anym ” była, niestety zbyt pochopnie rozebra na, tzw. oficyna, m ająca na drugim piętrze ka m ienne obramowania okien, połączona systemem drew nianych ganków z tylnym i domami posesji Rynek 8, wyposażonymi w równie bogatą kamie- niarkę otworów drzwiowych na wszystkich kon dygnacjach. W „oficynie” tej pomieszczenia p ar te ru i części pierwszego piętra przykryte były sklepieniam i krzyżowymi z kam ienia w apienne go na w apiennej zaprawie.
Plan budynku frontowego od początku był dw u dzielny, z szeroką sienią przejazdową (kamienica zwana „Przechodnia”), sklepioną krzyżowo, z w tórnie wbudowanym sklepem. W izbach pierw szego piętra zachowały się pod podsufitką bel
kowe stropy polichromowane wraz z siedemna stowieczną polichromią na ścianach. W sieni od kryto zam urowany portal kam ienny sprzed 1575 r. Trzecie piętro nadbudowano w czasie dużego rem ontu w 1858 r.
K a m i e n i c a p r z y u l i c y G r o d z k i e j 5. Najstarsza wzmianka o obiekcie pod nazwą „do- mus lapidea dicta Czerwona” wskazuje, iż była to kamienica murowana. W połowie XVII w. zo stała przebudowana w stylu renesansowym (jed nopiętrowa z attyką), a następnie w 1863 r. pod wyższona i przebudowana. Oficyna boczna z te goż czasu została wzniesiona na miejscu starszej. Nadbudowa pięter przypada najprawdopodobniej w okresie większego remontu, dokonanego w po łowie XIX w.
2. L ublin, ka m ie n ic e p rzy ul. G ro d zk iej 3, 5, 5a — pla n y parterów , p r o je k t; m u r y białe — istniejące, adaptow ane, m u ry szare — odbudow a
2. L ublin, te n e m e n t houses at G rodzka S tre e t nos 3, 5, 5a — d ra ft plans of ground flors; w h ite w a lls — existin g , adapted; grey w a lls reconstructed
' Щ w, —Д в т ш *
i i l J ^ u . Q , C L 3 П З С
ïïïï^ -â î-Л в
111 В №в*ж&» «n» «•«4 UWWk < *Al
«ДОЯЯЕМ *И
3. L u b lin , ka m ien ice p rzy ul. G ro d zk iej 3, 5, 5a — p la n y pierw szego piętra, p ro je kt
3. L u b lin , te n e m e n t houses at G rodzka S tre e t nos 3, 5, 5a — d ra ft plans of th e fir s t floor,
» M - '
4. L u b lin , kam ienice p rzy ul. G ro d zkiej 3, 5, 5a — p la n y drugiego piętra, p ro je k t
5. L ublin, ul. G rodzka 3, 5, 5a — p rzekro je przez o fic yn y , p ro je kt
5. L ub lin , G rodzka S tre e t no 3, 5, 5a — cross-sections th ro u g h outbuildings, d ra ft plans
6. L ub lin , p rzekro je ka m ie n ic p rzy ul. G rodzkiej 3 (A ) i G ro d z k ie j 5 (B), p ro je kt
6. L u b lin , cross-sections of te n e m e n t houses at G rodzka S tre e t no 3 (A ) and 5(B), d ra ft plans
K a m i e n i c a p r z y u l i c y G r o d z k i e j 5a. Kamienica powstała na przełomie XV i XVI w. Pierwsze zapiski z początku XVI w. mówią o domu murowanym. Według zapisu z 1720 r. jest to już kamienica dwupiętrowa. Oficynę tylną stu dium naukowo-historyczne datuje na początek XVII w. W przyziemiu znajdował się wielki, skle piony przejazd, na pierwszym piętrze jedno po mieszczenie przykryte belkowym stropem, do którego według zapisu z 1739 r. prowadził z fron towej kamienicy ganek biegnący wzdłuż m uru granicznego z posesją n r 5. W trzeciej ćwierci XVIII w. na tyłach kamienicy na miejscu drew nianej klatki schodowej wzniesiono częściowo murowaną, z arkadami. W 1823 r. istniała już boczna oficyna przym urow ana do kamienicy fron towej, z systemem biegnących po niej ganków. O dkryte w czasie prac rozbiórkowych stropy bel kowe, fazowane na pierwszym i drugim piętrze
„oficyny” tylnej, fragm enty stolarki drzwiowej oraz sposób obróbki kamienia w tylnej ścianie, uratow anej przed totalnym burzeniem, sugerują możliwość wcześniejszego datowania tego obiek tu.
STAN TECHNICZNY K A M IEN IC
Stan techniczny kamienic frontowych, mimo li cznych spękań ścian nośnych i sklepień oraz częś
ciowego zniszczenia elementów więźby dachowej, kwalifikował je w całości do utrzym ania, z ogra niczeniem do m inim um prac rozbiórkowych. M ury konstrukcyjne wzniesione zostały z kam ie nia wapiennego i cegły na zaprawie wapiennej. W części podziemnej są w złym stanie technicz nym, a przeprowadzone badania laboratoryjne w ykazały niskie cechy wytrzymałościowe, spowo dowane dużym zawilgoceniem.
Sklepienia w parterach oraz na pierwszym pię trze i w dawnych kuchniach, w ykonane z cegły pełnej i kam ienia wapiennego na zaprawie wa piennej, w ykazują liczne spękania. W lepszym stanie są sklepienia piwnic remontowane w la tach sześćdziesiątych w czasie akcji ratow ania lu belskich podziemi. K latki schodowe drew niane są w złym stanie technicznym, ale część elementów nadaje się do uratow ania. Interesujące dziewię tnastowieczne schody żeliwne w kam ienicy przy ul. Grodzkiej 3, zgrabnie wstawione w renesan sową obudowę, zniknęły tajemniczo i bezpowrot nie ze Starego Miasta. Zdobią one zapewne w nę trze jakiegoś domku jednorodzinnego.
Drewniane, polichromowane stropy zostały pod dane fachowym zabiegom konserw atorskim i o czekują na ponowne wmontowanie. Pozostałe stropy, ze względu na małą wartość i zły stan techniczny, zostały rozebrane. Rozbiórce ulegnie również drew niana jętkowa więźba dachowa, nie mająca wartości zabytkowej.
П
СЧ5
7. L u b lin , p rze kro je ka m ie n ic y
ul. G ro d zkiej 5a, p r o je k t
p rzy
7. L u b lin , cross-sections of th e te n e
8. L u b lin , p ro je k t g a n k u k a m ie n ic y p rzy ul. G ro d zkiej 5a
8. L u b lin , a d ra ft p la n o f th e porch o f th e te n e m e n t house at G rodzka S tr e e t no 5a
W y s t r ó j w n ę t r z wymaga zachowania w m aksym alnym stopniu. Odkryte szesnasto- sie demnastowieczne polichromie w izbach przednich na pierwszym piętrze, w dawnej aptece na p ar terze oraz dziewiętnastowieczne w kuchni skle pionej na pierwszym piętrze, fryzy w izbach d ru giego piętra, stiukowe rozety — będą zachowane i poddane konserwacji, podobnie jak zdemonto w ane i zakonserwowane polichromowane belki stropowe. Licznie zachowane elem enty stolarki drzwiowej osiemnasto- i dziewiętnastowiecznej (futryny, opaski, okucia) również polecono za chować. Kamienie obramienia otworów drzwio wych i okiennych, wymontowane w trakcie prac rozbiórkowych, polecono przenieść do specjalne go pomieszczenia, aby po konserwacji i uzupeł nieniu ubytków zostały wmontowane we w łaś ciwych miejscach.
W czasie prowadzonych badań archeologicznych odkryto ceramiczne płytki podłogowe. P rojekt przew iduje wykonanie takich samych płytek. P o d w ó r z e w ew nątrz bloku zostało przebada ne przez archeologów, ekipy geotechników i współpracujących z nim i górników. W trakcie prac badawczych natrafiono na głęboki dół fe- kalny na tyłach pospsji.. Pod rozebranym i oficy nam i odkryto nie znane i nie zabezpieczone piw nice oraz stary piec piekarniczy.
W projekcie obniżono teren, przyw racając p ier wotne poziomy podwórza i sieni przejazdowej. Relikty pieca piekarniczego, odsłonięte w oficy nie przy ul. Grodzkiej 5, odgruzowano, przewi dując do wyeksponowania w projektow anej w tym miejscu kawiarni. Inne relikty starszej, nie istniejącej już zabudowy, nie zakwalifikowano do zachowania.
Wielkość w arstw kulturow ych wskazuje na szcze gólnie intensyw ne użytkowanie tego terenu w XIV—XVI w.
P R O JEK TO W A N E PRZEZN A CZEN IE
Zgodnie z „Perspektyw icznym Program em Re w aloryzacji Starego Miasta w Lublinie” blok VIII przeznaczony został do rem ontu w pierwszym etapie realizacji, z zachowaniem pełnego, prze prowadzonego zgodnie z zasadami sztuki konser w atorskiej program u prac poprzedzających pro jektowanie (badania architektoniczne, polichro mii, archeologiczne, studium historyczne itp.). Kamienice położone na posesjach przy ul. Grodz kiej 3, 5, 5a wyłączono z kompleksowej działal ności, ze względu na konieczność natychm iasto wego ich ratowania.
P rojektuje się pełną rewaloryzację tych kam ie nic w raz z odbudową rozebranych domów tyl-65
9. L ublin, w id o k ty łó w ka m ie n ic p rzy ul. G rodzkiej 3, 5, 5a po rozebraniu o fic y n (fot. A. K rza k)
9. L u b lin , view of th e back of th e te n e m e n t houses at G rodzka S tre e t nos 3, 5, 5a a fte r th e d em o litio n of o utbuildings 66
10. L ublin, kam ienica p rzy ul. G ro d zk iej 3, o d k r y ty sie d em n a sto w ie czn y strop z polichrom ią (fot. T. P tasiński) 10. L ublin, a te n e m e n t house at G rodzka S tre e t no 3, u n covered ceiling w ith p o lych ro m y (fro m th e 17th century)
nych (zwanych dalej „oficynami”), z wkompono waniem nowej funkcji. Będzie to Dom Stow arzy szeń Twórczych Stowarzyszenia Architektów Polskich, Związku Polskich A rtystów Plastyków, Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Towarzystwa Urbanistów Polskich.
Przyjęty program łączy funkcję adm inistracyj ną z działalnością kulturalną. Został on tak po myślany, aby obok pomieszczeń biurowych, nie zbędnych dla działalności stowarzyszeń, stworzyć galerię wystawienniczą, obrazującą dorobek tw ór czy tych stowarzyszeń. Znajdzie się tu również sala zebrań o powierzchni 120 m2, pracownie p la styczne i pokoje gościnne. W parterze, przy głów nym szlaku turystycznym , biegnącym od Bramy Krakowskiej ku Zamkowi, zlokalizowano starą aptekę, odtwarzając daw ne polichromie i sklep z pamiątkami w yrabianym i przez plastyków. W tylnych pomieszczeniach umieszczono bufet i o ficynę drukarską.
Do sal ekspozycyjnych wchodzi się przez szeroką
sień (dawniej przejazdową) po w yburzeniu znaj dującego się tam sklepu. Sień ta jest początkiem galerii dla zwiedzających z zewnątrz. K latką schodową kam ienicy ul. Grodzka n r 3 wchodzi się do pomieszczeń na pierwszym, drugim i trzecim piętrze. Na pierwszym piętrze zlokalizowano dal szy ciąg galerii, z możliwością urządzenia w dwóch najcenniejszych pomieszczeniach od fron tu (renesansowy w ystrój w nętrz) reprezentacyj nego w nętrza zamożnego mieszczaństwa, przez naczonego do przyjm owania dostojnych gości SARP-u. Na tej kondygnacji mieścić się będą też biura „ART” i biblioteka. Na pierwszym piętrze, od frontu, zlokalizowano również galerię i biura ZPAP. W tylnej „oficynie” ul. Grodzkiej n r 5a na drugim i trzecim piętrze znajdą się po dwa po koje gościnne.
Na poddaszu kamienicy przy ul. Grodzkiej 3, od strony podwórza, zlokalizowano kotłownię gazo wy» wyposażoną w kotły firm y H ydroterm w ca łości zautomatyzowane.
11. L ublin, ul. G rodzka 3, o d k r y ty portal k a m ie n n y w d o m u ty ln y m (fot. T. P tasiński) 11. L ub lin , 3, G rodzka S tre e t, u n covered stone portal in th e back house
12. L u b lin , ul. G ro d zk a 3, fragm ent odkrytego stropu (fot. T. Ptasiński) 12. L u b lin , 3, G ro d zk a Street, detail of the uncovered ce iling
ZAGOSPOD AROW A NIE TERENU
W tylnych budynkach przy ul. Grodzkiej 5 i 5a przewiduje się urządzenie letniej kaw iarenki po łączonej z kawiarnią. Ukształtowanie terenu, po dział na parcele, m urki graniczne i zieleń związa ne zostało z projektem całego bloku VIII. Nawią zano do projektow anych funkcji kamienic sąsied
nich, ciągów pieszych dla zwiedzających oraz pro jektow anej podziemnej trasy turystycznej lubel skimi podziemiami.
m gr inż. arch. Ja d w ig a Jam io łko w sk a P P P K Z — Odęlział w L u b lin ie
THE PROBLEM OF THE RENEWAL AND ADAPTATION OF TENEMENT HOUSES AT GRODZKA STREET IN LUBLIN
The a u th o r of th e p re se n t a rtic le describes th e h istory and fu tu re of te n e m e n t houses at G rodzka S tre e t nos 3, 5 and 5a in th e Old T ow n in Lublin. The house a t 3, G rodzka S tre e t w as b u ilt in th e ea rly 16th ce n tu ry and w as called th e n ’’L u b o m ie lsk a” or ’’P asa g e” house. Its p ro p rie to rs changed q u ite fre q u e n tly an d included m an y
w ell-k n o w n P o lish fam ilies. T he developm ent a n d r e b uilding of th e house w as n e a rly a continuous process and w en t th ro u g h a n u m b e r of stages. T he o th e r house a t 5, G rodzka S tre e t w as firs t re b u ilt in th e m id-17th -c e n tu ry in a R enaissance sty le a n d th e n reco n stru cte d again in th e m id-1 9 th -cen tu ry . The b u ilding a t 5a, G
rodz-13. L ub lin , ul. G rodzka 3, sień p rzejazdow a z w b u d o w a n y m sk lep e m (fot. T. P tasiński) 13. L ublin, 3, G rodzka S tre e t, th rough v e stib u le w ith in b u ilt shop
ka Street was raised in the tu rn of the 15 th and 16th centuries. In the early 18th century it was already a tw o-storey tenem ent house and in the years th at came it developed into a structure w ith outbuildings and a num ber of modifications introduced.
A technical condition of the frontages, despite num e rous craks in in the walls and p artial destruction of the elements, qualified them for the m aintenance and p re servation. Constructional w alls w ere raised from lime stone and brick on lime m ortar. At the present moment they are in a bad technical condition and require reb u ilding; the same, to a sm aller extent, refers to vaultings and staircases. Interiors of the buildings have also to be preserved to a m axim um extent. Polychromies from the 16th and 17 th centuries, uncovered in many parts of the buildings, w ill be preserved and subjected to conservations. The sam e holds tru e of other ruined ele ments.
During archaeological studies ceramic floor tiles were uncovered and they will be m ade anew. The courtyard
inside the block was also tudied by archaeologists, geo technicians and m iners collaborating w ith them. During these works a num ber of valuable discoveries were made, just to m ention unknow n cellars and an old bak ing stove.
In accordance w ith a long-term program m e of the re newal of the Old Town in Lublin, houses at 3, 5 and 5a Grodzka Street are destined for immediate rescue. They are to be completely renew ed including the re building of outbuidings, w ith the attention paid to their new function as the house of the associations of Polish architects, a rt historians and tow n-planners.
The program m e assumed combines an adm inistration function and cultural activities to be perform ed in the building and it will be executed so as to satisfy these requirem ents.
In the back buildings a t 5 and 5a Grodzka Street it is envisaged to have a sum m er coffe house. The shape of the site, division into plots, partitional walls and gre enery will harmonize w ith the plan for the entire sur rounding block.
