T. Żurowski
Konserwacja kopalń neolitycznych
Ochrona Zabytków 4/3-4 (14-15), 221-223
s tw a T a tr z a ń sk ie g o . S to w a r z y s z e n ie to u w z g lę d n iło w sta tu c ie w ś r ó d c e ló w i śr o d k ó w d z ia ła n ia o c h r o n ę p r z y ro d y i z a b y tk ó w k u ltu r y . Z ja zd D e le g a t ó w p o w o ła ł n a c z ło n k ó w Z a r zą d u T o w a r z y s tw a S t a n is ła w a S z y m a ń s k ie g o i J a n a W itk ie w ic z a . P r z e w o d n ic z ą c y m R ad y W y d z ia łu , k tó r y w n o w e j o r g a n iza c ji p r z y ją ł n a z w ę K o m is ji, z o sta ł S t a n is ła w
H erb st, a s e k r e ta r z a m i T a d e u s z G o s ty ń sk i i Z b ig n ie w R e w s k i. D o o s ta tn ic h o s ią g n ię ć p o s ia d a ją c y c h sz e r s z e p e r s p e k t y w y n a le ż y n a w ią z a n ie b e z p o ś r e d n ie g o k o n ta k tu z m ło d z ie ż ą h a r c er sk ą . R e fe r a ty w y g ło s z o n e n a w i o se n n y m k u r s ie 1951 d la w o je w ó d z k ic h in s tr u k to r ó w k r a jo z n a w s tw a o ra z in fo r m a c y jn e m a te r ia ły d r u k o w a n e w c z a s o p iśm ie „ Ś w ia t M ło d y c h “' z a p o w ia d a ją g łę b s z e z a in te r e s o w a n ie się s p r a w ą p rzez m ło d zież. S p o śr ó d człon k ów - R a d y W y d z ia łu zm a rli w o m a w ia n y m o k r e s ie inż. arch . W ito ld M a tu s z e w s k i i dr W ito ld K ie s z - k o w sk i. D o R a d y w ty m o k r e s ie p o w o ła n a z o s ta ła m g r W a n d a Z a łu s k a .
P o w s ta n ie P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a T u r y s ty c z n o -K r a jo z n a w c z e g o z a c z y n a n o w y r o zd zia ł k r o n ik i s p o łe c z n e j o p ie k i n a d z a b y tk a m i. ś . S z y ma ń s k i K O N S E R W A C J A K O P A L Ń N E O L I T Y C Z N Y C H . W ro k u u b ie g ły m p o r u s z o n o w „ O ch r o n ie Z a b y tk ó w “ p r o b le m z a b e z p ie c z e n ia k o p a lń n e o lit y c z n y c h w K r z e m io n k a c h O p a to w s k ic h 2 i w y p o w ie d z ia n o się za r e k o n s tr u k c ją r a cz ej sta n u ta k ie g o , w ja k im s ię z n a jd o w a ły w c h w ili o p u s z cze n ia ich p r z e z n e o lit y c z n e g o g ó r n ik a . O b e cn ie p r o b le m z a b e z p ie c z e n ia k o p a l n i k r z e m ie n ia z n a la z ł s ię w fa z ie o p r a c o w y w a n ia p r o je k tó w in ż y n ie r s k ic h . N a z le c e n ie D e p a r ta m e n tu O c h r o n y i K o n s e r w a c ji Z a b y tk ó w w y k o n a ł p r o je k t w s tę p n y in ż y n ie r W ie s ła w H a jd o z g o d n ie z p o m y s łe m p ro f. M ic h a ła D r e w k i, b ę d ą c y z n ó w w y n ik ie m s t u d ió w i s z e r e gu k o n s u lta c ji z w y b it n y m i f a c h o w c a m i w te j d z ie d z in ie . N a k o m is ji r o z p a tr u ją c ej ó w p r o je k t w y p o w ie d z ia n o s ię za r o z w ią z a n ie m i r e a liz a c ją w d w ó c h r ó ż n y c h a lte r n a ty w a c h . P o w y e k s p lo a t o w a n iu p r z e z g ó r n ik ó w p r z e s z e d ł s z y b k o p a ln i p e w ie n o k r e s s a m o w y n is z c z e n ia , a w w y n ik u te g o p r o ' „ Ś w i a t M ł o d y c h “ N r 27 (126). W a r s z a w a 2. V I I . 1951 r . 2 T a d e u s z Ż u r o w s k i . P r o b l e m z a b e z p i e c z e ń k o p a l n i n e o l i t y c z n y c h w K r z e m i o n k a c h O p a t o w s k i c h , O c h r o n a Z a b y t k ó w . R o k I I I , n r 1 (9), s t r . 8— 15, r y s u n e k 1. c e s u s k a lis te czę śc i w n ę tr z a z o s ta ły p r z y s y p a n e g r u z e m i w ie tr z e lis k ie m o d e r w a n y m z g ó r n y c h c z ę ś c i le ja . B y ł to p o c z ą t k o w y e ta p (R yc. 202, e ta p A .), w k t ó r y m p o p r z y s y p a n iu w b a r d z o k r ó tk im c z a s ie d o ln y c h c z ę śc i s k a lis ty c h n a s t ą p iła s a m o k o n s e r w a c ja ty c h ż e . E ta p n a s t ę p n y (R yc. 202, e ta p B.) u k o ń c z y ł s w ą d z ia ła ln o ś ć d o p ie r o w p o c z ą tk a c h X X w ie k u s tw a r z a ją c ro d za j p ły tk ie g o le ju k o s z te m z d e m o lo w a n y c h g ó r n y c n p artii s z y b u i g r u z u z u s u n ię ty c h fr a g m e n tó w w a r p ii w y s y p is k a , le ż ą c e g o n a s ta r y m h u m u s ie . S t e f a n K r u k o w s k i p r z e p r o w a d z a ją c p ie r w s z e b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e s z y b ó w g ó r n ic z y c h , w y b r a ł c a łą z a w a r to ść le ja i o c z y ś c ił k o r y ta r z e a n a s tę p n ie z a b e z p ie c z y ł sz y b p rzez w y b u d o w a n ie n a d n im d a c h u d r e w n ia n e g o (R y c. 202, e ta p C). D a c h t e n r u n ą ł w r o k u 1939 i z o s ta ł o d b u d o w a n y d o p ier o p o w o jn ie . P r z e z c a ły o k r e s w o j e n n y p o s tę p o w a ła w s p o só b g w a łt o w n y d e w a s ta c ja ś c ia n m ię k k ic h i s k a lis ty c h sz y b u , g łó w n ie d la te g o , ż e k o r y ta r z e b y ły p o d cz a s b a d a ń d o k ła d n ie o c z y s z c z o n e . U b y te k p o w s ta ł z n a c z n y , p o n ie w a ż str o p y o d c z y s z c z o n y c h z g r u z u k o r y ta r z y o d r y w a ły się i p o c ią g a ły za so b ą g ó r n e p a r tie s k a ły o ra z z k o le i tw o r z y w a m ię k k ie g o — p o c h o d z e n ia d y lu w ia ln e g o (R yc. 202, e ta p D). Z ja w ia s ię w ię c te ra z p r z e d n a m i p y ta n ie z a s a d n ic z e , k tó r y z e ta p ó w n a le ż y z a k o n s e r w o w a ć ? J e s t ich c zte ry : A — s ta n s z y b u z o k r e su o p u s z c z e n ia go p r z e z g ó r n ik a n e o litu , B — s ta n s z y b u z p o c z ą tk u X X w i e ku — p r z e d j e g o b a d a n ie m , C — s ta n s z y b u po z b a d a n iu p r zez S. K r u k o w s k ie g o , D — s ta n s z y b u o b e c n y p o d e w a s t a cji o k r e su w o je n n e g o . P r o je k t o p r a c o w a n y p rzez inż. W. H a j do w e d łu g d y r e k t y w p rof. M. D r e w k i j e s t k o n g le m e r a t e m d w ó c h e ta p ó w p o - d e m o la c y j n y c h B i D. G ra n ic ą o b u e t a p ó w (p a trz r y s u n e k 203) je s t k o p u ła b e to n o w a n a w e z g ło w iu ż e la z o b e to n o w y m , u k tó r e j w ie r z c h o łk a z n a jd u je s ię w ła z z k r ę g u b e to n o w e g o , z a o p a tr zo n y w d r a b in ę s t a lo w ą i p r z y k r y w ę . K o p u ła d ź w i ga g ru z w y p e łn ia j ą c y le j p o lin ię s ta n u B — z o k r e s u tu ż p r z ed b a d a n a m i S. K r u k o w s k ie g o . P o d k o p u łą m a m y p o m ie s z c z e n ie o d o ś ć z n a c z n y c h w y m ia ra ch i o c z y s z c z o n e k o r y ta r z e o śc ia n a c h • n ie z r e k o n s tr u o w a n y c h o n a tu r a ln y m s p ę k a n iu , c z y li w e d łu g sta n u ich z a c h o w a n ia o b e c n e g o , to z n a c z y ze z n a c z n y m u b y tk ie m p a r tii c z o ło w y c h f ila r ó w m ię - d z y c h o d n ik o w y c h . W e w n ą tr z o ś w ie t le n ie e le k tr y c z n e .
Ryc. 202. Fazy w yniszczenia kopalni neolitycznej.
A --- zarys te re n u z czasu opusz czenia kopalni przez górników .
B --- zary s te re n u przed b a d a n ia mi S. K rukow skiego.
C ... za ry s te re n u po b adaniach S. K rukow skiego.
D obecny za ry s teren u po zni szczeniu w ojennym .
G r — gruz, H — gleba s ta ra , P — podgle bie, D — w a rstw a dyluw ium , W — sk a ła z w apienia w arstw o w eg o , B — sk ała z w ap ien ia b ryłow atego.
Cr
Ryc. 203. P ro je k t zabezpieczenia ko p aln i neolitycznej w ed łu g pom ysłu M. D rew ki w o pracow aniu W. H ajd o w ew n ątrz za cho w u je stan obecny zniszczenia, od ze w n ą trz re k o n s tru u je zary s te re n u z czasu p rzed b ad a n ie m szybu przez S. K rukow skiego. K — k o p u ła betono w a, dr. — d ra b in a , p k — p rzykryw a.
Gr
0 1 I m r t r a t s f
Ryc. 204. P ro je k t zabezpieczenia k opalni neolitycznej w ed łu g pom ysłu T. Ż u ro w skiego je st re k o n s tru k c ją s ta n u z czasu o dkrycia kopalni przez S. K ru k o w sk ie go. R- — re k o n stru o w a n a część stropu i filarów , p k — p o kryw a d re w n ia n a na okres dżdżysty, d r — d rab in a .
P ro je k t ten posiada zalety i w ady za razem . W ielką za le tą je s t w yrów nanie we w spółczesnym k ra jo b ra z ie te re n u górniczego w szystkich jego elem entów składow ych i w zajem ne upodobnienie w yglądu szybów ta k eksplorow anych ja k i niezbadanych. D alszą zaletą jest um ożliw ienie zejścia do w n ę trz a szybu, do pom ieszczenia o znacznych w y m ia rach, k tó re je st zdolne pom ieścić dużą ilość zw iedzających jednocześnie. Do w ad tego p ro je k tu zaliczyć należy w y tw o rz e nie w n ętrz a pod k o p u łą o ta k ie j form ie, k tó ra nigdy n ie istn iała, co je s t błędem nie ty lk o form alnym , ale i d y d ak ty cz nym. W nętrze szybu górniczego nie po siadało nigdy ta k znacznych w ym iarów , bo dodać tu należy jeszcze o sta tn ie u b y t ki, a ściany otrzym ać będą m u siały fo r m ę przypadkow ą, zbliżoną w fa k tu rz e do p ierw o tn ej, lecz różną w w y m iarach i p roporcjach.
Po analizie pow yższego p ro je k tu p rzy pom nieć n ależy poprzedni pom ysł opu blikow any w ro k u 1950 w „O chronie Za by tk ó w “. P om ysł te n je st re k o n stru k c ją d ydaktyczną fo rm za b ytkow ych etapu A — z okresu opuszczenia szybu przez górników neolitycznych w zględnie etap u C — z czasu tuż po odsłonięciu szybu przez S. K rukow skiego. Na stropie, lub kopule betonow ej (patrz ry su n e k 204) po mieści się gruz i zw ietrzelina w k sz ta ł cie nasypu. Dolna część szybu zostanie z re k o n stru o w a n a z w apienia m iejscow e go na zapraw ie w apiennej z w ap ń a w y palonego z tego sam ego k am ienia. U kład kam ieni będzie n aślad o w a ł n a tu ra ln e spękania opoki. Celem zabezpieczenia szybu przed zalew aniem w odam i opado wymi m ożna w ykonać d ren a ż a sam otw ór p rzy k ry w a ć zimą i w okresach dżdżów tró jd zieln ą p rzy k ry w ą d re w n ia ną obitą b lach ą lub papą. Z ejście do szy bu m ożna w ykonać rów nież p rzy pom o cy d rabiny stalow ej. O św ietlenie k o ry ta
rzy elektryczne. '
D odatnie cechy tego drugiego pom ysłu polegają n a tym , że u m ożliw iają oglą danie obiektu w jego form ie p ierw o tn ej — zabytkow ej dydak ty czn ie p o p raw n ej. Do w n ętrza szybu d o trze w p raw dzie równocześnie znacznie m niejsza g ru p k a zw iedzających, ale i ongiś w jego w n ę trzu przebyw ało górników za le d w ie k il ku. W przeciw ień stw ie d o pierw szego pom ysłu u je m n ą cechą będzie sztuczne odtw orzenie form w n ętrza, k tó re zagi nęło, ale form y te w re k o n s tru k c ji u k a zują k sz tałty p ie rw o tn e lep iej i naocz- niej, aniżeli p rzypadkow o za trz y m a n a w sam ow yniszczaniu ściana w ed łu g s ta n u obecnego. S tan obecny zachow ania ścian nie je st sta n em zachow ania form
zabytkow ych. S tan em niew ątp liw ie za b y tk o w y m były ściany bezpośrednio po ich odsłonięciu przez S. K rukow skiego, m im o ich częściowego w yniszczenia w okresie opuszczenia szybów.
O bydw a pom ysły — ja k w idać — po sia d ają zarów no d odatnie ja k i ujem ne cechy rek o n stru k c ji i konserw acji za rów no pod w zględem kon serw ato rsk im ja k i dydaktycznym . W szelkie in n e roz w iązania byłyby w prost niedopuszczalne i zg ru n tu błędne. R ealizm n a k a zu je nam zachow ać kopaln ię możliwie w iernie od tw a rz a ją c ą form y p ierw o tn e z okresu p ro d u k c ji szybu. T ak re k o n stru u ją c szyb osiągniem y cel dydaktyczny, w ażny ze w zględu n a zw iedzających niefachow ców i uczącą się młodzież. Z pow yższych względów K om isja opiniodaw cza p o sta now iła w yrazić zgodę n a zre k o n stru o w anie dw óch szybów w edług pom ysłów M. D rew ki i T. Żurow skiego. D rugi p ro je k t będzie dlatego w ykonany że pos a da lepsze w aru n k i ekspozycji. F a k tu ra sk alisty ch części szybu będzie w tym pom yśle n a tu ra ln a , tym sam ym dla specjalistów i naukow ców w artościow a, którzy, ja k o fachow cy będą i ta k dobrze rozum ieli szczątkow e form y kopalni, gdy laikom i niefachow com odpow iadać lepiej będzie dok ład n a re k o n stru k c ja form zabytkow ych szybu z okresu p ro dukcji, jako zbliżonych do rzeczyw isto ści d aw nodziejow ej. O bydw a pom ysły zrealizow ane w n atu rz e będą się w ten sposób w zajem n ie w sp ierały w p a rtia c h najsłab szy ch a dopiero łącznie spełnią zadanie i n aukow e i dydaktyczne.
T. Żur ows k i K O NSERW ACJA PAC Y FIK A ŁU Z SU
LEJOW A.
P raco w n ia K onserw acji Z abytków Rze miosła A rtystycznego przy P racow niach K o n serw acji Z abytków w W arszaw ie, podjęła w r. ub. kon serw acje P acy fik ału pochodzącego z kaplicy N. M. P. (Ligęz- ków) w Sulejow ie. Zabiegi prow adzone pod kieru n k iem k o n se rw ato ra Józefa G reina przyczyniły się ao usunięcia w znacznej m ierze szkód uczynionych „zębem czasu“ tem u w artościow em u o k a zowi złotnictw a późno-średniow iecznego. Po odczyszczeniu pow ierzchni, dzięki cze m u zyskał na w yrazistości ry to w an y r y sunek, dokonano uzupełnienia b r a k u ją cej części środkow ego k w a d ra tu krzyża oraz w ypełniono otw ory pow stałe na skutek przebicia gw oździam i tró jlistn y c h zakończeń jego ram ion. P on ad to z re k o n stru o w an e zostały b ra k u ją c e elem e n ty ażurow e, łączące w ierzch n ią ruchom ą blachę (z w ycięciem n a relikw ie) ze
Ryc. 205. P a cy fik a ł z S ulejow a, aw ers, przed k o n se rw ac ją .
Ze zb. P. K. Z.
Ryc. 206. P a cy fik a ł z S ulejow a, rew ers, przed ko n serw acją.
Ze zb. P. K. Z.
spodnią b lach ą oraz n ie istn ieją ce p a rtie kraw ędzi. Z akończeniem zabiegów bę dzie w yzłocenie całej pow ierzchni.
M ożność dokładnego o b ejrzen ia z a b y t k u pozw oliła n a dokonanie szeregu spo strzeżeń różnych w stosunku do a try b u - cji św ieżo w ydanego in w e n ta rz a
