Ilia Iliew, Lucjana Młyńska
Problemy konserwatorskie przy
renowacji wystroju dawnego pałacu
biskupów krakowskich w Kielcach
Ochrona Zabytków 39/4 (155), 272-282
IL IA IU E W
L U C J A N A M Ł Y Ń S K A
PROBLEMY KONSERWATORSKIE PRZY RENOWACJI WYSTROJU DAWNEGO PAŁACU
BISKUPÓW KRAKOWSKICH W KIELCACH
P ałac B iskupów Krakow skich w Kielcach (ob e cn ie sie dziba M uzeu m N a ro d o w e g o w Kielcach) pow stał w latach 1 6 4 4 -1 6 45 z fundacji bisku p a Jak u b a Zadzika. U w ażany jest za jeden z nielicznych zach ow anych przykładów architektury okresu w azow skiego. Z a ró w n o jego projektant, jak i w ykonawca, sq anonim ow i, choć
istnieje na ten temat wiele hipotez.
Architektura P ałacu nosi cechy typowe dla stylu ma- nierystycznego. Korpu s głów ny oparty jest na rzucie prostokąta flankow ego, w którego narożnikach znajdują się sześcioboczne baszty — za ch o d n ie przylegają bez p ośredn io d o bryły Pałacu, a w schod n ie są p ołączone z korpusem ścianam i kurtynowymi. N a wystrój Pałacu skła d a ją się bogate dekoracje w ykonane z różnych m ateriałów i w różnych technikach.
Bryła P ałacu dotrw ała do naszych czasów bez z a sadniczych przeróbek i zmian. N atom ia st wystrój d e koracyjny uległ d a le ko idącym zniekształceniom i prze obrażeniom , co w prow ad ziło d u żą d y sh a rm o n ię w w y gląd zie c a łe g o obiektu i stworzyło fałszywy ob raz z a mierzeń autorskich.
A b y przywrócić pierwotny w ygląd Pałacu, nale żało d o ko n a ć wielu skom plikow anych zabiegów .
W roku 1978 PP Pracow nie Konserw acji Zabytków O d dział w Kielcach — Pracow nie Konserw acji D zieł Sztu ki otrzymały zlecenie na przeprow adzenie ko m p le k so wych prac konserw atorskich i renow acyjnych wystroju dekoracyjne go Pa ła cu B iskupów Krakow skich.
W przeprow adzeniu badań , op ra co w a n iu p ro g ra m u p o stęp ow ania konserw atorskiego oraz w p ra c a c h
konser-1. Marm urowy kartusz herbowy z fasady głów nej: A — stan przed konserwacją, В - stan p o konserwacji i rekonstrukcji polichromii
w atorskich uczestniczył cały zespół specjalistów z P ra cowni Konserw acji Dzieł Sztuki, a głów nie: m gr M a łg o rzata Zyzik, m gr A lin a C elichow ska, m gr A d a m M ły ń ski, m gr O lg ie rd C h o jn a ck i oraz autorzy artykułu - m gr Ilia lliew, m gr Lucjan a M łyńska.
O p ra c o w a n ie to, ze w zględu na określony przez re dakcję limit objętościowy, ma charakter skrótowy i w ie le szczegółow ych za g a d n ie ń i problem ów zostało w nim św iado m ie pom iniętych 1. N ie u w zględn ion o w nim również o p isu rutynowych, czasochłonn ych czynności konserw atorskich, które w ym agały d u że go z a a n g a ż o w an ia wykonawców.
Przystępując d o prac konserw atorskich w Pałacu B isk u pów Krakow skich — Pracow nia Konserw acji Dzieł Sztuki kieleckiego O d d z ia łu PP Pracow nie Konserw acji Zabyt ków stanęła przed bard zo trudnym i skom plikow anym zadaniem . N a złożoność z a g a d n ie n ia w płynęła:
1. S k a la przewidzianych do konserw acji elem entów wy stroju, a w tym: p o n a d 300 m2 polichrom ii na dre wnie, p o n a d 400 mb sgraffito, 300 m2 m alarstwa ściennego, 600 mb gzym sów kam iennych, 600 m2 obram ień okiennych i portali, 300 m2 sztukaterii; 2. R óżn o ro d n o ść użytych m ateriałów i technik;
3. Skom plikow any charakter zm ian w wystroju obiektu, spow odo w anych zarów no destrukcyjnym działaniem czasu i zewnętrznych czynników, jak i wielokrotnymi remontami, przeróbkam i i renowacjam i.
W związku z tym przed rozpoczęciem prac konserw a torskich niezbędne było w ykonanie bardzo dokład nych b a d a ń obiektu ze szczególnym uw zględnieniem wszyst
kich elem entów przewidzianych do konserwacji. W
yko-1 D o k u m e n ta c ja w ykonan ych p ra c znajduje się w M u ze u m N a ro d o w ym w K ielcach i u w ykona w cy — PP P K Z — P K D S .
1. A m arble h eraldic ca rtou che from the m a in fa ç a d e : A — co ndition before conservation, В — co ndition after co n se rv a tion a n d reconstruction of p oly- chrom y
n a n o odkrywki pasow e na całej powierzchni elewacji korpusu g łó w n e g o i baszt oraz odkrywki na w ytypowa nych fragm entach polichromii, sztukaterii i kam ieniarki. Przeprow adzono wszelkie niezbędne b a d a n ia la b o ra toryjne i jedn ocześnie przestudiow ano dostęp ne a rch i w alia oraz prze analizow ano zebrany m ateriał iko n o graficzny.
U stalono, iż polichrom ia na ścia n a ch i stropach P ałacu została p o d d a n a dw ukrotnie gruntow nym renow acjom : pierwszej, w latach 1861— 1863, w ykonanej przez A le k s a n d ra Rycerskiego oraz drugiej w okresie m iędzy wojennym (1930-1935), przeprow adzonej przez H enryka C zarne ckiego. Polichrom ia na d eskach i belkach stro powych tylko w niewielkim stopniu została p o d d a n a zabiego m renowacyjnym ograniczającym się przede wszystkim d o lokalnych uzupełnień, natom iast polichro mia na ścia n a ch została całkow icie przem alow ana. W latach sześćdziesiątych pew ne partie polichrom ii p o d d a n e były konserwacji.
B a d a n ia elewacji pozwoliły na stwierdzenie, że w ich obrębie w prow ad zon o wiele istotnych zmian, które zn ie
2. M a rm u row y kartusz herbow y z fa sa d y g łó w n e j: A — stan p rzed konserw acją, В — stan p o konserw acji i rekonstrukcji polichrom ii
kształciły wystrój. Tynk był kilkakrotnie w ym ieniany i d la te go nie u d a ło się ustalić pierwotnej kolorystyki ścian Pałacu. N a tra fion o je d n ak n a ślady, które pozw alają dom niem ywać, że pierwotnym kolorem elewacji był bar dzo ja sn o u g ro w y — tzn. zbliżony do ob e cn ie odtw orzo nego.
B a d a n ia w ykonane na b o n ia ch flankujących narożniki baszt wykazały, iż najw cześniejsza za c h o w a n a warstwa tynku była po m a lo w a n a na szaro, a n a stę p n a w kolej ności m iała kolor różowobrunatny. N a kolor szary n a trafiono jednakże tylko na bo niach od strony fronto wej, natom iast wieże od strony ogrodow ej p o sia d a ją bonie, na których jako pierwszy ch ro n o lo giczn ie wystę puje kolor różowobrunatny.
N ajw ażn ie jsze go odkrycia d o k o n a n o w trakcie b a d a ń górnych fragm entów ścian P ałacu w przestrzeni za mkniętej między gzym sem koronującym , a położonym o około 50 cm niżej „gzym sem ząbkow ym ”. W tych p ar tiach na trzech elew acjach korpusu g łó w n e g o (p o łu d niowej, zachodniej i północnej) oraz na basztach n a trafiono na dekorację sgraffitową, o różnym stopniu
2. A m arble he rald ic ca rto u che from the m ain fa ç a d e : A — condition before conservation, В — co ndition after c o n s e rv a tion a n d reconstruction of p o - lychrom y
zachow ania. N atom ia st na elewacji frontowej korpusu g łó w n e g o stw ierdzono w ystęp ow anie jedynie śladów ta kie go sa m e g o fryzu sgraffitow ego. Fakt ten tłumaczy się tym, że na tej elewacji tynki były w ielokrotnie wy m ieniane w różnych okresach (znacznie częściej niż na pozostałych elew acjach i basztach).
B a d a n ia przeprow adzone przy kam iennych gzym sach i o b ram ieniach okiennych wykazały, że poszczególn e ciosy, po zniszczeniu pow ierzchni kam ienia i zatarciu się obróbki rzeźbiarskiej, były w ym ieniane i zastęp o w a n e nowymi, w ykonanym i z in n e g o rodzaju kam ienia, często w innym kolorze. Pierwotnie użyty kam ień to p ia skow iec o zabarw ien iu różowym, natom iast uszkodzone ciosy za stą p io n o w ykonanym i z b ia łe go w apienia. W wielu partiach — na basztach i korpusie głównym, na gzym sach: koronującym i kordonowym , w miejscu brakujących fragm entów kam ien ia — d o k o n a n o uzu peł nień w ce g le i zapraw ie. S ą to n ajp ra w d op o d ob niej
przeróbki jeszcze późniejsze w czasie niż te, w trakcie których różowy piaskow iec zastęp ow ano białym w a p ie niem.
P rze b a d a n ie trzech kartuszy herbowych, um iejscow io nych nad lo g g ią frontow ą pozwoliło stwierdzić, iż istnieją na nich resztki polichrom ii i złoceń, a dalsze p o szukiw ania doprow adziły d o ustalenia ich kolorów. N a tynku w okół kartuszy i na powierzchni ścian między oknam i w centralnej partii elewacji głów nej Pałacu o dsło n ię to fragm enty dekoracji m alarskiej składającej się z motywów roślinnych oraz innych, bliżej nieokre ślonych, których ze w zględu na bardzo zły stan za ch o w a n ia nie d a ło się rozszyfrować. S ą to n a jp ra w d o p o dobniej pozostałości po w spom nianych w archiw alnych inw entarzach: m alow anym zegarze słonecznym oraz la brach otaczających kartusze herbowe.
Rów nież b a d a n ia przeprow adzone na sztukaterii w log- gi frontowej i kaplicy wykazały, że znacznie
uszkodzo-ne jej fragm enty zostały w ykonauszkodzo-ne wtórnie. Ponadto sztukateria była w ielokrotnie przem alow yw ana, a ko lorystyka sklepień jest całkow icie różna od o ry g in a l nej. P rze b a d a n ie dekoracji narzutowej alkierza usytu o w a n e g o w baszcie południow o-zachodniej, ujaw niło o b e c n o ść nie znanych dotychczas polichrom ii i złoceń na całej pow ierzchni reliefu. Jest to o tyle interesujące, iż nie podejrzew ano w o gó le ich istnienia. N ie w sp o m inają o nich źródła ikonograficzne, ani też nie n a trafion o na nie p od czas b a d a ń przeprow adzonych w
latach sześćdziesiątych.
N a podstaw ie w yników kom pleksow ych b a d a ń c a łe g o obiektu o p ra c o w a n o ogó ln y i szczegółow y plan postę p o w a n ia konserw atorskiego. Plan ten uw zględn iał w szelkie ob o w iązu jące w praktyce konserwatorskiej z a sady. Przyjęto w nim ge n e ra ln e założenie, iż przepro w a d zo n e prace pow inny przywrócić, w stopniu m aksy m alnie możliwym, w ygląd i charakter P ałacu z połowy X V II w. (zg o d n ie z autorskim i zam ierzeniam i artystycz nymi) i d o p ro w a d zić d o uzyskania w łaściw e go w sp ó ł
3. D e k o ra c ja narzutow a lo g g i w sch o d n ie j: A — sta n p rze d konserw acją, В — sta n p o re konstrukcji i konserw acji
brzm ienia zakonserw ow anych lub zrekonstruow anych elem entów dekoracji z architekturą całości P a ł a c u 2. W o p raco w an iu program ów konserw atorskich poszcze gólnych elem entów wystroju, nie odstęp ując od g e n e ra ln e go założenia, stara n o się uw zględn ić wszystkie specyficzne u w a ru n kow an ia w ynikające z usytuow ania oraz stanu ich zachow ania.
Prace przy konserw acji p o l i c h r o m i i na stropach p rzebiegały w dw óch etapach. W pierwszym etapie p rzeprow adzono konserw ację te chniczną zw iązaną z z a bezpieczeniem , oczyszczeniem i utrwaleniem drew na i polichrom ii: w zm ocniono podłoże dre w niane przez im pregnację, uzu p e łn ion o w ystępujące w nim ubytki, ponow n ie przyklejono i u zu p ełniono płótno znajdu jące się w m iejscach styku poszczególnych desek i połączeń de se k z belkam i oraz przyw rócono przyczepność
poii-2 D o k u m e n ta c ja w ykona n ych prac zaw iera p o g ra m p o stę p o w a n ia kon se rw ato rsk ie go o d p o w ia d a ją c y konserw ow anym d e talom lub obiektom .
3. C o a t in g deco ra tio n of the east lo g g ia : A — condition b e fore conservation , В — c o n d i tion after reconstruction a n d co nservation
chrom ii d o p o d ło ż a 3. W drugim etapie uzu pełniono ubytki gru n tu oraz w ypu nktow an o i zrekonstruow ano polichrom ię. Poniew aż przem alow ania były niewielkie, a ich ch a ra k te r był zbliżony d o oryginału (w wielu wy padkach, głó w n ie na belkach stropowych, przem alow a nie p o le g a ło na powtórzeniu zatartego konturu, przy czym linie pro w ad zo n o d o k ła d n ie po liniach pierwot n e go rysunku), postan o w io n o ich nie usuwać, a d o k o n a ć jedynie rekonstrukcji polichrom ii tam, gdzie stan za c h o w a n ia stw arzał takq konieczność. U zup e łn ien ia i rekonstrukcję polichrom ii w yk o n an o w tonacji ja śniej szej, co pozw ala przy o g lq d a n iu z niewielkiej o d le g ło ści na natychm iastow e odróżnien ie ich od oryginału, a nie n a ru sza przy tym jednolitości całej kompozycji. Z n a czn ie bardziej skom plikow ane problem y wystqpiły przy konserw acji polichrom ii na ścianach, a szczególnie
3 Szczegóły technologiczne — stosowane materiały i recep tura — znajdują się w dokumentacjach konserwatorskich.
w Sali Portretowej, gdzie wystqpiły o d sp o je n ia w arstw y tynku od ściany, które zajm owały p o n a d 3 0 % pow ierz chni m alowidła. O d sp o je n ia oraz w ykruszenia tynku wraz z w arstwq m alarskq powstały zwłaszcza w górn ych partiach m alowidła, na styku je go brzegów z belkam i stropowymi. U szkod zen ia te sp o w o d o w an e były n a c is kiem drew na przyle gajqcego bezpośre dnio d o tynku, a „ n a c isk ” ten oraz praca drew na sp o w o d o w a ły wy kruszenia podłoża w raz z warstw q m alarskq. W tych m iejscach również wqtek muru uległ uszkodzeniu, zaś p oszczególn e kam ienie obluzow ały się i przestały być punktem p od p arcia dla leżqcych na nich belek stro powych. A b y oddzielić tynk od drew na i u n ik n q c o d działyw ania pracy drewna, wycięto dw ucentym etrow y pase k tynku wzdłuż c a łe g o g ó rn e g o brzegu dekoracji. W y p row a d zon o w kicie piaskow o-w apiennym kraw ę dzie, w zm ocniono i podm urow a no „ g n ia z d a ” belek stropowych.
Poniew aż pom ieszczenie jest bardzo wysokie (ok. 10 m), wycięcie takie jest prawie niezau w ażalne dla zw iedza- jqcego, a zlikw idow ało o n o m ożliwość p ow staw an ia
uszkodzeń na linii styku polichrom ii ściennej ze stro pem.
Po w ykonaniu powyższych prac oraz po przywróceniu przyczepności tynku do m urów przystąpiono do uzupeł nia n ia ubytków podłoża i polichrom ii na całej pow ie rzchni m alowidła. Polichrom ia w Sa li Portretowej w p o rów naniu z pozostałymi pom ieszczeniam i P ałacu za ch o w ała się najgorzej. Poza ogólnym zarysem kompozycji i słabym zaznaczeniem kolorystyki nie pozostało wiele z pierw otnego m alowidła. N ajgorzej zachow ały się obram ienia architektoniczne i dekoracja ornam e ntalna z motywami roślinnym i — girlan d y ow ocow o-kw ietne w o kół portretów w ykonanych w XV II wieku. Stan z a c h o w an ia sam ych portretów jest znacznie lepszy, a por trety w dolnym rzędzie, w ykonane w wieku XIX, nie uległy w o g ó le większym uszkodzeniom . D o k o n a n a w końcu lat sześćdziesiątych konserw acja m alow idła w
niczym sytuacji nie popraw iła, a naw et — naszym z d a niem — niektóre rozw iązania stosow ane przy odtw arza niu zniszczonych fragm entów dekoracji architektonicz nych i obram ień z motywami roślinnym i okazały się błędne. Z re zyg n o w an o je d n a k z prób zreko nstruo w an ia pierw otnego w yglą d u polichrom ii w ych od ząc z założe nia, że w obec braku dokład nych dan ych iko n og raficz nych rekonstrukcja oparta tylko na analizie z a c h o w a nych pozostałości m alow idła byłaby hipotetyczna i sta now iłaby zbyt d ale ko idącą, a niew ystarczająco u za s a d n io n ą ingerencję w substancję zabytkow ą obiektu. W związku z tym w y konano uzupełnienia scalające, p o zostaw iając otwarty problem znalezienia innych roz w iązań konserw atorskich. Istnieje np. fotografia Sali Portretowej przedstaw iająca jej dekorację jeszcze w bardzo dobrym stanie, w tym d o sk o n a le za c h o w a n ą polichromię. Prezentuje o n a je d n a k n a jp ra w d o p o d o b
-4. K a m ie n ia rk a o k ie n n a n a wieży p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j : A - stan p rze d konserw acją, В — stan p o k onserw acji
niej m alow idło w postaci nad anej mu przez prace re now acyjne w ykonane w II połow ie X IX wieku.
W y d a je się, że niezbędne jest w przyszłości zastan ow ie nie się n a d znalezieniem takiego rozwiązania, które je żeli nie dop ro w ad ziło b y do zrekonstruow ania polichro mii, to przynajm niej pozw oliłoby na usunięcie pewnych niew łaściw ych efektów konserw acji z początku lat sześć dziesiątych n a sze g o stulecia.
Przed przystąpieniem d o prac konserw atorskich przy polichrom iach ściennych znajdujących się w innych p o m ieszczeniach Pałacu, tzn. w I i II Pokoju Zimowym oraz I i II Pokoju Prałatów, również konieczne było u stosu n k o w an ie się d o różnych zm ian ich dekoracji. W e wszystkich tych bowiem pom ieszczeniach w okre sie m iędzywojennym całkow icie przem alow ano fryzy o p a su ją c e gó rn e partie ścian. Poniew aż je d n ak ory
g in a ln a polichrom ia znajdu jąca się pod przem alow a- niami była w bardzo złym stanie, a praktycznie rzecz biorąc zach o w ała się tylko szczątkowo, to — uw zględ niając fakt, że przem alow ania te powtarzają w sp o só b do ść d okład ny układ kompozycyjny i kolorystyczny — zdecyd ow ano się na ich pozostawienie. Zrealizow ano więc program konserwacji technicznej oraz d o k o n a n o uzupełnień scalających polichromii.
Pod ob n ie jak w Sa li Portretowej, oddzielono brzegi tynku wraz z w arstw ą m alarską od stropu likwidując ich bezpośredni styk. Przywrócono także p rzy cze p n o ść4 tynku do podłoża oraz warstwy malarskiej do tynku,
4 Jak wyżej.
4. A s ło n e shutter in the north -east tower: A — condition b e fore conservation, В - condition after co n se rv atio n
uzu pełniając ubytki tynku i gruntu, oczyszczono pow ie rzchnię m alow idła i w ypunktow ano polichromię. Trudnym problem em konserw atorskim okazał się m alo w any fryz na ścia n a ch I Pokoju Prałatów. N a skutek wielokrotnych przeróbek pom ieszczenia polichrom ia za ch ow ała się w bardzo złym stanie. Po usunięciu wszyst kich wtórnych naw arstw ień odsłon ię ta kom pozycja była zupełnie nieczytelna. Przeprow adzone b a d a n ia i a n a lizy, w tym również a na liza porów naw cza i pom iarow a tej kompozycji i porów nanie otrzym anych wyników z kompozycjami w innych pom ieszczeniach pałacowych, dały m ożliwość częściow ego odtw orzenia dekoracji, a przynajmniej o g ó ln e g o jej schem atu.
Z g o d n ie z decyzją zwołanej przez inwestora Komisji Konserwatorskiej, polichorm ię o d restaurow an o tylko czę ściowo. Podstaw ow e jej elem enty nieznacznie jedynie uczytelniono. I w tym w ypadku istnieje m ożliwość d o k on an ia w przyszłości dalej idącej próby rekonstru
kcji.
-Przed bardzo interesującym problem em stanęli wyko naw cy natrafiając na ukryte pod warstwam i później
szych tynków fragm enty d e k o r a c j i s g r a f f i t o - w e j . O p a s y w a ła o n a korpus głów ny w górnej je go partii, a także baszty w dw óch poziom ach — be zp ośre d n io pod gzym sem koronującym i poniżej, na w yso kości sgraffitowej dekoracji korpusu głów ne go. O istnie niu sgraffito nie w sp o m in ały ża d n e źródła, nie n atra fiono nań również w czasie b a d a ń przeprow adzonych na początku lat sześćdziesiątych. O d s ło n ię c ie z a c h o w a nych fragm entów sgraffito pozw oliło na odtw orzenie je d n e go z najistotniejszych elem entów zewnętrznej d e koracji Pałacu, pochodzącej z okresu je g o pow stania. Jest to obecn ie rzadko spotykany, a charakterystyczny przykład, zasto so w an ia sgraffito jako dekoracji zew nę trznej obiektów o charakterze reprezentacyjnym z okre su manieryzmu. N a za ch o w a n e fragm enty sgraffito n a trafiono na wszystkich śc ia n a c h Pałacu, a najlepiej z a ch o w an e odcinki, d a ją ce m ożliw ość p e łn e go odtw orze nia je d n e g o raportu, tzn. całej pow tarzalnej d łu g o śc i kompozycji, o d n a le zio n o na ścian ie południow ej ko rp u su g łó w n e g o oraz na kilku śc ia n a c h baszt. U stalono, że kom pozycja sgraffito o g ra n ic za ła się d o dw óch ra portów dla dw óch różnych poziomów, na których d e k o racja występow ała. Raporty te sk ła d a ją się zasad n iczo z rozbudow anej, mięsistej wici akantow ej rozchodzącej się od centralnie um ieszczonej głow y ludzkiej, a z a mknięte są „ zaw iase m ” w postaci uproszczonej p a l mety. Różnią się między so b ą jedynie rysunkiem głowy ludzkiej. W raporcie dolnym jest to schem atyczny w i zerunek m łodzieńca z zaczesanym i do góry lokami, a w górnym - gło w a dojrzałego mężczyzny w koronie, z długim i, o padającym i włosam i. Poza tym w pierwszym w ypadku po szczegó ln e odcinki dekoracji oddzielają palmety, a w drugim każdy raport zam knięty jest o b ra mieniem.
Po zdjęciu obrysów z zach ow anych elem entów wyko n a n o graficzn ą rekonstrukcję obu raportów. N a stę p n ie przeprow adzono konserw ację zach ow anych fragm entów i przystąpiono do zrekonstruow an ia sgraffito w miej scach, gdzie uległo o n o całkow item u zniszczeniu. D o października 1986 r. odtw orzono fryz sgraffitowy na elewacji frontowej oraz na basztach: p ó łn o cn o-w sch o d niej i południow o-w schodniej. C a łkow ita je g o rekon strukcja zostanie zak o ń czo n a do końca 1988 r.
5. Fryz sgraffitow y z korpusu g łó w n e g o i w ież: A — stan przed k onserw acją, В — stan p o konserw acji
5. A sgraffito frieze of the m ain b o d y a n d towers: A — condition before conservation, В — co n d ition after c o n se rv a tion
6. Pokój II Prałatów - fragment stropu. Stan po konser wacji
6. Room U of the Prelates — part of the ceiling. Condition after conservation
P rz y stę p u ją c d o k o n se rw a c ji i re k o n stru kc ji g z y m s ó w k a m i e n n y c h o ra z k a m i e n n y c h o b r a m i e ń o k i e n n y c h , u s u n ię t o z n ich w szystkie w tó rn e u z u p e łn ie n ia w y k o n a n e z m a te ria łó w in n ych niż k a m ie ń (z a p ra w a w a p ie n n a , c e g ła , cem ent). P o n a d t o o c z y sz c z o n o p o w ie rz c h n ię k a m ie n ia z p o w ło k c e m e n to w ych o ra z z a n ie c z y sz c z e ń m in e ra ln y c h i o r g a n ic z n y c h , które z n ie k s z t a łc a ły j e g o o b ró b k ę (p ro file ) o ra z z m ie n ia ły k o lorystykę w sz ystkich d e ta li k a m ie n n y c h . D o p ie r o p o u s u n ię c iu tych n a w a rstw ie ń w id o c z n a była p ie rw o tn a k o n c e p c ja k o lo rystyc zn a w ystroju ze w n ę trz n e g o P a ła c u : n a tle ja s n y c h ś c ia n różow e d e ta le k a m ie n n e o ra z c ie m ne, s z a r o b r ą z o w e m a rm u ro w e b a lu stra d y , filary, g z y m sy, p o rta le lo g g ii o ra z k a rtu sze n a d w ejście m fr o n towym. W tra k c ie p ra c k o n s e rw a to rsk ic h nie u s u n ię t o e le m e n tó w k a m ie n n y c h w y k o n a n y c h z b ia łe g o w a p ie nia, a p o c h o d z ą c y c h z p ó źn ie jszy c h okre sów . Te p ó ź n ie jsze „ w s ta w k i” m iały o b r ó b k ę id e n ty c zn ą ja k o ry g in a ln y k a m ie ń , le cz ró żniły się kolorem , a p o n ie w a ż b yło ich d u żo , d y sh a rm o n iz o w a ły z kolorystycznym w y strojem k a m ie n ia rs k im P a ła c u . W zw iązku z tym p o s t a n o w io n o je p o d b a rw ić , z b liż a ją c ją d o o ry g in a ln e j k o lorystyki. A b y u n ik n ą ć n a k ła d a n ia kryjącej p o w ło k i farb, z a s t o s o w a n o s ła b y roztw ór żyw icy akrylow ej (P a ra lo id B-7 0) w t o lu e n ie z d o d a tk ie m o d p o w ie d n ic h p ig m e n tó w — d a j ą c y efekty la se ru n k o w e .
W s z y stk ie ub ytki k a m ie n ia u z u p e łn io n o kitem, który s k ła d a ł się z: w a p n a d o ło w a n e g o , b ia łe g o ce m e n tu i m ie lo n e g o k ru szyw a . W ła ś c iw o ś c i fizyczne i c h e m ic z n e ta k w y k o n a n y c h u z u p e łn ie ń zo sta ły z b a d a n e w la b o ra to riu m Instytutu K o n s e r w a c ji K a m ie n ia U n iw e rsyte tu M ik o ła j a K o p e r n ik a w T o ru n iu . Eksp e rtyza p o tw ie rd ziła z a s a d n o ś ć s t o s o w a n ia u z u p e łn ie ń z kitów za w ie ra ją c y c h p o d a n e sk ła d n ik i, j a k ró w n ie ż p ra w id ło w o ś ć p ro c e n to w ych p ro porcji p o s z c z e g ó ln y c h k o m p o n e n tó w .
W zw ią z k u z o d n a le z ie n ie m m ik ro śla d ó w p o lic h ro m ii i z ło c e ń n a p o w ie rz c h n i m a rm u ro w yc h k artuszy z d o b ią cych w e jśc ie fro n to w e P a ła c u p o w sta ł d o d a t k o w y p ro blem z z a k r e s u in g e re n c ji k o n se rw a to rsk ie j w m a te rię za b ytk u . N a p o d st a w ie b a d a ń u s ta lo n o je d y n ie te c h n o lo g ię , a w ię c s p o iw o i ro d z a j m a te ria łó w m a la r
skich. A tym sa m ym sta ło się m ożliw e p rz e p ro w a d z e n ie częściow ej, hipotetycznej re konstrukcji pie rw otne j k o lo rystyki kartu szy h e rb o w ych — w o b rę b ie ta rcz h e rb o w ych i klejnotów .
Przy jej o d tw a rz a n iu p o s łu ż o n o się ró w n ie ż m ate riałe m źró d ło w ym d o tyczą cym b a rw p rze d sta w ie ń h e ra ld y c z
nych n a ka rtuszach 5.
Z a n im d o k o n a n o re k o n stru kc ji p o lich ro m ii i zło c e ń (n a ta rc za c h i kle jnotach), p rz e p r o w a d z o n o k o n se rw a c ję k a m ie n ia i p rz e p o le ro w a n o j e g o p o w ie rz c h n ię w tych p artia ch , g d z ie nie b yło d o sta te c zn y c h p o d st a w d o re kon stru kcji w arstw y m a la rsk ie j (tj. n a p o zo sta ły c h e le m e n ta ch kartuszy).
P o n ie w a ż w tym w y p a d k u m ia n o d o c z y n ie n ia nie z p ia sk o w c e m , a le z m a rm u re m — z a s t o s o w a n o in n ą te c h n o lo g ię u z u p e łn ia n ia ubytków . U z u p e łn ie n ia te w y k o n a n o z kitu n a b a z ie żyw icy e p o k syd o w e j. M a on p o d o b n e w ła ś c iw o ś c i fizy k o c h e m ic zn e ja k k a m ie ń (m a r mur). P o n a d t o m o żn a g o p o le ro w a ć , c o jest n ie z b ę d n e przy k o ń co w e j o b ró b c e k a m ie n i nie p o ro w a tyc h .
W tra kc ie b a d a ń tyn k ó w n a fa s a d z ie w s c h o d n ie j P a ła c u n a tr a fio n o ró w n ie ż n a ś la d y p o lich ro m ii ście nne j. P o ca łko w itym o d s ło n ię c iu p o w ie rzch n i z a c h o w a n y c h fra g m e n tó w u sta lo n o , że s ą o n e c z ę śc ią d e k o ra c ji o b ra - m ia ją ce j k a m ie n n e k a rtu sze h e rb o w e (p rz e d st a w ia ją cej w ie ń c e la u ro w e ) o ra z kartu szy h e rb o w ych m a lo w a nych i z e g a ró w s ło n e c z n y c h u m ie szczo n ych pow yżej tarcz
k a m ie n n y c h , m iędzy trzem a d użym i o k n a m i fa sa d y. P o n ie w a ż z a c h o w a ły się tylko n ie w ie lk ie fra g m e n ty d e koracji, nie b yło m o żliw o ści p e łn e g o jej od tw o rze n ia. D o k o n a n o w ię c tra n sfe ru m a lo w id ła , u s u w a ją c je ze ś c ia n y i p rz e n o s z ą c n a n o w e p od ło że . Przy tym z a b ie g u k o n se rw a to rsk im z a s t o s o w a n o p u n k to w a n ie s c a la ją c e p o to, a b y p o s z c z e g ó ln e fra g m e n ty m a lo w id ła m o gły być e k s p o n o w a n e o d d z ie ln ie ja k o p rzykła d istniejącej n ie g d y ś d e k o ra c ji m a la rsk ie j e le w acji frontow ej P a ła cu . P ra c e k o n se rw a to rsk ie przy sztukate rii z d o b ią c e j s k le p ie n ia lo g ii frontow ej o r a z k a p lic y p a ła c o w e j p o le g a ły n a u s u n ię c iu w szystkich p ó źn ie jszych u z u p e łn ie ń o ra z
warstw w ielokrotnych przem aiow ań i pobiał, które w znacznym stopn iu zniekształcały czystość reliefu, jak również na rekonstrukcji kolorystyki w ykonanej na p o d stawie odnalezion ych ślad ów oryginału, tzn. ciem no szare żebra i rozety na białym tle sklepień.
W zw iązku z odkryciem polichrom ii i złoceń na d e k o racji w ykonanej w narzucie piaskow o-w apiennym w alkierzu usytuow anym w baszcie połudn iow o-zachodn ie j zaistniała konieczność rozszerzenia i w zb o g a c e n ia pro gram u p o stę p ow an ia konserw atorskiego.
Polichrom ia i złocenia zachow ały się w stopniu wystar czającym d o odtw orzenia założeń oryginalnej kolory styki. P o sta n o w io n o więc w ykonać konserw ację narzutu oraz całkow itą rekonstrukcję malatury. Sta n z a ch o w a nia je d n a k całej dekoracji narzutowej był wyjątkowo zły, co w znacznym stopniu utrudniało realizację p o wyższych założeń. W skutek zaw ilgocenia, zagrzybienia i za so le n ia narzut oraz tynki były bardzo o sła b io n e me chanicznie, kruszyły się, pudrow ały i osypywały. C a ło ść pokryw ało dodatkow o kilkan aście warstw przem aiow ań olejnych, silnie zw iązanych z o ryg in a ln ą powierzchnią. M o ż n a je było u su n ą ć tylko przy zastoso w aniu środków chem icznych. Z a istn iała w ięc konieczność nie tylko w zm ocnienia strukturalnego zachow anych powierzchni, lecz także wym iany części tynków, których uratow ać się nie dało. Tak więc w zm ocniono wytrzym ałość me c h a n ic zn ą narzutu, przywrócono przyczepność d o p o d łoża, zlikw ido w an o od sp o je n ia i rozwarstwienia, zre k on stru ow an o ubytki reliefu, a następnie przystąpiono do prac n ad rekonstrukcją polichrom ii i złoceń. D u że dyskusje i kontrowersje w zbudził problem odtw o rzenia kolorystyki boni flankujących narożniki baszt. O d n a le z io n e ślado w e pozostałości pierwotnej kolory styki nie dały je d n ozn aczn e go rozwiązania, ponieważ, jak już w spom niano , na boniach baszt frontowych i fa sady ja ko pierwszy ch ron ologiczn ie w ystępow ał kolor szary, natom iast na boniach baszt ogrodow ych kolor ugroworóżowy.
W celu spraw dze nia w izu a ln e g o efektu zasto so w an ia k a żd e go z tych kolorów p rzeprow adzono kilka prób. W yk azały one, iż jedynie kolor różow obrunatny daje możliwy d o akceptacji efekt kolorystyczny. W zięto rów nież pod u w a gę fakt, że bonie w architekturze, n ie za leżnie od materiału, z ja k ie g o s ą wykonane, imitują zaw sze ciosy kam ienne. A w ięc w tym w ypadku logicz ne byłoby n a d a n ie im koloru zbliżo nego d o zab arw ie n ia detali kam iennych w ystęp ującego na elew acjach P a łacu, tzn. różow obrunatnego.
W yd a je się, że w praw dzie prace konserw atorskie pro w ad zon e przy renowacji elem entów wystrój u P a ła cu B iskupów w Kielcach dale kie są jeszcze o d ostate czn e go ich zakończenia, to teraz już potw ierdzają słu szn o ść przyjętych przed ich rozpoczęciem założeń. Zm ienił się za sa d n iczo w yglą d elewacji frontowej P a łacu. Przywrócono możliwie najwierniej w łaściw e w sp ó ł brzm ienie kom pozycyjne i kolorystyczne poszczególnych elem entów dekoracji i wystroju architektonicznego oraz odtw orzono je d n ość stylową.
W przyszłości przew idziane są prace konserw atorskie obejm ujące: elewacje południow ą, za ch o d n ią i p ó łn o c ną, zakończenie prac przy konserw acji m arm urow ego wystroju logii frontowej, a także konserw ację plafonów
D o llab elow skich w trzech sa la c h Pałacu.
Z ak o ń cze n ie wszystkich prac konserw atorskich — praw d o p o d o b n ie na początku lat dziew ięćdziesiątych — p o zwoli z jednej strony na likw idację skutków destrukcyj n e g o d zia ła n ia czasu, u su nięcie wtórnych przeróbek i naw arstwień, zabezpieczy obiekt na dłuższy okres przed pow staw aniem i rozwijaniem się p rocesów d e strukcyjnych, a z drugiej strony - przywróci je g o pier wotny w ygląd, jaki przypuszczalnie m iał w połow ie X V II wieku.
Ilia lliew, Lucjana M łyńska PP PKZ - O d dzia ł w Kielcach
C O N SER V A T IO N PRO BLEM S ENCOU NTERED W H E N RENEW ING OF C R A C O W B ISH O P S AT KIELCE
In 1978 Kielce’s branch office of the Ateliers for the C o n servation of Cultural Property — W orkshops of the Conser vation of the W orks of Art were instructed to carry out a comprehensive research study on the conservation and renovation of an intedor décor of the former Cracow Bis hops' Palace in Kielce.
The team e n ga ge d with the studies and preparing a pro gram me for conservation as well as executional work invol ved specialists from the W orkshop for the Conservation of W ork of Art and included, first and foremost, such experts as M a łgo rza ta Zyzik, Alina Celichowska, Adam Młyński, O l gierd Chojnacki and the authors of the present article, i.e. Ilia lliew and Lucjana Młyńska.
The Palace was built in 1641—1645. This is a rectangular structure with projections and corner towers. It was erec ted in a manneristic style. The décor of the Palace compri ses embellishments made in various materials and techni ques, which posed a difficult and complicated task for the executors of the project. O n the basis of the results of the studies decisions were taken and a programme for conser vation work was drawn. The work completed by the end of 1986 included:
- reconstruction of sgraffito decorations,
- reconstruction of stuccos and galleries and restoration of nearly original colouring,
- m aking-up of stone cornices and framings as well as restoration of colouring,
THE D É C O R O F THE FO RM ER PALACE
— at the moment conservation work is extended to portals and eastern lo ggia s made in Chęciny marble and in galena,
— preservation of marble amorial cartoushes situated over a marble loggia on the eastern elevation of the Palace a s well as partial restoration of colouring,
— uncovering of small details of painted decorations (such as coats of arms, sun-dial disks) ; they were all remo ved from the wall and transferred to the investor after conservation.
— removal of repaintings from decorations in the eastern loggia, chapel and southern recess as well as restoring to them their almost original appearance,
— with regard to polychromy on walls and roofing inside the Palace (except for small emergency interventions) it may be said that only maintenance conservation was applied and the problem of aesthetic interpretation was left open.
It seems that conservation work on elements of the décor of Bishops’ Palace in Kielce, although far from being com pleted, seems to meet the assum ptions adopted at the be ginning.
The appearance of the frontal elevation of the Palace has got changed radically. Its proper compositional and co louring harm ony of individual elements of decoration and architecture as well as a style uniformity have got resto red.
