Ewa Wisła, Teresa
Żurkowska-Mastalerz
Fiolet "śląski" : identyfikacja nie
znanego pigmentu w gotyckim
malarstwie ściennym na podstawie
materiału uzyskanego w czasie prac
konserwatorskich w latach 1978-1985
Ochrona Zabytków 40/4 (159), 312-318
THE CONSERVATION OF A STONE ARCHITECTONIC DETAILS IN THE CASTLE AT THE WAWEL HILL - THE WORK DONE IN 1984-1986
The article presents conservation work done on a stone architectonic detail in the Castle at the Wawel Hill carried out in 1984-1986 by the team headed by the author and operating within the Management for the Renewal of the Royal Castle at the Wawel Hill (at present a branch office of the PP PKZ). The work was preceded with a detail exa mination of the laboratory studies made by the Centre for the Studies on the History of Engineering at the Higher M i ning School (A.G.H.) in Cracow.
The destruction of a stone architectonic detail of the Castle, made from poorly weather-proof sandstone and limestone, is caused mainly by chemical corrosion (sulphur compounds and other gas pollution of the atmosphere) combined with atmospheric humidity. At the same time a high dust fall brings about strong soiling and results in blocking stone po res. The basic conservation treatment includes: removal of the " s h e ir of layers, consolidation of impaired material and protection against hydrophobization.
The work done in the Wawel Castle in the discussed period compromised the preservation of stone elements in the Se natorial Stairs, part of the portals and window framings in the Arcade Courtyard as well as the west elevation of a gate wing. Organic silicone preparations both imported (Steinfestiger OH and Steinfestiger H made by Wacker- -Chemie) and Polish ones (Ahydrosil Z elaborated by the Institute of Industrial Chemistry in Warsaw) were used for the consolidation and hydrophobization. A very poor condi tion of the preserved parts called for a special treatment consisting, i.a., in preparatory stregthening of the stone prior to cleansing, injections, protection of stratifications with strips of putty, addition of acrylic resin to consolidating pre parations (because of stratifications and crackings). Solu tions of ammonium, carbonate and alcalic pastes that act mildly but effectively were amongst the products used for cleansing. The missing parts were mostly made up with lime stone putty and only in some exceptional cases with putty made from stone dust based on acrylic resin.
EWA WISŁA
TERESA ŻURKOWSKA-MASTALERZ
FIOLET „ŚLĄSKI". IDENTYFIKACJA NIE Z N A N E G O PIGMENTU W G OTYCKIM MALARSTWIE
ŚCIENNYM NA PODSTAWIE MATERIAŁU UZYSKANEGO
W CZASIE PRAC KONSERWATORSKICH W LATACH 1 9 7 8 -1 9 8 5
W prowadzenie
O d krycie p ig m e n tu fio le to w e g o , nazw anego przez a u to rk i fio le te m ,,ślqskim ” , je s t w znacznym s to p n iu re zu lta te m zbiegu oko liczn o ści, który p o zw o lił o d s ło n ić nie znane dotychczas historykom - zarów no polskim , ja k i niem ieckim — g o tyckie m a lo w id ła ścienne, a ta k że w ynikiem przypadku, który sp ra w ił, że ko lo r ten p o ja w ił się w trzech k o le jn o konserw ow anych o b ie kta ch . Pierwszym obiektem , w którym stw ierdzono w ystę p o w a nie koloru fio le to w e g o , było p re zb ite riu m kościoła w G rzybianach 1, skqd nie p o b ra n o próbek. W o p isie in w entaryzacyjnym po ko n se rw a cji o kre ślo n o czapkę św. Krzysztofa ja k o fio le to w q 2. S tw ierdzenie to sp o tka ło się z krytykq podczas sym pozjum pośw ięconego m a lo w i dłom ściennym w o je w ó d ztw je le n io g ó rs k ie g o i le g n ic kiego 3. Tak w ięc pierwszy sygnał is tn ie n ia te g o koloru został zlekceważony, g łó w n ie w w yniku re sp e kto w a n ia ustalonych i o g ó ln ie uznanych stw ierdzeń — b ra k p ig m entu fio le to w e g o w okresie średniow iecza w te c h n i kach w a p ie n n ych .
W roku 1981 w ka p licy Św. Krzyża w Lwówku Ś lq s k im 4 podczas o d s ła n ia n ia d e k o ra c ji m a la rskie j na s k le p ie niu gotyckim (fot. n r 1 i 2) datow anym na zw orniku rokiem 1498 nie było już w q tp liw o ś c i, że jednym z g łó wnych kolorów kom pozycji ro ślin n e j je s t fio le t, choć kolorystyka te g o skle p ie n ia zachow ała się w p e łn i. N arysow ane zde cyd o w a n ie czarnq lin iq ostrokrzew ow e liście, fa n ta z y jn e czy proste po ln e kwiaty, w y ra s ta jq c e z każdego skrzyżowania żeber, p ie rw o tn ie zestaw ione były w k o lo ra c h : c h ło d n a zieleń — czerw one o d w ro cie i fio le t - cie p ła żółć. K w iaty n iebieskie, b ia łe , ż ó ł te, fio le to w e . O ile czerw ień za ch o w ała się śla d o w o (we w g łę b ie n ia c h zapraw y), zieleń u le g ła m iejscam i sczernieniu lu b u tra c iła swq intensyw ność, b łę kity ście m n ia ły lu b zszarzały, o tyle fio le t tam , gdzie nie u le g ł
mechanicznym zniszczeniom , w p e łn i zachow ał swq j a kość. Jest g a tu n k o w o najlepszym z użytych p igm entów , je d n a k o w y we wszystkich m iejscach, zarów no tych za w ilg o co n ych , ja k i tych nagrzew anych słońcem , bez plam , zacie m n ie ń , c a łk o w ic ie je d n o ro d n y . Z a ch o w a ł w ięc świeżość, któ re j b ra k było innym barw om . K olejnym konserw ow anym o b ie kte m była gotycka k a p lic a przy kościele p a ra fia ln y m w Lipie (ko ło Jawo- r a ) 5, roboczo o kre ślo n a ja k o k a p lic a g ro b o w a rodziny C etliczów — von Z e d litz (ок. 1500 r.?). K a p lica przy lega od p o łu d n ia do korpusu wieży i od zachodu do nawy g łó w n e j kościoła. O b ie k t ten nie w ystępuje w żadnym spisie zabytków a rc h ite k tu ry 6, a także — p o mimo czytelności jeszcze przed konserw ację m alarstw a na całym s k le p ie n iu 7 (fo t. nr 3 i 4) - nie fig u ru je
1 Grzybiany, woj. legnickie, kościół filialny pod wezwaniem Św. Zofii.
2 Dokumentacja konserwatorska. Wojewódzki Konserwator Zabytków, Legnica: Dysputy Konserwatorskie 1. Problemy kon serwacji malowideł ściennych w woj. jeleniogórskim i leg nickim. Kraków 1976.
3 23 IX 1979 - Cieplice.
4 Dokumentacja konserwatorska. Wojewódzki Konserwator Zabytków. Jelenia Góra.
5 Lipa Jaworska, woj. jeleniogórskie, kościół parafialny pod wezwaniem Św. Św. Piotra i Pawła. . 6 J. P i l c h , Zabytki architektury Dolnego Śląska. Ossoli neum 1978.
7 Sklepienie w Lipie tylko raz zostało przemalowane słabq, różowq farba klejową (zapewne w XX w.), która rozłożyła się i sama odpadła, pozostając jedynie w miejscach silnie zawilgoconych jako stwardniała przesycona solami warstwa. Natomiast sklepienie w Lwówku było zakryte szczelnie cien kim narzutem oraz wieloma warstwami pobiał.
w żadnym o p ra c o w a n iu 8. A le w ła ś n ie d la te g o , że na je g o s kle p ie n iu w yraźnie w id o czn e były kształty fio le towych roślin i fio le to w e j szaty, W oje w ó d zki Konser w a to r Z abytków w J e le n ie j Górze, z a in te re so w a n y p rzebiegiem p ra c nad id e n ty fik a c ją fio le to w e g o b a rw nika z Lwówka, w łączył ten o b ie k t do swego p la n u . W ystępujący w o b ie k c ie fio le t je s t identyczny w b a r w ie i fakturze ze znalezionym w Lwówku, był rów nież zastosowany w zb liżo n e j kom pozycyjnie d e k o r a c ji9. K olor ten w ystę p u je tu ta j także na skle p ie n iu , w tym w ypadku, podzielonym m alow anym i żebram i ze w sp o r nikam i na cztery g łó w n e pola i sześć m niejszych. P ier w o tn ie centrum każdego pola z a jm o w a ła p ostać p ó ł- -p ro ro k a w o rie n ta liz u ją c y m n a kryciu głow y ze zw o jem rękopisów w ręku. Pozostałe m niejsze p ola, n a roża i puste m iejsca w o kó ł p ro ro kó w w y p e łn ia ł o rn a m ent roślinny. Rośliny n arysow ane lekką c ie m n ą lin ią są zielone, b ia łe z m o d e lu n kie m , żółte i fio le to w e . F io let, p o d o b n ie ja k i w Lwówku, łączony je s t w rysunku liści z cie p łą żółcią. D o d a tko w o w tym o b ie k c ie je d e n z proroków u b ra n y je s t w fio le to w ą szatę, a je g o tu r
ban m odelow any tym kolorem .
Również w w yp a d ku te g o m a lo w id ła zaska ku je stan za ch o w an ia fio le tu ; ta k ja k w m a lo w id ła c h z Lwówka g ó ru je on g a tu n k o w o nad in n ym i b a rw n ik a m i. M a ją c w ięc do p o ró w n a n ia dw a m a lo w id ła , w których w ystępujący ko lo r je s t te j sam ej ja ko ści pom im o róż
nych losów o b ie któ w , można stw ierdzić, że o g lą d a n y o b e c n ie fio le t nie je s t w ynikiem zm ian w z a b a rw ie n iu je d n e g o z innych p ig m e n tó w z pow odu u tle n ie n ia lu b na skutek ko n ta ktu ze środkam i chem icznym i (n p . przy myciu czy zam a lo w yw a n iu ), lu b z innych przyczyn. N a leży w ię c uznać go za je d n o z n a c z n ie fio le to w y . W ta kiej postaci został u ja w n io n y i zid e n ty fik o w a n y w Pol sce po raz pierwszy.
Pozostało tylko o d p o w ie d z ie ć na pytanie, ja k został on sporządzony: czy otrzym ano go poprzez m ieszanie lu b n a k ła d a n ie p ig m e n tó w b łę k itn e g o i czerw onego, czy też użyto je d n e j z o d m ia n hem atytu, sam ej lu b w m ieszaninie z b ie lą , czy w reszcie zn a la z ł tu zasto sow anie dotychczas nie znany p ig m e n t.
N a le ża ło rów nież p o tw ie rd z ić lu b w ykluczyć hipotezę o zastosow aniu fio le to w e g o szkliw a (były znane od starożytności) 10, w ysu n ię tą na p o d sta w ie b a d a ń prze prow adzonych w p ra co w n ia c h ASP w K rakow ie 11. Z d a ją c sobie spraw ę z dyskusyjności w y s tę p o w an ia p ig m entu fio le to w e g o w te c h n ik a c h w a p ie n n y c h m a la r stwa ściennego, każdą hip o te zę roboczą i każdy w y nik spraw dzano i dyskutow ano, a n g a ż u ją c w p roblem w ie lu sp e cja listó w , którym a u to rk i d zię ku ją — w szcze g ó ln ości W o je w ó d zkie m u K onserw atorow i Z a b ytkó w w J e le n ie j G órze — m gr J. S k ib iń skie j, dr. hab. M. Pa w likow skiem u, mgr. A. Janasow i, mgr. J. S iedleckiem u,
mgr. J. S tępińskiem u i m gr M . Kędziorze.
Przebieg badań fizykochemicznych
Przedm iotem b a d a ń były d w ie p ró b ki b a rw n ik ó w fio letow ych po b ra n ych z Lwówka Ś ląskiego i z Lipy. Z oczywistych pow odów p róbki te były m in im a ln e (p ró b ka z Lwówka Ś ląskiego była nie w iększa niż 10 mg, zaś z Lipy rzędu 20 mg). O czyw iste je s t rów nież, że p o mimo starań były one p o b ra n e z p o b ia łą (w ę g la n w a p nia i krzem ionka) i być może za w ie ra ły resztki spoiw a (np. żółtko kurze, kazeina), a także in n e zanieczysz czenia ta k ie np. ja k kurz.
M in im a ln e , z a n a lity c z n e g o p u nktu w id ze n ia , ilości p ró bek były pow odem , że wszystkie a n a lizy w ykonano bez ro zd zie le n ia tych s k ła d n ik ó w 12 z obaw y przed zm ody fik o w a n ie m , rozcieńczeniem b a d a n e j su b sta n cji b a rw nej, czy je j zniszczeniem . O g ra n ic z o n a ilość p ró b e k d e te rm in o w a ła także w ybór, kolejność metod a n a lity c z nych, ja k i ilość możliwych oznaczeń, a zwłaszcza o g ra niczała liczbę a n a liz niszczących.
P rzedstaw ione w tym a rty k u le b a d a n ia obu p ró b e k o b ję ły :
1) a n a liz ę ja k o ś c io w ą składu chem icznego m etodam i s p e ktro sko p ii re n tg e n o w skie j (a p a ra ty ARL-SEMQ i KEVEX) 13 i sp e ktro sko p ii em isyjnej (a p a ra t PGS-2) 14; 2) a n a liz ę ilo ścio w ą w ybranych p ie rw ia stkó w m e to d a mi a to m o w e j sp e ktro sko p ii a b s o rp c y jn e j (a p a ra t PERKIN-ELMER 503) 15 i sp e ktro sko p ii re n tg e n o w skie j (a p a ra t A R L-SE M Q );
3) rentg e n o w ską a n a liz ę fazow ą m etodą proszkową (D S H ) (a p a ra t TuR M 60) 16.
B a d a n ia składu p ie rw ia stko w e g o p ró b e k m etodą mi- k ro a n a liz y re n tg e n o w skie j za pom ocą obydw u a p a ra tó w p o zw o liły stw ierdzić, że nie w ystę p u ją w nich me- ta lu e ciężkie, ta k ie ja k np. Fe, Cu, Co, M N , Pb ani inne, których obecność z re g u ły stanow i o b a rw ie zw iązków chem icznych. N ie stw ierdzono rów nież w obu p ró b k a c h obe cn o ści p ie rw ia stkó w o liczbach a to m o wych Z większych od 20. O b yd w ie próbki z a w ie ra ją p ie rw ia s te k w a p ń p ra w ie w tych samych ilo ścia ch , p ra ktyczn ie nieza le żn ie od a n a liz o w a n e g o m iejsca, a w n ie liczn ych tylko p u n kta ch p o ja w ia się krzem i m a g nez.
Na rysunku 5 p rze d sta w io n o przebieg w idm a re n tg e now skiego poch o d zą ce g o od p ie rw ia stkó w obecnych w p ró b ce z Lipy, otrzym anego za pom ocą m ik ro a n a liz a - to ra KEVEX.
S tw ierdzony powyżej w obydw u p róbkach stosunek w a p n ia do krzemu s k ła n ia ł do o d rzu ce n ia hipotezy o
za-8 J. D o m a s ł a w s k i , A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a , M. K o r n e c k i i H. M a ł k i e w i c z ó w n a , Gotyckie ma
larstwo w Polsce. Poznań 1984.
9 Dokumentacja konserwatorska. Wojewódzki Konserwator Zabytków. Jelenia Góra.
10 W. N o w o t n y , Szkła barwne. Warszawa 1969.
11 Badania wykonane na próbce pochodzącej z Lwówka Śląs kiego metodą mikroskopii optycznej sugerowały szkliwo lub emalię fioletową, zaś wykonane metodą emisyjnej spektro skopii laserowej, za pomocą której stwierdzono obecność pierwiastków takich jak Si, Ca, Cu, N, Al, Na (?) Fe, su gerowały również szkliwo lub fioletową ochrę.
12 Metody badań minerałów i skal. Red. А. В о I e w s к i i W. Ż a b i ń s k i . Warszawa 1979; K. D a n z e r , E. T h a n , D. M o i c h , Ustalanie składu substancji. Warszawa 1980. 13 Mikroanalizator rentgenowski ARL-SEQM pozwala na wy krywanie i ilościowe oznaczenie, jeden po drugim, pierwia stków o liczbach atomowych Z większych o 3. Mikroanaliza tor KEVEX wykrywa równocześnie obecność wszystkich pier wiastków o liczbach atomowych Z większych od 10. 14 Spektograf emisyjny PGS-2 umożliwia stwierdzenie obec ności większości pierwiastków przy wykrywalności rzędu 0,0001 %/W ag.
15 Spektrofotometr absorpcyjny Perkin-Elmer 506 — analiza jakościowa pierwiastków przy wykrywalności od 0,001% do 0,0001 %/W ag.
16 Aparat TuR umożliwia otrzymanie rentgenogramów prosz kowych techniką filmową.
stósóW aniu szkliwa b a rw n e g o ja k o ze z reguły w szkłach 17 śre d n ia zaw artość tle n ku w a p n ia je s t dzie-> s ię c io k ro tn ie m niejsza od zaw artości tle n ku krzemu. W yn iki te rów nież sugerow ały o d rzu ce n ie hipotezy o w ytw o rze n iu barw y fio le to w e j przez m ieszanie lu b n a k ła d a n ie typow ych w te c h n ik a c h ściennych p ig m e n tó w b łę k itn e g o i czerw onego 18, poniew aż b a rw n ik i ta k ie (z w y jq tk ie m u ltra m a ryn y) za w ie ra ją m etale ciężkie w ilo ś c ia c h od kilku do kilku n a stu p ro c e n t 19.
Poniew aż je d n a k w ie le su b sta n cji w ykazuje barw ę w w yniku obecności w nich m etali ciężkich lu b innych c h ro m o fo ró w w ilościach mniejszych, a naw et ś la d o wych 20, a w ykryw alność obu p o p rze d n ich m etod je s t nie większa niż 0,01% , w ykonano a n a lizę ja ko ścio w ą p ró b e k m etodą a p e k tro s k o p ii e m isyjn e j za pom ocą a p a ra tu PGS-2.
M e to d ą tą nie stw ierdzono, na w e t w ilo ścia ch ś la d o wych 21, nie wykrytych u p rze d n io p ie rw ia stkó w , z w y ją t kiem m iedzi i żelaza.
D la w yznaczenia p ro ce n to w e g o u d zia łu tych m etali w yko n a no ilo ścio w ą a n a lizę na zaw artość miedzi i że laza m e todą spe ktro sko p ii a b s o rp c y jn e j. A n a liz ę ta k ą w yko n a n o rów nież dla p o b ia ły p o b ra n e j z o b ie k tu w Lipie w celu o kre śle n ia zaw artości tych p ie rw ia stkó w w m a te ria le towarzyszącym badanym próbkom . U zyskane w yniki um ieszczono w ta b e li 1.
typow ych ch ro m o fó n ó w (np. m e ta li cię żkich ) an i wr^cź od ich o b e cn o ści w barw nym m a te r ia le 22, ja k to ma m iejsce w w yp a d ku pewnych m in e ra łó w 23.
Z te g o po w o du w yko n a no re n tg e n o w ską a n a liz ę skła du fa zo w e g o b a d a n ych p ró b e k m etodą proszikową z zastosow aniem te c h n ik i film o w e j. A n a liz a otrzym anych re n tg e n o g ra m ó w w skazuje, że o b yd w ie p ró b ki są m ie s zaniną p rz y n a jm n ie j dwu s u b s ta n c ji krystalicznych o różnej w ie lko ści zia rn a .
Id e n ty fik a c ja tych s u b s ta n c ji za pom ocą ta b e l ASTM pozw ala stw ierdzić, że ta k w je d n e j ja k i w d ru g ie j p ró b ce w ystę p u je flu o ry t i kalcyt (w ę g la n w a p n ia ). Poniew aż kalcyt je s t głów nym s k ła d n ik ie m p o b iały, w w ypadku obu p ró b e k barw ę fio le to w ą otrzym ano w ięc przez za sto so w a n ie flu o ry tu , a d o k ła d n ie je g o fio le to w e j o d m ia n y noszącej nazwę a n to z o n it (flu o ry t c u c h
nący) 24. *
W celu o k re ś le n ia rozm ieszczenia flu o ry tu w badanych p ró b ka ch , ja k i oce n y je g o zaw artości w yko n a no ilo ś ciow ą a n a liz ę flu o ru za pom ocą m ik ro a n a liz a to ra re n t g e n o w skie g o AR L-SQ M przy za sto so w a n iu w c h a ra k terze w zorców flu o rk u s tro n tu i flu o ry tu pochodzącego ze starych w y ro b is k k o p a ln i w K le tn ie 25. O trzym ane w yniki zaw artości flu o ru w postaci intensyw ności p ro m ie n io w a n ia ch a rakterystycznego d la te g o pierw iastka z losowo w ybranych obszarów um ieszczono w ta b e li 2.
Tabela 1. Zawartość żelaza i miedzi w badanych próbkach
i pobiale (w %)
Próbka Fe Cu
Lwówek 0,1 0,01
Lipa 0,1 0,02
Pobiała (Lipa) 0,1 0,02
Tabela 2. Zawartość fluoru w poszczególnych obszarach dla
badanych próbek i wzorców
Intensywność pro Wzorzec Fluoryt Próbka Próbka
mieniowania cha SrF2 z z z
rakterystycznego Kletna Lwówka Lipy fluoru w badanym obszarze (liczba zliczeń/20 sek) 10 664 12 884 7 688 9 588 10 770 11 514 5 760 10 422 10 600 12 490 8 114 8 606 6 246 7 715
W yn iki te przez p o ró w n a n ie p o zw a la ją przypuszczać, że o b e cn o ść miedzi i żelaza w obydw u b a danych fio le ta c h je s t konsekw encją dużego rozpow szechnienia tych p ie rw ia stkó w w przyrodzie, nie rozstrzygają je d nak, czy ich zaw artość w tych ilo ścia ch w pływ a na za b a rw ie n ie . S u g e ru ją również, że mamy do czynienia ze zja w iskie m w ystę p o w an ia barw y niezależnie od ilości
P rzedstaw ione w ta b e li w yn iki p o tw ie rd z a ją obecność związku flu o ru w b a d a n ych p ró b k a c h i p o zw a la ją stw ierdzić, że za w a rto ść flu o ry tu w losowo w ybranych m iejscach je s t p ra w ie je d n a k o w a . B adane p ró b ki są w ięc flu o ry te m - pig m e n te m fio le to w ym zanieczyszczo nym w ę g la n e m w a p n ia - p o b ia łą .
17 A. B i e l a ń s k i , Chemia ogólna i nieorganiczna. W ar szawa 1970; W. N o w o t n y , Szklą barwne. Warszawa 1969. 18 D. V. T h o m p s o n , The Materials of Medieval Painting. London 1956; M. R z e p i ń s k a , Historia koloru w dziejach
malarstwa europejskiego. Kraków 1983.
19 J. H o p I i ń s к i, Farby i spoiwa malarskie. Kraków, Wro cław 1959.
20 A. N i к I u s, Centra barwne w kryształach rubinu. W ar szawa 1975.
21 J. M i n c z e w s k i , J. C h o d a k o w s k a , R. D y b c y ,
Analiza śladów. Warszawa 1973.
22 M. H a i s s i n s к y, Ch e m ia ją d r o w a i j e j zastosow anie.
Warszawa 1959.
23 Tamże; J. S c h u I m a n , W. D. C o m p t o n , Co lo r C e n ters in Solids. London 1963.
24 J. D. D a n a , E. S. D a n a, The System o f M in e r a lo g y .
London 1951; O. L e e d e r, Flourit. Lipsk 1979.
25 Próbkę fioletowego fluorytu otrzymano dzięki uprzejmości dr hab. M. Pawlikowskiego.
1. Lwówek Śląsk!, s k le p ie n ie ka p lic y Św. Krzyża o d stron y p o ł u d n i o w o - w s c h o d n ie j po k o n s e rw a c ji (fot. J. Ko tla rs ki) 1. Lwówek Śląski. The v a u lt in g of H o ly Cross' c h a p e l o f the so uth-e a s t side a fte r co n se r v a tio n 2. Lwówek Śląski, k a p lic a Św. Krzyża, f r a g m e n t d e k o r a c j i s kle p ie n ia o d strony z a c h o d n ie j (fot. J. Kotla rs ki) 2. Lwówek Śląski, Holy Cross' ch apel . Part o f th e d e c o r atio n o f the v a u l t in g from the west side
3. Lipa, kościół Św. Św. Pio tra i Pawła, f r a g m e n t s k le p ie nia k a p li c y g r o b o w e j o d strony p o ł u d n i o w o - z a c h o d n ie j (fot. J. Czyżniewska) 3. Lipa, p a r t o f the v a u lt in g in the to m b c h a p e l from the south-we st side in a p arish ch urch d e v o te d to St St Peter a n d Paul
4. Lipa, ko ściół Św. Św. Pio tra i Pawia, f r a g m e n t sk le p ie n ia ka p li cy g ro b o w e j, z bliż e n ie o d strony p o ł u d n i o w e j (fot. J. Czyżniewska) 4. Lipa, a p a ris h ch u rc h d e d i ca t e d to St St Peter a n d Paul. Part o f the v a u l t i n g in the to m b ch apel , c lo se -u p from the south side
6. U d o k u m e n t o w a n e ośrodki, w których w y d o b y w a n o w XIII—XV w. różne k o paliny, w tym rów ni eż fi o le to w y f l u o ryt: A — ośrodki, w których o d n a l e ziono f io le t „ ś l ą s k i " ; В — ko p a ln ie , o których w ia d o m o , że były czynne w śr ed nio wie cz u i w których z n a jd u je się także flu o ry t fio le t o w y ; С — wyrobisko, z kt ó re g o p o c h o d z i ł flu o ry t użyty d o b a d a ń p o ró w n a w cz ych
6. D o c u m e n t a t e d centres from w h ic h various m in era ls were e x c a v a te d in the 13th—15th ce n tu rie s ( in c lu d i n g f lu o r it e ) : A — centres in w h ic h „ t h e Silesian v io le t " was f o u n d ; В — m i nes wh ich a re kn o wn to be o p e r a t in g in the M i d d l e Ages a n d in w h ic h o n e can also f i n d vio le t f lu o r it e ; С — a d rift from w h ic h the e x a m in e d f l u o r i te was taken fo r a c o m p a r a t iv e study
B t Z t o l y S t o k X l l l w C * ^ K le tLno’^ ___ \ . j • i У 50 ЮО k m B\C h a łu p k i Uwagi końcowe
Fluoryt - CaF
2
- je s t n a jb a rd z ie j rozpow szechnionym m inerałem flu o ru . W ystę p u je w postaci b e zb a rw n e j, bqdź w różnych o d c ie n ia c h kolorów żółtego, z ie lo n e go, n ie b ie s k ie g o , fio le to w e g o 26. Jego c ie m n o fio le to w a o d m ia n a — a n to z o n it (flu o ry t cu ch n ą cy) je s t je d n ą z n ajczę ście j spotykanych w przyrodzie. W Polsce w ystę puje w w ie lu m iejscow ościach, g łó w n ie na D olnym Slqsku 27, bywa z n a jd o w a n y w w yro b iska ch i szto ln ia ch starych k o p a lń różnych k ru s z c ó w 28. P ołożenie n ie k tó rych z nich ilu s tru je rysunek 6. F lu o ryt był w y d o b y w a ny w o k o lic a c h Kletna od XVIII w.26 O. L e e d e r, Fluorit, op. cit.
27 А. В o I e w s к i, M i n e r a l o g i a szczegółowa. Warszawa 1982; J. Li s, H. S y l w e s t r z a k , M in e r a ły D o ln e g o Śląska. W ar szawa 1986.
28 T. D z i e к o ń s к i, W y d o b y w a n ie i m e t a lu r g ia kruszców n a D o ln y m Śląsku o d XIII d o p o ło w y XX w. Wrocław 1972; D. M o l e n d a , Zarys d z ie jó w g ó rn ic t w a n a z ie m ia ch Pol ski. Red. J. P a z d u r . T. 1. Katowice 1960; M. W e b e r -- K o z i ń s k a , tamże.
29 А. В o I e w s к i, Rozpoznawanie minerałów. Warszawa
1972.
30 Rysa — barwa sproszkowanego minerału; barwa ta jest różna od barwy w stanie niesproszkowanym. Rysa biała lub szara oznacza, że w czasie rozdrabniania minerału traci on barwę. Zjawisko znane przy wytwarzaniu pigmentów (22), powodowało, że pewne pigmenty naturalne rozdrabniano do określonego wymiaru ziarna, kosztem jakości farby. Stopień rozdrobnienia fioletu ,,ślqskiego” oszacowano na podsta wie rentgenogramów. Linie pochodzqce od kalcytu sq ostre, linie od fluorytu sq „ziarniste", co pozwala wnosić, że ziar na tego pigmentu w obydwu próbkach sq rzędu od 0,05 — 0,01 mm.
31 O. L e e d e r, Fluorit, op. cit.
32 Dr hab. M. Pawlikowski — informacja prywatna.
33 G. A g r i с о I a, Bermanus, 1529, W : J. D. D a n a , E. S. D a n a , op. cit. Fluorés lapides gemnarum similis sed minus
durt... colores varii, jucundi, Rubai, purpure; (vulgo ame thyst:) etc.
34 G. A g r i с о I a, Bermanus, op. cit.; G. A g r i с о I a, De
Natura fossilium. Tłumaczenie angielskie z pierwszego wy
dania łacińskiego (1546 r.); The Geological society of Ame
rica, special paper 63. Menaswa. Wis 1955.
35 M. R z e p i ń s k a , Historia koloru, op. cit.; С. С e n n i n i,
Rzecz o malarstwie. Katowice 1956.
36 A. P. L a u r i e , The Technique od The Great Painters, Lon don 1959; W. C o n s t a b l e , The Painter's Workshop. 1956. 37 M. R z e p i ń s k a , Historia koloru..., op. cit.; J. D o r n a -s ł a w -s k i , A. K a r ł o w -s k a - K a m z o w a , M. K o r n e c ki , H. M a ł k i e w i c z ó w n a , Gotyckie malarstwo..., op. cit.; A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a , Malarstwo Ślqskie 1250-1450. Wrocław 1979; M. W a l i c k i , Malowidła ścien ne kościoła Św. Trójcy na Zamku w Lublinie. Warszawa
1930; J. P e s i n a, Gotlicka nasienna malba na ziemiach
ceskich. Praha 1958.
38 D. V. T h o m p s o n , op. cit., A. P. L a u r i e , op. cit., W. C o n s t a b l e , op. cit.; E. W i s ł a , Analiza próbki farby fio
letowej z Dziwiszowa. Dane nie opublikowane.
39 M. R z e p i ń s k a , Historia koloru, op. cit.; С. С e n n i n i,
Rzecz o malarstwie..., op. cit.
Poza Polska o d m ia n y fio le to w e w ystę p u jq g łó w n ie w Czechach, B aw arii, T uryn g ii, na te re n ie A u strii, W ło ch , S zw ajcarii, F rancji, H is z p a n ii, B u łg a rii. F luoryt je s t m i nerałem niezbyt tw a rd ym 29 (rysa b ia ła lu b s z a ra )30 i odpornym na a lk a lia .
Pochodzenie barw y n ie zostało do końca w y ja ś n io n e 31. Przyjmuje się, że je s t ona w ynikiem obecności w o ln e go flu o ru u w o ln io n e g o ze stru ktu ry flu o ry tu w w y n i ku o d d z ia ły w a n ia p ie rw ia s tk ó w p ro m ie n io tw ó rczych 32. Jest to przykład m in e ra łu , gdzie barw a nie zależy od obecności i/lu b stężenia typow ych ch rom oforów , a jest w ynikiem d e fektów sieciow ych pow stałych w czasie tw orzenia się skorupy ziem skiej. Po raz pierwszy m in e rał ten i je g o ró żn o b a rw n e o d m ia n y pod nazwq ,,flu o rés” o p is a ł tw órca m in e ra lo g ii A g ric o la 33. O n też w y m ienia — pośród in n ych zastosow ań - w ykorzystyw a nie fio le to w e g o flu o ry tu ja k o pig m e n tu przez m a la rz y 34. Jednakże w zachow anych do dziś tra k ta ta c h m a la r skich 35, ja k i we w spółczesnych o p ra c o w a n ia c h sta rych m alarskich te c h n ik nie je s t w ym ieniany, ja k i ża den inny p ig m e n t fio le to w y 36.
Tym n ie m n ie j, ro z ró ż n ia ją c p o ję c ia p ig m e n t i kolor, ko lo r fio le to w y rzadko, a le w ystępuje w opisach k o lo ry styki średniow iecznych m a lo w id e ł ściennych 37. K olor ten na po d sta w ie przeprow adzonych w spółcześnie b a dań 38, ja k i w e d łu g daw nych re c e p tu r39 — otrzym yw a no przez m ieszanie lu b n a k ła d a n ie p ig m e n tó w czer w o n e go i n ie b ie s k ie g o lu b czerw onego i b ia łe g o . Przedstaw ione w tym o p ra c o w a n iu w yniki p o z w a la ją je d n o zn a czn ie stw ierdzić, że is tn ie je n a tu ra ln y p ig m e n t fio le to w y — flu o ry t i że p ig m e n t ten był stosow any św iadom ie w g o tyckim m a la rstw ie ściennym p rz y n a j
m niej na te re n ie D o ln e g o Śląska.
dr Ewa Wisla Akademia Górniczo-Hutnicza Instytut Maszyn Hutniczych i Automatyki w Krakowie mgr Teresa Źurkowska-Mastalerz konserwator dziel sztuki Kraków
"SILESIAN” VIOLET. THE IDENTIFICATION OF AN UNKNOW N PIGMENT IN THE GOTHIC MURAL PAINTING O N THE BASIS THE MATERIAL OBTAINED DURING CONSERVATION WORK DONE IN 1978-1985
The observations and results of studies presented in this article have been compiled during the uncovery and con servation of Gothic mural paintings. Violet colour was found in three subsequent objects.
The samples on the basis of which a violet pigment has been identified come from the paintings on the vaulting of Holy Cross’ Chapel in Lwówek Śląski and from the vaulting of the Getliczs tomb chapel at Lipa (1498 and ca 1500). It has been found out during the work that the pigment has not undergone changes due to some destructive factors, which is the usual case with other pigments such as green, blue and red. For obvious reasons only minimum samples have been taken, strongly soiled with whitewash (calcium carbonate and silica) and residues of adhesives and dust. All the analyses have been made without separating the com ponents in order not to destroy the samples.
The first examinations have been done in the Academy of Fine Arts in Cracow (optical microscopy and emission laser spectroscopy) ; they suggested glaze and ochre. This did not however explain the origin of the colour.
Further identification studies have included:
1. Quality analysis of the chemical composition by means of X-ray microscopy and emission spectroscopy.
2. Quantity analysis of selected elements by means of atom absorption spectroscopy and emission spectroscopy.
3. X-ray phase analysis by means of a powder technique.
The examinations have excluded the presence of heavy me tals and elements with the atom number higher than „20” . The proportion of calcium and silicon, as found in the stu dies, has shaken the hypothesis on the use of glaze. On the other hand, it has allowed us to say that we have here a phenomenon of colour irrespective of the presence of the number of typical chromophores and that the two samples are a combination of at least two crystaline substances with a different size of grains, in this case of fluorite and calcite (the main component of whitewash).
Thus, the element responsible for the colouring of the exa mined substance is fluorite, or to be precise its other form, namely antozonite. Fluorite from old excavations at Kletno was used as a comparative material. Deposits of this ma terial are found in abundance in the Lower Silesia, Czechs, Germany, Bulgaria and Spain. The origin of the colouring has not been fully explained. It is assumed to be the result of the presence of free fluor, released from fluorite structu res due to the effect of radioactive elements and is the outcome of net defects.
The results of the studies made have enabled us to state that there exists a natural violet pigment and that it was certainly used intentionally in mural Gothic paintings in the Silesia. The authors of this report have given it the name of "the Silesian violet” .
