Marian Sołtysiak
Zarząd Ochrony i Konserwacji
Zespołów Pałacowo-Ogrodowych
Muzeum Narodowego w Warszawie
Ochrona Zabytków 32/3 (126), 254-255
ZNAK K OM ITETU D ZIEDZICTW A ŚW IATO W EG O U N E SC O
Na I sesji K om itetu Światow ego D zie dzictwa K ulturalnego i Naturalnego U N E SC O w 1976 r. podjęto decyzję o k o nieczności zaprojektowania emblematu Dziedzictw a Światow ego. W czasie II sesji K om itetu, w sierpniu 1978 r., rozpatrzono różne propozycje i przyjęto dwa warianty rysunkowe znaku. Znak symbolizuje : dzie
ło stworzone przez człow ieka (w formie kwadratu) ściśle zespolone z naturą i g lo bem ziem skim (w formie koła). K olor zna k u — niebieski. Znak ten należy stosow ać przy przedstawianiu obiektów wpisanych na listę Światow ego D ziedzictw a K ultural nego i Naturalnego, na zdjęciach, rysun kach lub mapach.
Z A R ZĄ D O C H R O N Y I K O N SERW A CJI Z E SPO Ł Ó W PA Ł A C O W O -O G R O D O W Y C H M U Z E U M N A R O D O W E G O W W AR SZAW IE .
Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-O grodowych Muzeum N arod o w ego w W arszawie pow stał 1 lipca 1977 r. jako samodzielny zakład budżetowy, p od
porządkowany M uzeum Narodowem u. Podstawą do jego utworzenia była Decyzja nr 3 prezesa R ady M inistrów z dnia 22 sty cznia 1977 r. o przekazaniu Łazienek K ró lewskich M uzeum Narodow em u. Zakres działania nowej jednostki ustalił minister kultury i sztuki Zarządzeniem nr 23 z dnia 26 lipca 1977 r., powierzając Zarządowi administrowanie, ochronę, konserwację i pielęgnację zespołów pałacow o-ogrodo- wych w Łazienkach, W ilanowie, Królikar ni, N ieborowie i Arkadii, a w przyszłości opiekę nad ogrodem Zamku K rólewskiego w Warszawie.
Zarząd, jako jednostka całkowicie nowa, nie mająca żadnego odpowiednika, stan o wi próbę zastosow ania bardziej skutecznej i dostosowanej do warunków m etody w sy stemie ochrony muzealno-konserwatorskiej nad zespołam i pałacowo-ogrodowym i. Przekazanie M uzeum N arodow em u Ł a zienek, a więc parku m iejskiego, dało bez pośredni impuls do szukania nowych roz wiązań organizacyjnych, chociaż potrzeba ich była uśw iadom iona już znacznie wcześ niej. Muzeum N arodow e w Warszawie posiadało obszary zieleni o najwyższych walorach przyrodniczych i zabytkowych, pod względem powierzchni przewyższając zasoby zieleni w niejednym dużym mieście, nie dysponując jednocześnie służbami fa chowymi do wykonywania swoich o b o wiązków.
Zarząd przejął kolejno zespoły: Łazienki — od 1.V II.1977 r., N ieborów i Arkadię — od 1.1.1978 r., Pom ocnicze Gospodarstwo R olne w N ieborow ie — od 1.VI 1.1978 r. oraz W ilanów i K rólikarnię od 1.1.1979 r. Rów nocześnie prowadzone były prace or ganizacyjne, kom pletow ano kadrę facho w ą, od podstaw organizow ano bazę sprzę tu i transportu. Szczególne trudności w ią zały się z terenem Łazienek, skąd zgodnie z decyzją prezesa R ady M inistrów nale żało wykwaterować 18 lokatorów prywat nych i wiele instytucji. Akcja ta, pom im o opóźnienia w niektórych wypadkach, przy niosła już widoczne efekty. W Podchorą żówce od ubiegłego roku prezentowana jest wystawa o odbudow ie Zamku K rólewskie g o, Oberża, przeznaczona na siedzibę służb fachowych, M ała O ficyna z pomieszczenia mi socjalnymi dla ogrodników oraz wiele budynków gospodarczych — zaczęły wreszcie służyć Łazienkom . Obecnie do
wykwaterowania pozostało jeszcze trzech lokatorów prywatnych, przedszkola ocze kują na nowy budynek; Pracownie K o n serwacji Zabytków, pom im o zwolnienia części pom ieszczeń, zajmują wciąż p o wierzchnię nieuzasadnioną wysokością ła zienkowskich przerobów konserwator skich, wstrzymując zwłaszcza organizację Muzeum Łowiectwa P olskiego w budynku K oszar K antonistów .
Zarząd, jako komórka nadrzędna, zatrud niająca 40 osób , ustala główne kierunki działania, realizując wytyczne M uzeum Narodow ego i jego Kom isji Konserwator skiej oraz Zarządu M uzeów i Ochrony Z a bytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Zarząd finansuje, stwarza warunki tech niczne i kontroluje całą działalność oraz zleca prace wykonawcom z zewnątrz. Jednostkami realizacyjnymi są oddziały: w Łazienkach (z Królikarnią), W ilanowie i N ieborowie (wraz z Arkadią). Dyrekcje oddziałów ponoszą odpowiedzialność za ochronę zespołów, realizację prac pielęgna- cyjno-konserwatorskich w ogrodach, pro dukcję roślinną (ziemia orna i szkółki w organizacji w N ieborow ie oraz zespoły szklarniowe w Łazienkach, W ilanowie i Nieborow ie), a także bieżące prace re- montowo-konserwacyjne w obiektach ar chitektury.
W obrębie Zarządu funkcjonują następu jące piony organizacyjne: zieleni, rem on towo-konserwatorski, administracyjno-fi nansowy.
Zespół zieleni — obejmuje jednostki nad zo ru i pracownię projektową w Zarządzie, brygady międzyparkowe : chirurgii drzew, konserwacji w ód, konserwacji dróg oraz służby pielęgnacyjne w oddziałach. Zespół ten w zasadzie realizuje wszystkie potrzeby, z wyjątkiem prac, które stanowią konty nuację wieloletnich działań innych w yko nawców. W zakresie produkcji kwiatowej zespół zaspokaja ok. 60% potrzeb parków oraz 100% potrzeb M uzeum N arodow ego i jego oddziałów (kwiaty do dekoracji). Łączna wartość prac ogrodniczych w pierw szym roku działalności Zarządu (1978) w dwóch tylko wówczas oddziałach w y niosła 14 062 min zł; w 1979 r. wraz z W i lanowem i Królikarnią zamknie się kwotą około 22 min zł.
Z espół remontowo-konserwatorski — spra wuje opiekę nad ok. 50 budynkami, z k tó rych w iększość reprezentuje w ysoką war tość zabytkową i równocześnie wymaga skom plikowanych zabiegów konserwator skich. Zarząd posiada służby nadzoru in
westycyjnego i technicznego oraz w sta dium organizacji grupy rem ontow e w o d działach. Zakres działalności tych brygad wyraźnie się rozwija (2 m in — 1978 r., plan 5 min — 1979 r.). Prow adzone są przygotowania techniczno-m ateriałowe na przyszłość, ale pom im o tendencji rozw ojo wych ich potencjał długo jeszcze będzie pozw alał tylko na prowadzenie bieżących konserwacji. Tem po rozwoju lim itowane jest bowiem centralnymi rozdzielnikami m ateriałowymi, sytuacją na rynku pracy i m ożliwościam i M inisterstwa Kultury i Sztuki w zakresie przydziału sprzętu. W ażnym elem entem um ożliwiającym d zia łalność we własnym zakresie będzie od d a nie do użytku w 1979 r. warsztatów sto- larsko-ślusarskich.
G łów nym partnerem w dziedzinie prac konserwatorskich pozostają Pracownie Konserwacji Zabytków, których m ożli wości przerobowe, ustalone na 1979 r. w W ilanowie, Łazienkach i N ieborow ie na 15 min zł, daleko odbiegają od najpilniej szych potrzeb. Poza planem PK Z znalaz ły się, m iędzy innymi, budynki Starej P o m arańczam i w Łazienkach i Kuchni w K rólikarni, pom im o że roboty są bardzo pilne i na tyle skom plikow ane, iż nie m ogą być realizowane przez wykonaw cę o m niej szym potencjale.
D rugim partnerem niezwykle pożytecz nym są spółdzielnie rzemieślnicze, które dobrze zapisały się w Arkadii i N ieb o ro wie, a zwłaszcza w Łazienkach, przeprowa dzając w ciągu kilku miesięcy remont gm a chu Podchorążów ki. W 1979 r. rzem ieślni cy będą nadal wykorzystywani przede wszystkim w Łazienkach przy obiektach opróżnionych przez lokatorów .
Nieoczekiw anie Zarząd zm uszony został do intensyw nego zajęcia się konserwacją rzeźby parkowej, która miała być rozw ija na w korelacji z rem ontam i architektury. O tóż okazało się, że stan rzeźby w Ł a zienkach, a być m oże i w innych obiektach, jest tak zły, że wymaga natychm iastow ych zabiegów konserwatorskich. Stwierdzo ne przykłady wpływu zanieczyszczeń ze wnętrznych oraz skutków dawniej przepro wadzanych zabiegów renowacyjnych każą liczyć się z działaniami trudnymi i dłu go trwałymi. D latego zorganizowana została własna pracownia konserw atorska, która w najbliższych latach będzie rozwijać sw o ją działalność.
Zespół adm inistracyjno-finansowy — obej muje różnorodne zagadnienia związane
z administrowaniem podległych Zarządo wi zespołów pałacow o-ogrodow ych. W y daje się, że najbardziej istotne są tu prze strzegane dwie zasady: Łazienki, W ilanów, Nieborów, Arkadia i K rólikarnia zajmują tak wybitne miejsce w naszej spuściźnie kulturalnej, iż nie m ogą być w nich tole rowane żadne placówki usługow e innych instytucji typu magazyn czy warsztat sam o chodow y, jak to było praktykowane w Ła zienkach. W wypadku, gdy czasow a obec ność innych instytucji jest uzasadniona, np. przedsiębiorstwo rem ontow e prowadzi roboty czy działa ekipa film ow a, Zarząd zastrzegł sobie prawo dyktowania warun ków. Inaczej m ówiąc, Zarząd i jego o d działy przejęły całkowitą administrację ze społów w ramach ustalonych przez właści
ciela, tj. M uzeum N arodow e w Warszawie. Druga zasada polega na priorytetowym traktowaniu spraw bezpieczeństwa zespo łów. Wyraża się to wprowadzeniem do obiektów muzealnych elektronicznych sy stem ów alarmowych, całkowitym zreorga nizowaniem straży, zwłaszcza łazienkow skiej, oraz podejmowaniem wielu zabiegów dla uaktywnienia społecznej opieki, za rów no w sensie zorganizowanym (np. pa trole harcerskie), jak i indywidualnym (przyznawanie odznaki „H onorow y Opie kun Łazienek”).
Osiągnięte dotychczas rezultaty Zarządu Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałaco- w o-O grodow ych M uzeum N arodow ego w W arszawie w ysoko zostały ocenione przez dyrekcję M uzeum N arodow ego i m u
zealną Komisję K onserwatorską, a także pozytywnie się do nich odnosi Zarząd M u zeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Zmiany na lepsze w n a szych ogrodach zostały dość powszechnie zauważone przez prasę i wielu zwiedzają cych. W szystko to zdaje się zaświadczać, że przyjęto prawidłową koncepcję Zarządu i ustalono właściwe cele oraz dobrą kolej ność ich realizacji. D otychczasow e doś wiadczenia potwierdzają, że w systemie ochrony zabytków warto poszukiwać roz wiązań now ych, lepiej dostosow anych do istniejących potrzeb i warunków.
M arian Sołtysiak
XXV-LECIE IN ST Y T U T U H IST O R II KULTURY M A TERIALNEJ P A N
W dniu 8 stycznia 1979 r. odbyła się w Pa łacu Staszica w Warszawie uroczysta sesja z okazji jubileuszu X X V -lecia Instytutu Historii Kultury Materialnej P A N . Jako reprezentanci najwyższych władz państw o wych i Akademii wzięli w niej udział m .in.: sekretarz К С PZPR, wicemarszałek Sejmu PRL —- prof, dr Andrzej W erblan, zastęp ca kierownika Wydziału N au ki К С PZPR — dr Alfred Stroka, prezes P A N — prof, dr W itold N ow acki, podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Sztuki — prof, dr W iktor Zin, zastępca sekretarza W y działu I P A N — prof, dr M arian W ojcie chow ski, dyrektorzy różnych instytutów i placów ek, w szczególności: dyrektor B i blioteki Narodowej — prof, dr W itold Stankiewicz, dyrektor Instytutu Historii P A N — prof, dr Czesław M adajczyk, dy rektor Instytutu Sztuki P A N — doc. dr Stanisław M ossakowski, dyrektor Instytu tu Archeologii UW — prof, dr Waldemar Chm ielewski, dyrektor Państw owego M u zeum Archeologicznego w Warszawie — doc. dr K rzysztof D ąbrow ski oraz liczni inni przedstawiciele instytucji naukowych, muzealnych i konserwatorskich w kraju. W otwierającym sesję przemówieniu pow i talnym prof, dr W itold N ow acki podniósł zasługi Instytutu i licznej kadry jego pra cow ników w rozwoju nauk historycznych, w szczególności w zakresie archeologii p o l skiej i powszechnej, historii kultury m ate rialnej i etnografii.
Prof. dr Wiktor Zin om ów ił zasługi IH K M w zakresie ochrony zabytków archeologii i szerokiej współpracy z organami konser watorskim i, poinform ował również o p od pisaniu um ow y między M inisterstwem K ul tury i Sztuki a Instytutem Historii Kultury M aterialnej, dotyczącej współpracy w za kresie ochrony zabytków. Przekazując w imieniu ministra kultury i sztuki gratu lacje i życzenia z okazji jubileuszu Insty tutu, prof, dr Wiktor Zin wyraził nadzieję, że podpisana um owa będzie podstawą bliższej jeszcze współpracy m iędzy P A N i M inisterstwem Kultury i Sztuki a także organam i konserwatorskimi w ważnym dziele ochrony zabytków. -N astępnie odczytano liczne depesze i listy gratulacyjne, przesłane na ręce dyrektora Instytutu, oraz listę osób odznaczonych odznakam i Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz medalami XX V-lecia Instytutu. W dalszej części sesji zabrał głos dyrektor Instytutu — prof, dr W itold H ensel, który
w referacie pt. Srebrny jubileusz Instytutu
H istorii Kultury M aterialnej P A N obszer
nie scharakteryzował dorobek Instytutu, przypominając, iż zosta* on pow ołany uchwałą Prezydium Rządu w dniu 19 listo pada 1953 r. i 1 stycznia 1954 r. pod dy rekcją prof. dr. Kazimierza M ajewskiego rozpoczął działalność. Pierwszym prze w odniczącym Rady N aukowej Instytutu został członek rzeczywisty P A N — prof, dr Kazimierz M ichałowski, wicedyrekto rami: prof, dr W itold H ensel i prof, dr Aleksander G ieysztor, członkam i dyrekcji : prof, dr Kazimierz M oszyński i prof, dr W itold D ynow ski. Od 1 lipca 1954 r. funkcję dyrektora Instytutu objął prof, dr W itold Hensel i pełni ją d o dnia dzisiej szego.
W powstaniu Instytutu ważną rolę odegrał dorobek zasłużonego K ierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego i prace Komisji Organizacyjnej Instytutu, w której m.in. działali: prof, dr Józef K ostrzewski, prof, dr W łodzimierz Antoniew icz, prof, dr Kazimierz M oszyński. Kom isja d o k o nała krytycznej oceny dorobku dyscyplin mających wejść w skład Instytutu, pragnąc oprzeć jego działalność na wszelkich d ob rych tradycjach nauki polskiej i światowej. Za dorobek o ogrom nym znaczeniu prof. W. Hensel uznał prace teoretyczne na te mat historii kultury materialnej, jej stosun ku do innych dyscyplin, postulując k on tynuację tych prac szczególnie w dziedzinie archeologii historycznej, jak również wkład Instytutu w realizację wielu prac z zakresu problematyki badawczej archeologii i m e todologii, stawiających jak o cel kom plek sow ość badań opartych na precyzyjnych modelach. Ogromne znaczenie ma też d o robek Instytutu w dziedzinie badań nad problematyką osadnictwa miast i wsi. Opracowany na ich kanwie kwestionariusz badawczy ośrodków miejskich wykorzysta no również na terenie Francji, W łoch, Buł garii i innych krajów.
W ramach prac nad m etodologią archeolo gicznych badań terenowych stał się Insty tut inspiratorem opracowania i upow szech nienia ulepszonej metody badań pow ierz chniowych, w konkluzji zaś koncepcji „archeologicznego zdjęcia P olski” . Prof. W. H ensel podkreślił, że Instytut realizację swych zadań opierał na koncepcji badania węzłowych m om entów dziejo wych, dawnych i najnowszych, przy pro wadzeniu również szerokich studiów p o
równawczych poza granicami Polski, co wymagało położenia szczególnego nacisku na doskonalenie i kształcenie kadry nau kowej.
D ziałalność wydawnicza Instytutu kon centrowała się głównie na wydawaniu własnych czasopism , czego wynikiem jest m.in. siedem roczników „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej” , dwadzieś cia trzy „A rcheologii Polski” , liczne rocz niki „A rcheologia P olon a” , „lnventaria A rcheologica” , „E tnografia Polska” . P o nadto działalność ta przejawiła się w o g romnym dorobku m onografii.
Z osiągnięć Instytutu w zakresie prac d o kumentacyjnych wymienić należy w ieloto m ow y Polski A tlas Etnograficzny i w yda wany wspólnie z PT A iN oraz pionam i M i nisterstwa Kultury i Sztuki — Informator
Archeologiczny, K atalog grodzisk M a zo w sza i Podlasia i wreszcie 7 tom ów Polish Archaeological A bstracts. Od początku istnienia Instytutu jego pracownicy uczest niczą w pracach związanych z szeroko p o jętymi zagadnieniami ochrony dóbr kul tury, zarówno w dziedzinie zabytków ar cheologii, etnografii, jak i techniki, pełniąc np. w dziedzinie ewidencji zabytków techni ki funkcję pionierską, podobnie jak ostat nio w zakresie „archeologicznego zdjęcia Polski” . D u ży wkład w niósł Instytut w koncepcję problemu m iędzyresortowego „Pom niki kultury źródłem świadomości narodu” , czego wyrazem był m.in. fakt objęcia przez dyrektora Instytutu funkcji jego koordynatora.
W koreferatach prof, dr Jan M achnik o m ó wił osiągnięcia Instytutu w zakresie arche ologii pradziejowej i antycznej, prof, dr Lech Leciejewicz w zakresie archeologii wczesnodziejowej, doc. dr Tadeusz R osła- nowski w zakresie historii kultury m ate rialnej, doc. dr Wanda Paprocka w zakre sie etnografii, prof, dr Andrzej Nadolski scharakteryzował badania zagraniczne In stytutu, prof, dr Waldemar Chmielewski w spółpracę z katedrami archeologii, dr Leon Jan Łuka współpracę z muzeami. P o zakończeniu sesji, w godzinach p o p o łudniowych, w siedzibie IH K M — pałacu Jacobsonów odbyło się spotkanie, w czasie którego m.in. dokonano otwarcia wystaw dorobku wydawniczego i badań tereno wych Instytutu.
Jan Gromnicki
