Antoni Kuczyński
Zabytkowe spichlerze o kopulasto
sklepionym zrębie : ziemia opolska
Ochrona Zabytków 25/1 (96), 31-33w przyszłości jednak, gdy społeczeństwa staną się na ty le bogate, by zachowywać swe zabytki w stanie „czystym ”, nieskażonym adaptacją, po to tylko, by można je było podziwiać, a nie na siłę korzystać z nich, problem ten będzie się ujaw niał coraz silniej.
W omawianym obiekcie nie chodziło co praw da o adaptację, lecz o pewnego rodzaju uproszcze nie stylistyczne poprzez uwspółcześnienie w y posażenia i w ystroju, lecz efekt był ten sam — destrukcja „ducha” zabytkowego wnętrza. P rzyjrzyjm y się mu uważnie. W nętrze de Fon taines m a w sobie obecnie coś z kaw iarni (te
tandetne reflektorki zamiast żyrandoli), sali wy kładowej lub projekcyjnej; z punktu widzenia obrządków religijnych jest to w nętrze w ystery- lizowane i bezbarwne, które zatraciło właściwy charakter i klimat. Trudno jest więc dziwić się, że jugosłowiański konserw ator P eter Fister i architekt grecki P lutarch Theocharidis z tr u dem powstrzymywali się od nazwania koncepcji Szwajcarów nieporozumieniem. W dyskusji jaka wywiązała się w rzymskim Centrum UNESCO niżej podpisany poparł zdanie obu wymienio nych kolegów.
m gr inż. W aldem ar Ł ysiak
P raco w n ie K onserw acji Z abytków , W arszaw a
RESTORATION OF DE FONTAINES CHURCH AT NEUCHÂTEL, SWITZERLAND
Basing on ex a m p le of a sm all de F o n tain es church at N eu c h âte l, S w itzerlan d th e a u th o r deals W ith an e ssen tial problem of a d a p ta tiv e re sto ra tio n w orks being u n d e rta k e n in a rc h ite c tu ra l objects o f histo rical c h a ra c te r. T hough th e building in question, w hen considered fro m the view point of h istory of a rt, cannot b e classified as one belonging to th e top category th e re sto ra tio n w orks c a rrie d out gave rise to a g rea t deal of in te re stin g discussion. The problem s involved in re sto ra tio n of th a t ch u rch w ere p rese n ted in th e su m m er of 1971 a t th e In te rn a tio n a l C e n tre fo r the S tudy of P re se rv a tio n and th e R esto ratio n of C u ltu ra l P ro p e rty , Rom e, th a t has been established u n d er th e auspices of UNESCO, as a specific fe a tu re in c e rtain m odern ten d en cies p rese n t in th e c o n s e rv a to r’s w ork. D uring th e course of resto ra tio n in 1969 from th e church in te rio r w ere rem oved its neo-G othic fittin g s m a d e of w ood, except fo r pu lp it, w hose p la ce took
a nu m b er of wood fu rn ish in g s ex trem ely sim ple in th e ir shapes. In th is striv e to achieve an intended sim plicity and th e m ost fu n ctio n al c h a ra c te r of th e c h u rc h ’s in te rio r th e co nservators have, how ever, advanced too fa r, as th e new fittin g s are q u ite d ra s ti cally m odern as to th e ir form s and w orse still in sh a rp c o n tra st to arc h itec tu re. In th is connection th e fact th a t from am ong elem ents of th e fo rm e r fittin g s th e p u lp it has been left as th e only elem ent seem s to be a m isu n d erstan d in g or even failu re.
T he a u th o r em phasizes th a t it is not th e change of fittin g s alone w ith w hich h e is dealing in his article b u t th e so-called sp irit of th e m onum ent m e an t as th e c h a ra c te r an d clim ate of au th en ticity . T he excessively m odernized in te rio r of de F o n tain es church has becom e one ste rile an d d ep riv e d of colour th u s loosing its intrin sic clim ate and ch aracter.
A NTONI K U CZY Ń SK I
ZABYTKOWE SPICHLERZE O KOPULASTO
(ZIEMIA OPOLSKA)
Spichrz był niegdyś budynkiem odgrywającym poważną rolę w gospodarstwie — służył do prze chowywania wymłóconego zboża. Pom ijając tę podstawową funkcję pełnił on szereg funkcji ubocznych: służył do przechowywania nabiału, mięsa i innych produktów żywnościowych. Po nadto składano w jego w nętrzu różne narzędzia gospodarcze, drobne drewno na opał i uprząż. Każde pomieszczenie w ewnątrz spichrza speł niało określoną funkcję. Wiadomo także z tra dycji, że spichrz ' spełniał ongiś rolę skarbca. Przechowywano więc w nim w yroby ze srebra i złota, często pieniądze, odświętną odzież i dro
SKLEPIONYM ZRĘBIE
gocenne hafty. Ponadto, jak informowali sędzi wi mieszkańcy wielu wsi opolskich, istniał kie dyś tutaj zwyczaj, że po śmierci gospodarza umieszczano na parterze spichrza jego zwłoki, skąd po 2 lub 3 dniach następowało w yprow a dzenie na cmentarz; stąd też wyruszał orszak pogrzebowy. Obecnie jedynie sporadycznie za chowała się na Opolszczyźnie podstawowa funk cja spichlerzy, jako budynków do przechowy wania ziarna; po innych natomiast, dodatko wych funkcjach pozostała tylko pamięć potom nych. Zachowane do dzisiaj spichrze w więk szości pełnią rolę podręcznych składzików w 31
1. L ig ota Książęca pow. Racibórz, spichlerz o k o p u lasto s k l e p i o n y m zrębie. O b iek t obecnie zn a jd u je się na te renię M u z e u m Wsi Opolskiej (fot. J. M ichałowsk i)
ч
1. L ig ota Książęca, Racibórz District — Granary w ith d o m e - lik e va u lted carcasse. T h e object is at present pre serv ed in Opole Rural Building M u s e u m
2. G ło g ó w e k pow. P rudnik , spichlerz o kopulasto s k l e p i o n y m zrębie i dachu luźno nało żonym. O biekt obecnie zn a jd u j e się na terenie M u z e u m Wsi Opolskiej (fot. J. M ichałow ski)
2. G łogów e k, P ru d n ik District — Granary w i th d o m e - lik e v a u l te d carcasse and a fre ely supported roofing. T h e obje ct is at present p re serv ed in Opole Rural B u ild in g M u s e u m
32
3. Borucin pow. Racibórz, spichlerz o k opulasto s k l e p io n y m zrębie i dachu luźno n a łożony m (fot. A. K u czyńsk i)
3. Borucin, Racibórz District, Granary w i th d o m e - lik e v aulted carcasse and a fre ely supported roofing
obrębie zagrody i z roku na rok chylą się ku ziemi.
Wśród zabytków drewnianej architektury w iej skiej, związanej z krajobrazem ziemi opolskiej, na pierwszy plan wysuwają się spichrze z koń ca XVIII i pierwszej połowy XIX stulecia. W zróżnicowanym zespole tych obiektów oddzielną grupę stanowią masywnie zbudowane spichrze o kopulasto sklepionym zrębie. Rozsiadły się one w południowej i południowo-wschodniej części Opolszczyzny, np. we wsi Pilszcz, pow. głub- czycki, we wsi Łany, pow. kozielski oraz wsiach Bolesław, Borucin, Krzanowice i Wojnowice, pow. raciborski. Wznoszono je z grubych sosno wych belek, a ściany od zewnątrz wylepiano gliną. Obiekty starsze wykonane są wyłącznie z grubych belek, na których widać ślady obrób ki toporem, nowsze natomiast budowano z belek przecinanych piłą tracką. Ściany połączone są w węgłach na tzw. obłap lub jaskółczy ogon, często z dodatkowym wzmocnieniem w ew nątrz w postaci prymitywnego zamka. Nierówno ob cięte ostatki zrębu w ystają nieraz poza lico bu dynku. Od zewnątrz ściany oblepiano gliną zmieszaną z plewami lub drobno ciętą słomą. Aby zaprawa lepiej przylegała do ścian w bite są w nie drewniane dybie o długości 10 cm, często tkwiące także między belkami. Spichrze mają jednoskrzydlowe drzwi, z dwu w arstw desek połączonych za pomocą grubych gwoździ o dużych główkach. Deski zewnętrzne ułożone są w różne wzory i tworzą często m otyw jodeł ki. Uzupełnieniem zdobniczym drzwi są nakład ki zamkowe oraz gwoździe o dużych spłaszczo nych główkach. Często nad drzwiami w yryta jest data budowy spichrza. W oblepionym gliną zrębie znajdują się małe okna — świetliki bez szyb, a jedynie zabezpieczone żelaznymi k ra tami.
Krokwiowe dachy nie są związane konstrukcyj nie ze ścianami. Założone są one luźno na kopułę zrębu, z którego łatwo je zsunąć, np. podczas pożaru.
Nakreślone powyżej cechy spichrzy o kopulasto- sklepionym zrębie, takie jak masywność bu dowli, ściany oblepione gliną, ruchomy dach, małe św ietliki okienne przypominające strzel nice, solidnie wykonane drzwi, oraz region ich występow ania koncentrujący się na terenie po łudniowej Opolszczyzny i Spiszu pozwalają wnioskować o obronnej funkcji tych obiektów. F unkcja ta mogła mieć duże znaczenie właśnie na tych obszarach, które w dalekiej przeszłości charakteryzow ały się wzmożonym ruchem lud ności (sąsiedztwo Bramy Morawskiej), a więc narażone były na występowanie częstych starć zbrojnych. Zaprezentowany powyżej rodzaj spichrzy należy do grupy obiektów reprezentu jących tak charakterystyczne dla opolskiego pejzażu budownictwo drew niane i jako taki po winien być objęty ochroną. Spichrze te nie m ają odpowiedników w innych rejonach Polski, nie zabezpieczone jednak w terenie niszczeją z roku na rok lub są rozbierane na opał. Działający
przy Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków M inisterstwa K ultury i Sztuki Zespół Doradczy do spraw Parków Etnograficznych i Budownic tw a Drewnianego wydał wprawdzie w 1966 ro ku memoriał, w którym nakreślono program budowy skansenów i zabezpieczenia architek tu ry ludowej, nie rozwiązuje to jednak w pełni zagadnienia. W zakresie opieki nad tym i zabyt kam i powinna się ujawniać działalność sił m iej scowych, nie wszystkie bowiem w arte zabezpie czenia spichrze znajdą się na terenie Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu Bierkowicach. Należy więc rozpatrzyć ewentualność nadania w tórnej funkcji tym obiektom, a możliwości w tym za kresie jest wiele — od gospodarczych po tu ry s tyczne. Mogą pełnić one rolę izb muzealnych, baz turystycznych, sklepów z pam iątkam i re gionalnymi. Istnieją zresztą wzorce we Francji, Szwecji, z których także w arto skorzystać. Samo uznanie opolskich spichrzy o kopulasto- sklepionym zrębie za obiekty zabytkowe, bez podjęcia kroków zmierzających do ich ochrony, to napraw dę mało.
m g r A ntoni K uczyński W rocław
ANCIENT GRANARIES WITH DOME-LIKE VAULTED CARCASSES
T he w o rk p rese n ted above w as based upon m a teria ls g a th ered as a re su lt of field investigations carried o ut to o rd e r of th e Opole R u ra l B uilding M useum at O pole-B ierkow ice. F rom w ith in th e ran g e of m o n u m en ts fe a tu rin g ch a ra c te ristic m a rk s of r u r a l a rc h i te c tu re in Opole Region as those m ost v a lu a b le h isto rica lly m ay, no doubt, be reg a rd e d g ra n a rie s com ing from th e la te eighteenth and th e firs t h a lf of n ineteenth ce n tu ry . W ith in th e v a rie ty of buildings of p a rtic u la r in te re st should be listed g ran a rie s w ith th e ir dom e-like v au lte d carcasses ex h ib itin g th e genuine genetic and co n stru c tio n a l shapes. The te rrito ry in w hich m ay
b e encountered th e objects of th is k in d covers th e south an d so u th -ea st areas of Opole Region reach in g as fa r as to Spisz Region. This type of g ra n a ry m ay genetically be rela ted to buildings fitte d w ith th e do m e-sh ap ed roofings. G ra n arie s w ith d om e-like v a u lte d carcasses a re constitu tin g q u ite a n uniq u e ty p e of r u r a l buildings h av in g no th e ir e q u iv a le n ts in o th e r p a rts of P oland and th e re fo re to re g a rd them as h isto ric al m onum ents tog eth er w ith s u ita b le m e a su res for th e ir p rotection seems to be an o rd e r of th e day.
K R Z Y SZ T O F N O W lftS K I
PROBLEMATYKA NAUKOWA, KONSERWATORSKA I EKSPOZYCYJNA CEGLANEJ ROTUNDY W SIERADZU
Obiekt odkryto w trakcie badań archeologicz nych Wzgórza Zamkowego w Sieradzu, prow a dzonych w 1968 r. przez miejscowe Muzeum *.
1 In fo r m a to r Archeologiczny (badania 1968 г.), W ar szaw a 1969, s. 289.
W następnym roku badania przejęła Pracow nia Archeologiczno-Konserwatorska PP „Pracow nie Konserwacji Zabytków”, Oddział w W ar szawie. Początkowo sądzono, że znaleziony m ur ceglany, zbudowany na planie zbliżonym do
