Józef Mandziuk
Wrocławskie księgi liturgiczne
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 34/3-4, 193-202
1991
Prawo Kanoniczne 34 (1991) nr 3—4
KS. JOZEF M A N D ZIU K
WROCŁAWSKIE KSIĘGI LITURGICZNE
T r e ś ć : W stęp. 1. M szały. 2. B rew iarze. 3. R ytu ały. Z akończenie. Wstęp
L iturgia zasadniczo rzym ska i łacińska przybyła na ziemie pol skie z k rajó w zachodnich, jak F rankonia, Niemcy, Czechy i d la tego zaw iera zw yczaje przyjęte w tedy na tam ty ch terenach. Od biciem różnorodnych wpływ ów na form ujące się życie religijne w Polsce były m. in. rękopisy liturgiczne, k tó re zaw ędrow ały do nas i służyły do odpraw iania służby Bożej w obrządku łacińskim . Pochodziły one z różnych środowisk i zaw ierały odrębności lo kalnych trad y cji, przyczyniając się później do pow stania także na ziem iach polskich pew nych odrębności liturgicznych w posz czególnych diecezjach. Stąd diecezje, tudzież i wrocławska, m iały
swoje form ularze m szalne i brew iarzow e z w łasnym i sekw encja mi lub hym nam i, kalendarze, święta. W raz z napływ em do Polski nowych zakonów w X II w., w zrastała liczba ksiąg liturgicznych przyw iezionych z różnych środowisk łacińskiej litu rg ii średnio wiecznej. W śród nich był kodeks ilum inow any z początku X III w., zaw ierający Godzinki, ongiś własność św. Jadw igi Śląskiej i klasztoru cysterek w Trzebnicy, obecnie w Muzeum M organa w Nowym J o r k u 1. Z X III i 1 poł. XIV w. posiadam y księgi po w stałe już w k ra ju , a najw ażniejszym i ośrodkam i w y tw arzają cymi rękopisy liturgiczne były wówczas klasztory śląskie, zw ła szcza cysterskie w Lubiążu i H enrykow ie. W XIV w. w yodręb n iają się coraz w yraźniej księgi liturgiczne poszczególnych diece zji, co czasem zaznaczano ru b ry k ą np. missale, breviarium , r itu
ale w rataislaviensem , sec. choru s. Joannis.
W ynalazek d ru k u przez Ja n a G utenberga ok. 1450 r. ograni czył oczywiście produkcję pisanych ksiąg liturgicznych, choć po w staw ały one nadal, zwłaszcza w 2 połowie XV i 1 połowie XVI stulecia. W ośrodkach klasztornych, np. w Krzeszowie u cy stersów spotykam y jeszcze w XVII, a naw et XVIII w. m anu sk ry p ty liturgiczne, pow stałe w tam tejszym skryptorium . W ten sposób księgi rękopiśm ienne i drukow ane istniały jeszcze dłu ż
1 W. S c h e n k , Z d z i e j ó w litu rgii w Polsce. W : księga T y sią clecia k a to licy zm u w P olsce. Cz. 1. L u blin 1969, s. 146.
194 Ks. J. Mandziuk 12]
szy czas obok siebie, a pięknie pisane m szały i brew iarze słu żyły w niektórych ośrodkach przez pew ien czas do odpraw iania służby Bożej 2.
W raz z produkcją ksiąg liturgicznych w Kościele łacińskim istniały dążenia do ich ujednolicenia jeszcze na długo przed So- boreift Trydenckim . Papież M ikołaj III (1277—1280) uznał mszał zw any rzym skim za jedynie obowiązujący. Jego im iennik papież M ikołaj V w 1453 r. w ydał polecenie, aby wszystkie kościoły p arafialn e dokonały niezbędnych popraw ek we w łasnych księgach liturgicznych, w edług tych, jakie były używ ane w kościołach k a te d ra ln y c h 3. P raca w tym kieru n k u szła bardzo opornie i do piero sztuka d ru k a rsk a um ożliwiła realizację papieskiego n ak a zu. W ielu biskupów starało się w obrębie w łasnej diecezji u jed nolicić liturg ię w ten sposób, że zam aw iało jednakow e d ru k o w ane mszały, brew iarze, agendy i pod k arą zmuszało duchow ień stwo p arafialne do ich nabyw ania. W ydawcy m ieli więc zapew niony zbyt na swoje n a k ła d y 4. Nie w szystkie jednak polskie d ie cezje m ogły sobie pozwolić na drukow anie w łasnych ksiąg litu r gicznych. Była to bowiem im preza bardzo kosztowna. Stąd wiele diecezji, mimo że m iały sobie właściw e święta, nabożeństw a i zw yczaje z konieczności posługiwało się księgam i liturgicznym i innych biskupstw 5.
Spraw ą reform y ksiąg liturgicznych zajął się Sobór Trydencki na 25 sesji, uw zględniając postulaty biskupów i niektórych sy nodów. Celem reform y m iała być całkow ita i bezwzględna jed ność liturgii. Przeprow adzenie reform y m szału i brew iarza było dziełem papieża Piusa V (1566—1572). B rew iarz używ any od 1474 r. jako rzym ski, popraw iony przez kom isję liturgiczną i ogłoszo ny bullą z 9 VII 1568 r., stał się księgą m odlitw całego Kościoła. B ullą z 14 VII 1570 r. papież ogłosił nowy mszał. D okum enty papieskie zobowiązywały duchow ieństw o katolickie do przyjęcia w określonym term inie nowych ksiąg liturgicznych w całym K o ściele łacińskim . W yjątek od -tej reguły mogły stanowić diece zje lub zakony, które posiadały w łasne księgi liturgiczne legity m ujące się zatw ierdzeniem Stolicy Apostolskiej i nieprzerw anym
2 T. B r o n a k o w s k a , K s i ą ż k a li tu r g iczn a w zbio ra ch ś lą sk ie g o d u c h o w i e ń s t w a d iece zja ln eg o w X V I I w ie k u . Wrocław (1989. mps, s. 23.
3 T. P ii e t r a s, P ro d u k c ja k a to l ic k i e j k s i ą ż k i litu r g ic zn e j w Polsce
od końca X V do p o ł o w y X V I I w ie k u . Archiwa, Biblioteki i Muzea
Kościelne. T. 39: 1979, s. 185.
4 H. S z w e j k o w s k a , K s i ą ż k a d r u k o w a n a X V — X V I I I w ., Wroc ław 1961, s. 76.
5 Z. R ó ż a ń s k i · , K s ię g i l i t u r g i c z n e B ib l io t e k i S e m i n a r i u m D ucho
w n e g o w e W ł o c ła w k u . Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. T. 42:
[3] Księgi liturgiczne 195 ich używ aniem co najm niej 200 lat. O publikow any w 1568 r. b rew iarz i w dw a lata później mszał stały się wzoram i dla póź niejszych w ydań i przedruków 6.
L iturgia katolicka posiada trzy główne form y, związane z Eucha rystią, innym i sakram entam i i m odlitw ą godzin kanonicznych. Stąd zasadniczo istnieją trzy g rupy ksiąg liturgicznych: księgi mszalne, księgi grupy p o n ty fk a łu i ry tu a łu oraz księgi oficjum. W kalendarzu, k tó ry często dołączano do wyżej wym ienionych ksiąg, podaw ano stopień rytu , w jakim obchodzono poszczegól ne święta. Używano jeszcze ksiąg Ordo (rodzaj rubryceli), które w późniejszym okresie obok danych kalendarza zaw ierały począt ki tekstów form ularza mszalnego lub brew iarzo w eg o 7.
i , 1 . Ms z a ł y
Mszał rzym ski, będący najw ażniejszą księgą liturgiczną, po w stał na drodze wielowiekowego rozwoju. Ciągle bowiem pow staw ały zbiory m odlitw , będące owocem indyw idualnej twórczoś ci liturgów , k tó re w ym agały aprobaty Kościoła. Szybki rozwój roku kościelnego mnożył form ularze m szalne o świętych, czczo nych w poszczególnych krajach. Jednakże ciągły wzrost św iąt k u czci św iętych uniem ożliwiał tw orzenie osobnego form ularza dla każdego z n ic h 8. Poszczególne diecezje obchodziły oprócz św iąt Kościoła powszechnego jeszcze święta patronów lokalnych, a poza tym posiadały przed liturgiczną reform ą Piusa V własne odrębności w rycie odpraw iania. Toteż w ielkie diecezje dru k o w a ły w łasne mszały.
W różnych polskich bibliotekach m ożemy spotkać m an usk ry p ty mszałów wrocławskich. Najw ięcej ich znajduje się w Biblio tece U niw ersyteckiej we IVroclawiu. Pochodzą one ze śląskich klasztorów i kolegiat, które uległy kasacie podczas pruskiej se kularyzacji w 1811 r. Z samej kolegiaty głogowskiej m am y do odnotow ania 17 mszałów, z któ ry ch najstarszy pochodzi z X III/ /X IV w., 4 z XIV w., a pozostałe z XV stulecia 9. Liczne rękopisy mszałów w rocław skich znajdują się rów nież w zbiorach daw nej
6 T. P i e t r a s , P r o d u k c ja k a to l ic k i e j k s i ą ż k i li tu r g ic z n e j w P o l sce.... s. 187.
7 W. S c h e n k , R ę k o p is y litu r g iczn e od X I I I — X I V w i e k u w B i b liote ce U n i w e r s y t e c k i e j w e W r o cła w iu . Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. T. 2: 1961, z. 1—2, s. 185.
8 Tenże, K u l t li tu r g ic z n y ś w ię t e g o S ta n i s ł a w a B isk u p a na ■Ś lą s k u w ś w i e t l e ś r e d n io w ie c z n y c h r ę k o p i s ó w litu r g ic zn y c h . Lublin 1959. s. 51.
9 Zob. Tenże, R ę k o p i s y litu rgiczn e od X I I I —X I V w i e k u w B ib lio te ce U n i w e r s y t e c k i e j w e W r o c ła w iu , s.. 190—199.
10 Zob. Tenże, R ę k o p is y d a w n e j B ib l io t e k i M i e j s k i e j w e W r o c ła w iu
(X III—XV w.). Roczniki Teologiczno-Kanoniczne. R. 6: 1959, z. 3,
196 Ks. J. Mandziuk [4]
B iblioteki M iejskiej we W ro cław iu 10 i w Bibliotece K apitulnej w e W ro cław iu n . Dwa m szały w rocław skie posiada A rchiw um A rchidiecezjalne w Gnieźnie I2.
Ogólnokościelne dążenie do ujednolicenia ksiąg liturgicznych, p rzynajm niej w obrębie diecezji, znalazło zrozum ienie na Śląsku, a w yrazem tego było drukow anie własnego m szału z zachowa niem w ielu odrębności obrzędowych, tekstow ych lub kalend arzo wych. Już w 2 połowie XV w. P io tr Schöffer, słynny d ru k a rz m oguncki, któ ry skom ponował kilka zestawów czcionek o róż nym kroju , zastosował z powodzeniem d ru k tró jb arw n y i p ie r wszy w prow adził do typografii sygnet d ru k a rs k ils, w ydrukow ał aż trzy Missale W ratislaviense, noszące daty w ydania: 24 VII 1483, 1488/1491, 28 IX 1499.
P raw dopodobnie J a n Priiss w S trassburgu ok. 1488-^—1491 w y d a ł następny m szał wrocławski.
W polskich zbiorach bibliotecznych najw ięcej zachowało się egzem plarzy m szału wrocławskiego z 1505 r. Był on w spaniałym dziełem Jan a H allera i Sebastiana H ybera, d ru k arzy k ra k o w skich. Do jego składu użyto czcionek specjalnie odlanych w K ra kowie. W 1502 r. kap itu ła w rocław ska zaw arła z S ebastianem H yberem umowę o d ru k nowego mszału. D rukarz zażądał zagw a rantow ania, że w ciągu najbliższych 10 la t nikt inny nie będzie d ru k o w ał m szału wrocławskiego oraz dom agał się w ydania pole cenia w szystkim duszpasterzom śląskim , by nabyli m s z a łl4.
Do odnotow ania m am y jeszcze jeden Missale secundum, ru bri
cam w ratislaviensis dioecesis noviter im pressum , w ydany w B a
zylei przez Tomasza W olffa 5 IX 1519 г. 2. Brewiarze
D rug ą księgą liturgiczną, m ającą w swoim ty tu le w ratislavien
sis jest brew iarz, zaw ierający tek sty m odlitw y godzin kanonicz
nych, przeznaczony dla duchow ieństw a z wyższymi św ięceniam i i zakonów zobowiązanych do oficjum chórowego. Rzadziej stoso w ano nazwę Viaticus lub Liber horarum canonicarum. W w ieku X III do XVI brew iarz sporządzany był dla poszczególnych K o ściołów lokalnych i w spólnot zakonnych. Po Soborze T ry den c kim został ujednolicony w 1568 r. przez papieża P iusa V dla 11 Zob. W. U r b a n , Rękopisy liturgiczne Biblioteki Kapitualnej w e
Wrocławiu. A rchiw a, B ib liotek i i M uzea K ościeln e. T. 6: 1963, s. 178— 187.
12 A AG, sygn. 148; 194.
13 Encklopedia W eidzy o Książce. P o d red. S. B i r k e n m a j e r a ,
B. K o c o w s k d e g o , J. T r z y n a d l o w s k i e g o . W rocław -W arsza w a -K r a k ó w 1971, kol. 2134.
14 K. D o l a , Wrocławska Kapituła Katedralna w X V wieku. L ublin 1983, s. 300.
[ 5 ] Księgi liturgiczne 197
całego Kościoła łacińskiego jako brew iarz rzym ski, przechodził nadal liczne m o d y fik a c je 1S. Jego odm aw ianie przez kler śląski nakazał biskup A ndrzej J a rin (1586—1596) na synodzie diecezjal nym w 1592 r . 16 Spraw a brew iarza poruszana była na posiedze niach w rocław skiej kapitu ły k ated raln ej w 1604 i 1622 r. a także na synodzie nyskim w 1653 r . 17 A rchidiakon w rocław ski P io tr G ebauer w swoim w prow adzeniu do w izytacji z 1630 r. naw o ływ ał o nowy d ru k brew iarza rzym skiego, bo stary w rocław ski był już m ało dostępny 1S. Zresztą po ukazaniu się brew iarza po- trydenckiego nie drukow ano już w Polsce brew iarzy diecezjalnych (z w yjątkiem brew iarza w arm ińskiego z 1581 r.), choć tu i ów dzie przepisyw ano go jeszcze ręcznie.
Średniow ieczne brew iarze zachowały się w skrom nej ilości. W zbiorach polskich znajduje się 140 rękopiśm iennych brew iarzy polskich z okresu przed reform ą tryd encką. Z XIV w. pocho dzi 29 kodeksów, w tym 11 wrocławskich, z katedry, kolegiat i kościołów parafialnych. N ajstarszy z nich zw any jest b rew ia rzem biskupa Przfecława z Pogorzeli (1342— 1376)ie. Z XV w. po chodzi 105 kodeksów, w tym 31 w rocław skich 20. N iektóre z nich przyozdobione są w m iniatury i inicjały, w ycięte czasem zbrod niczą ręką, a p raw ie w szystkie zostały napisane bardzo sta ra n nym pismem. W iele egzem plarzy posiada ślady okuć, k lam er i inkatenacji, przez które były przym ocow ane w chórze do wspól nego korzystania.
K ler p arafialn y zobowiązany był do zaopatrzenia się w m ały brew iarz, zw any Viaticus, przeznaczony do pryw atnego użytku w dom u i w podróży. Często był on przepisyw any przez sam ych duchow nych.
Podobnie jak m szały, m am y także ink un ab u ły brew iarzy w ro cławskich. Dwa z nich zostały w ydane ok. 1485 r. Jed e n w Spi- rze w ydrukow ał P io tr Drach, tam tejszy d ru k arz, k tó ry pod ko niec XV w. przeniósł się do W ormacji, a d ru g i został w ydany przez Ja n a G rüningera, prowadzącego w 1. 1483—1530 oficynę w S trassburgu. N astępny brew iarz w rocław ski ukazał się dru kiem
15 Z/oto. J. G r o c h o c k i , Z dziejów Officium. Divinum. R uch B ib lij n y i L itu rgiczn y. R. 5: 1952, s. 53— 68.
16 Statuta synodalia diâcesana ecclesiae Wratislaviensis. W yd. M o n t b a c h . B reslau 1855, s. 191, 229.
17 J. J u n g n i t z, Das Breslauer Brevier und Proprium. B reslau 1893, s. 74.
Methodus sive norma visitationis ecclesiasticae pro ratione tem poris dioecesi Wratislaviensi accomodata a Petro G e b a u e r a. 1630. W: Visdtationsfoerdehte der D iözese B reslau. W yd. J. J u n g n i t z . T. 1, B reslau 1902, s. 48.
19 B UW , sygm. I F 444.
и W. D a m d e l s k i , Brewiarz. W: E n cyk lop ed ia K atolicka. T. % L ublin 1976, kol. 1066.
198 Ks. J. Mandziuk [6]
17 VIII 1499 r. z polecenia biskupa Ja n a V Turzo, koadiutora w rocławskiego. Aczkolwiek w kolofonie nosił on zapis: Viatici
W ratislaviensis A nno salutis m illesim o quadringentesim o nona gesimo nono decima septim a die A u g u sti V enetiis im pressi fin is adest, to jed nak praw dopodobnie w ydrukow ał go Jerzy Stuchs w
N orym berdze. Już w 1501 r. w W enecji P io tr L iechtenstein w y drukow ał następny V iaticum W ratislaviensis ecclesiae, a tuż po śm ierci biskupa Turzona, znany narp już d ru k a rz bazylejski, To masz Wolff, ogłosił dru kiem w 1521 r. Diurnale iu xta consu
etudinem ecclesie W ratislaviensis.
Z brew iarzem związane było propriu m diecezjalne, om aw iane na synodach i w ysyłane do Stolicy Apostolskiej po aprobatę. Oficjum w łasne dla Kościoła w Polsce, opracow ane przez ks. S tanisław a Sokołowskiego, po raz pierw szy zostało w ydrukow ane w Oficynie Łazarzowej w K rakow ie w 1596 r. Do opracow ania wrocławskiego proprium przyczynił się ks. M arcin Schuppius, w i kariusz kated raln y . Zostało ono przedstaw ione do aprob aty p a pieskiej przez kanonika G otarda Franciszka Schaffgotscha, k tó ry w 1655 r. przybył do Rzymu celem zatw ierdzenia w yboru b i
skupa wrocławskiego arcyksięcia Leopolda W ilhelm a H absburga. Je d n a k dopiero w 1662 r. p roprium otrzym ało aprobatę rzym ską i zostało w ydrukow ane pt.: Propria officia Sanctorum dioecesis
W ratislaviensis ex aprobatis a Sede Apostolica ad usum Breviarii R o m a n i21. Ulegało ono licznym przeróbkom , niektóre św iętą w pro
wadzano, inne usuwano, zm ieniając nieraz ich rangę. P opraw io ny p atro n arz w rocław ski był w ielokrotnie drukow any, zwłaszcza w X IX w.
O ficja diecezjalne opierały się na kalendarzach kościelnych, które przed reform ą trydencką cechowały się dużą różnorodnoś cią. N iem al każda diecezja pielęgnow ała swoje lokalne tradycje. W Polsce kalendarze diecezjalne pow staw ały w X III—XIV w. i otrzym ały swoją charakterystyczną form ę w XV s tu le c iu 22 Średniow ieczne kalendarze diecezji w rocław skiej zostały ogło szone d rukiem bez k o m e n ta rz a 23. Jedynym dotychczas autorem , k tó ry w ydając druk iem k alen darz w rocław ski z 1521 r., będący końcową fazą rozwoju przedtrydenckiego kalendarza śląskiego, do
21 J. J u n g n i t z , Das B resla u er Brevier ..., s. 76.
22 W. S c h e n k , W ja k i sposób m o ż n a u stalić czas p o w s t a n i a ora z m i e js c e p o c h o d ze n ia i u ż y w a n i a śląskich r ę k o p i s ó w li tu r g iczn ych ? Ar chiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. T. 21: 1970, s. 44.
23 H. G r o t e n f e n d , Z e itre c h n u n g d e s d e u ts c h e n M i tt e la l te r s u n d
d e r N euzeit. T. 2. Hannover 1892, s. 23—28; Das Kalendarium des
B r e s l a u e r G r e u z s t i f t e s V e r b u n d e n m i t e i n e m Cisioianus. Wyd. A. К ö- niig. Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens. 7: 1866, s. 303—343; C hronolo gia pols ka. Pod red. В. W ł o d a r s k i e go. Warszawa 1957, s. 175—184.
U l Księgi liturgiczne 199 łączył objaśnienia do licznych św iąt i zaznaczył niektóre typo we cechy tegoż kalendarza, był ks. Józef J u n g n itz 24. W śred niowieczu nowe św ięta do kalendarza liturgicznego w prow adzał biskup, ale tylko za zgodą kapituły, poniew aż w katedrze było to zw iązane z w ydatkam i obciążającym i kap itu łę W czasach potrydenckich spraw y kalendarza kościelnego podlegały rzym skiej kongregacji.
Do g rupy ksiąg ściśle liturgicznych należą rubrycele, po dają ce porządek służby Bożej dla k leru diecezjalnego w zględnie za konnego. Można je określić jako inform atory k alendarzow o-litur- giczne dla duchow ieństw a, zaw ierające wskazówki odnoszące się do odm aw iania brew iarza i odpraw iania Mszy św. Ju ż w XV w. został ogłoszony autorytetem k ap itu ły całoroczny porządek litu r giczny w diecezji wrocławskiej. O pracow yw ał go w ice-dziekan i przedstaw iał kapitule, k tó ra w yznaczała jednego lub dwóch k a noników dla spraw dzenia poprawności. Po Soborze Trydenckim na synodach diecezjalnych w 1592 i 1653 r., a także na posie dzeniu k ap itu ły w 1604 r. poruszono spraw ę opracow ania w ro cławskiego direktorium . Pierw sze ukazało się d ruk iem w Nysie w 1663 r. i nosiło tytuł: Ordo recitandi d ivin u m officium pro
U niversis clericis Dioecesis W ratislaviensis iu xta B reviarium Ro m anum pro anno 1663. '
N astępne ru brycele drukow ane były przez Schubartów w N y sie, a od 1679 r. przez B aum annów we W rocławiu. O pracow a nie ich należało do dziekana w rocław skiej k ap itu ły katedraln ej i dlatego aż do 1857 r. na kartach tytułow ych w idniał h erb dzie kański obok b isk u p ieg o 26. Objętość rub ryceli ciągle w zrastała poprzez dodaw ania nowych danych. Np. direk to riu m z 1810 r. zaw ierało św iadectw a Ojców Kościoła o m odlitw ie brew iarzow ej od T ertu lian a do św. Ja n a Chryzostom a i przypom inało obowią zek codziennego odm aw iania brew iarza przez kler.
W naszych czasach rubrycela w rocław ska nosi ty tu ł K alendarz
liturgiczny i jest co roku opracow yw ana przez ks. Leona Czaję,
w ykładow cę litu rg ik i we w rocław skim sem inarium duchow nym . 3. Rytuały
W kościelnych księgozbiorach obok m szału najczęściej spotyka ną księgą liturgiczną jest ry tu ał, będący podręcznikiem litu r gicznym obrządku rzymskiego, w którym zaw arte są obrzędy spraw ow ane poza Mszą św. przez zwykłego duszpasterza w od różnieniu od pontyfikału. W diecezjach niem ieckich zw any był
24 J. J u n g n i t z , Das B re sla u e r Brevie r..., s. 40— 72. 25 K. D o l a , W r o c ł a w s k a K a p it u ła K a te d r a l n a , s. 300.
28 H. J e d i n , Zur G esch ich te des B reslau er D irektorium s. A rch iv für sch lesisch e K irch en gesch ich te. 5: 1940, s. 202.
2 0 0 Ks. J- Mandziuk га
przew ażnie agendą, natom iast w innych k rajach posługiwano się określeniem rituale, obsequiale, m anuale, sacerdotale, p a sto ra lea . W Polsce nazwa agenda utrzym ała się do XVII w.
W okresie przedtrydenckim poszczególne diecezje posiadały w ła sne agendy, w któ ry ch zaw arta była różnorodność przy spełnia niu św iętych obrzędów. B iskupi podejm ow ali nieraz różne p ró by w celu ujednolicenia czynności liturgicznych, ale udaw ało się im przeprow adzić te zm iany najw yżej w granicach jednej p ro w incji “ . Dopiero papież Paw eł V polecił opracować nowy ry tu ał i 16 VI 1614 r. w ydał b reve Apostolicae Sedis, w k tó ry m za
tw ierdził Rituale R om anum jako obowiązujące dla całego Koś cioła katolickiego.
W zbiorach średniow iecznych rękopisów znajdujem y agendy die cezji w rocław skiej już z XIV w . 29 N ajw ażniejszym z nich jest agenda biskupa H enryka I z W ierzbna z początku XIV w., no sząca tytuł: L iber A gendarum Ecclesiae W ra tisla vien sis30. Została ona w ydana d rukiem przez A. F r a n z a S1, a jej treść szczegółowo omówił J. J u n g n itz S2. W agendzie tej używ any jest język łaciń ski, choć należy przypuszczać, że py tan ia przy udzielaniu chrztu, m ałżeństw a, czy nam aszczeniu chorych były staw iane w języku narodow ym , m. in. polskim. A genda służyła jako norm a w d ie cezji w rocław skiej praw ie przez dw a stulecia w spełnianiu fu n k cji duszpasterskiej.
R ozw ijająca się sztuka d ru k a rsk a sprzyjała pow staw aniu licz nych agend uw zględniających trad y c je poszczególnych diecezji. Stąd praw ie każda diecezja starała się m ieć w łasną a g e n d ę ss. W 1496 r. biskup w rocław ski J a n IV Roth (1482—1506) polecił w icedziekanow i k atedralnem u M arcinow i Paulsdorffow i opraco w anie nowej agendy. A utor w iele tekstów zaczerpnął z agendy biskupa H enryka. W yszła ona d ru k iem w S trassb urgu w 1499 r. spod p rasy d rukarskiej F ry d ery k a Ruch de Dum bacha. W 1510 r. ponow nie w ydał ją w S trassbu rgu J a n P riiss na polecenie bisk u pa Ja n a V Turzo (1506—1520), jako L iber agendarum rubrice
dioecesis W ratislaviensis em endatus. A genda ta była w użyciu
w diecezji w rocław skiej w XVI, a naw et w XVII stuleciu. 27 W. S c h e n k , A genda. W: E n cyk lop ed ia K atolicka. T. 1. L ublin 1973, kol. 172.
28 W. U r b a n , R y t u a ł y d ie c e z ji w r o c ł a w s k i e j a j ę z y k p ols ki. W ia dom ości K ościeln e. R. 3: 1948, s. 297.
28 BUW , sy g n . I Q 207, 211; B K W, sy g n . 3n, 14n, 58. 88 BKW , sygn, 152.
31 A. F r a n z , Das R it u ale d e s Bischofs Heinrich I. F reib u rg im Br. 1912.
82 J. J u n g n i t z , Die B r e s l a u e r R itualien. Bresiaiu 1892, s. 2— 13. 88 W. U r b a n , A g e n d y k a to l ic k i e pols kie . W: E n cyk lop ed ia K ato licka. T. 1. L u blin 1973, kol. 172.
[ 9 ] Księgi liturgiczne 2 0 1
W dobie reform acji znana była na Śląsku Agenda Ecclesiae
M oguntianensis, w ydana w 1551 r. za elektora Sebastiana von
H eusenstam m a dla swojej diecezji m ogunckiej. W yw arła ona w pływ zwłaszcza na kształt w rocław skiego ry tu zaw ierania m ał żeństw a M.
Synod prow incjalny w P iotrkow ie w 1577 r. zlecił biskupow i Stanisław ow i K arnkow skiem u przygotow anie nowej agendy dla całej prow incji gnieźnieńskiej. Została ona w ydana już w 1578 r. w Kolonii u M aternusa Cholinusa pt.: A gendorum ecclesiastico
rum liber in usu m Provinciae Gnesnensis conscriptus. Na syno
dzie w rocław skim w 1580 r. biskup M arcin G erstm ann (1574— —1585) nakazał używ anie agendy gnieźnieńskiej w diecezji w ro cław skiej “ . Podobnie uczynił na synodzie w rocław skim w 1592 r. jego następca, biskup A ndrzej J e rin 3e.
Do w ydania nowej agendy w rocław skiej przyczynił się biskup K arol F erd y n an d Waza (1625—1655), k tó ry na synodzie nyskim w 1653 r. oznajm ił duchow nym, iż został w ydany Rituale W ra-
tislaviense ad usu m Rom anum accom odatum ”. Nowy ry tu a ł łą
czył w sobie ry t. rzym ski ze zwyczajam i diecezjalnym i. Biskup nakazał używ ać języka ludowego, zarówno niemieckiego, jak i polskiego, w edług „przyjętego i chw alebnego zw yczaju”. Miał go nabyć każdy proboszcz3?. W p rak tyce duszpasterskiej w dalszym ciągu była w użyciu agenda gnieźnieńska, m oguncka, rzym ska.
W XVII stuleciu ukazał się jeszcze jed en ry tu a ł diecezji w ro cław skiej. Zam ierzał go w ydać F ry d ery k k ard y n ał Hessen (1672— 1682), pow ołując w tym celu specjalną kom isję liturgiczną. N ie stety śm ierć nie pozwoliła m u zrealizować planu. W ydanie no wego ry tu a łu stało się udziałem k ap itu ły w rocław skiej w 1682 r. P odstaw ą był ry tu a ł rzym ski z m ałym i zm ianam i. Dopuszczał używ ania języka narodowego tam , gdzie to było konieczne. Biskup w rocław ski Franciszek Ludw ik N euburg (1683—1732) polecił w y danie tego ry tu a łu dw ukrotnie: w 1708 i 1723 r. Ukazał się on jeszcze d ruk iem w 1774 i 1794 r.
W 1 połowie X IX w. śląscy neologowie z A ntonim T heinerem na czele dom agali się większego używ ania języka narodowego w liturgii. Przez w iele lat prowadzono pracę nad przygotow aniem nowego ry tu ału , który uw zględniałby te postulaty. W 1847 r. M alchior kard. D iepenbrock (1845—1953) przekazał tein now y ry
tu ał do wyłącznego używ ania w diecezji.
N astępne ry tu a ły wrocławskie: Rituale W rtaislaviense ad Ro
m ani z 1891 r., Rituale parvum z 1893 i 1910 г., Rituale z 1929 г., 24 J. J u n g n i t z , Die B re sla u e r Ritualien, s. 23.
35 S t a t u t a sy n o d a l ia dioecesana..., s. 155. 33 T am że, s. 226.
2 0 2 Ks. J. Mandziuk [10]
M anuale R itu u m et precum in usum sacerdotum archidioecesis W ratislaviensis z 1931 r., zaw ierały teksty w języku łacińskim ,
niem ieckim , i polskim. Polszczyzna tam zaw arta była piękna i b y ło jej więcej, niż w rytuałach w Polsce 38.
W okresie spraw ow ania rządów ' w diecezji w rocław skiej przez ks. In fu ła ta K azim ierza Lagosza (1952— 1956) wydano dru kiem
Podręcznik do nabożeństw , k tó ry przez długie lata spełniał rolę
rytuału. Obecnie przygotow any jest nowy ry tu ał dla archidiece zji w rocław skiej, k tó ry z pewnością w najbliższym czasie ujrzy św iatło d ru k u i zostanie przekazany duchow ieństw u dolnoślą skiemu.
Zakończenie
O randze i znaczeniu diecezji w rocław skiej świadczą liczne własne księgi liturgiczne, k tóre zaw ierały lokalne zwyczaje, m a jące w pływ na b ujn e życie liturgiczne. W okresie p rzed try d en - ckim istniały mszały, brew iarze i agendy, m ające w nagłów ku określenie w ratislaviensis. Zachow ały się dość liczne średniow ie czne rękopisy oraz inkunabuły tych ksiąg, k tóre po licznych b u rzach dziejow ych są dzisiaj tym cenniejszym przedm iotem zain teresow ania i opieki. Diecezja drukow ała rów nież swoje księgi po Soborze T rydenckim takie, jak ry tu ały , propria, czy rubrycele. W zorem dla nich były liturgiczne księgi rzym skie, niem niej za w arto w nich miejscowe zwyczaje oraz uwzględniono spraw y ję zyka niem ieckiego i polskiego.
Liturgische Bücher von Breslau
N och vor dem K on zil von T rien t b esa ss das im Jahre 1000 gegrü n d ete B istu m B reslau im G ebrauch eig en e litu rg isch e B ücher, w ie M ess- u;nd S tu n d en b ü ch er sowlie A gen d en , die a u ch v ersch ied en e sch lesisch e B räuche en th a lten . B is zu u n serer Z eit sin d v ie le M anuscripte v o n diesein B üchern, die o ft in sch lesisch en , k lö sterlich en Skriptorien, b e son d ers der Z isterzienser, h erg estellt w u rd en e r h a lte n geb lieb en . D ie D ru ck sch rifterfin d u n g hatte zur F olge, d ass die B isch öfe von B reslau die H erstellu n g v o n d iesen B ü chern in v ersch ied en en eu rop eisch en D ru ck ereien anordneten. Sie h a tte n im T itelk o p f die B esch rieib u n g „ W ra tisla v ien sis”. D as B istu m B reslau d ruckte sein e litu rg isch en B ü chern, w ie R itualen, F roprien und litu rg isch e K alender auch n ach d em K on zil von T rient. A ls V orlage h ab en röm isch e litu rg isch e B ü cher ged ien t. Sie e n th a lte n aber auch örtlich e B räuche u n te r der B erücksiicrtigung der p o ln isch en — und d eu tsch en Sprache.
