Obrzędy sakramentu bierzmowania

Marian Pastuszko

Obrzędy sakramentu bierzmowania

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 24/3-4, 77-131

Praw o K a n o n iczn e i25 (1981) nr 3— 4

:k s. M A R IA N P A S T U S Z K O

O BR ZĘD Y S A K R A M E N T U B IE RZM O W A N IA

S p i s t r e ś c i : W stęp. I. P r a w o daw n e. 1. P ie r w sz e w ie k i K ościoła. 2. S a k ra m en t -gelazjański i g reg o ria ń sk i. 3. Ordo X I i L. 4. P o n ty fik a ły u ż y w a n e w R zy m ie w X II— X V w iek u . 5. P o n ty fik a ły R zy m sk ie K le ­ m e n sa V III, U rb an a V III, B en ed y k ta X IV i L eon a X III. II. PTawo w sp ó łc z e sn e . 1. P ra w o k o d e k so w e i p o k o d ek so w e. 2. P ro jek t fu n d a ­ m e n ta ln e g o p ra w a K o ścio ła i n o w eg o k od ek su . 3. N o w y P o n ty fik a ł R zym sk i. Z ak oń czen ie.

Wstęp

K a n o n y 780— 781 u m ie sz c z o n e na p oczątk u ty tu łu II — D e co n firm a - “tio n e, przed rozd ziałem I — o szafarzu sa k ram en tu b ierzm o w a n ia , s ta ­

n o w ią w K o d ek sie B raw a K a n o n iczn eg o w stę p do w s z y stk ic h k a n o n ó w o b ierzm ow an iu . Jako k a n o n y w stę p n e op isu ją n a jo g ó ln iej sposób u d z ie la n ia sak ram en tu b ierzm o w a n ia -oraz o k reśla ją m a te r ię i w sk a zu ją n a fo rm u łę teg o sak ram en tu . P rzez to sam o pod ają n a jo g ó ln ie jsz e dane o b ierzm ow an iu , zw ła szcza -o ob rzędach teg o .sakram entu. J a k p rzed ­ sta w ia ją się t e d an e w h is to r ii p ra w a k a n o n iczn eg o i w p ra w ie n am "współczesnym ?

I. Praw o daw ne

1. Pierwsze w ieki Kościoła

N a le ż y tu n a jp ie r w jasn o stw ierd zić, że w p ism a ch N o w eg o T e sta ­ m e n tu i w p ie r w sz y m o k r e sie istn ie n ia K ościoła litu rg ia sak ra m en tu b ie rzm o w a n ia n ie jest jasn o od różniana od litu r g ii sak ram en tu ch rztu, a le w raz z litu r g ią sa k ra m en tu chrztu oraz litu rg ią sa k ra m en tu E u ­ ch a ry stii, sta n o w i obrzęd w ta je m n ic z e n ia ch rześcija ń sk ieg o . W ta m ty m c z a sie sak ram en t b ierzm o w a n ia jest p e w n y m eta p em w ta je m n ic z e n ia . D o p iero po u p ły w ie p e w n e g o czasu, w ty m o k reślo n y m eta p ie w t a ­ je m n ic z e n ia rozp ozn an o sa k r a m e n t -bierzm ow ania 1.

W P iśm ie Ś w ię ty m m a m y bardzo n ie l ic z n e ' w z m ia n k i o w k ła d a n iu

1 P a u l u s V I, Constitutio Apostolica Divinae Consortium Naturae,

78 Ks. M. Pastuszko _[2] T ąk 2 n a o ch rzczon ych i u d ziela n iu im daru D u ch a Ś w ięteg o . T e k sty t e są często in terp reto w a n e jako w zm ia n k i o p ra k ty ce b ierzm o w a n ia w K o ś c ie le ap o sto lsk im . S a m a ry ta ń czy cy o tr z y m a li D u ch a Ś w ię te g o , gd y św . P io tr i św . Jan, po o d m ó w ien iu p e w n e j m o d litw y , w k ła d a li na n ich r ę c e 3. P o d o b n ie E fezja n ie otrzy m a li D u ch a Ś w ię te g o , gd y św . P a w e ł w ło ż y ł na n ich r ę c e 4. W śród ty ch , k tórzy o b se r w o w a li p ra k ty k ę w k ła ­ d a n ia rąk na och rzczon ych i u d z ie la n ia im D u ch a Ś w ię te g o , z n a jd o w a ł

się Szym on , m ag, k tó ry „ujrzaw szy, że p rzez w k ła d a n ie rąk A p o sto łó w b y ł d a w a n y D u ch Ś w ię ty , o fia ro w a ł im p ie n ią d z e m ów iąc: D a jc ie i m n ie tę m oc, ab y k a żd y n a k tórego w ło ż ę ręce, o trzym ał D u ch a Ś w ię ­ te g o ” 5. — N ie u le g a w ię c żad n ej w ą tp liw o ś c i, że zw ią zek m ię d z y w k ła d a n ie m rąk n a o ch rzczon ych i u d z ie la n ie m im D u ch a Ś w ię te g o b y ł w id o c z n y d la p ostron n ego ob serw atora. To jest jasno i w yraźn ie- p o w ie d z ia n e w D zieja ch A p ostolsk ich .

M ożna p y ta ć, czy p r z y w k ła d a n iu rąk A p o sto ło w ie n ie w y p o w ia d a li p e w n e j fo r m u ły s ło w n e j jako fo rm y sak ra m en tu bierzm ow an ia? W ie­ m y z D z ie jó w A p o sto lsk ic h , że m o d lili się o n i za ty c h , k tó ry m m ieli. u d zielić d aru D u ch a Ś w ięteg o , i to w ła ś n ie w ty m celu , „aby (och rzcze­ ni) o trzy m a li D u ch a Ś w ię te g o ” 6. N ie w ia d o m o jed n ak , jak ich A p o sto ­ ło w ie u ż y w a li słó w p rzy m o d litw ie . I ja k a k o lw ie k to b yła m o d litw a , n ie od n otow an o, żeb y b yła od m aw ian a p od czas w k ła d a n ia rąk na o - ch rzczon ych . M ożliw e, że w k ła d a ją c ręce na n e o fitó w A p o sto ło w ie w y ­ m a w ia li ja k ieś sło w a , a n a w et jest to p raw d op od obn e, a le D z ie je A p o ­ s to lsk ie n ie z a w iera ją w y ra źn ej w z m ia n k i o tym . — C zy w k lad ający- ręce n a m a szcza ł och rzczon ego? I na to p y ta n ie n ie zn a jd u jem y ja s n e j o d p o w ied zi w D z ie ja c h A p o sto lsk ich 7.

Z atem w D zieja ch A p o sto lsk ich , k tóre są dla nas p ierw szo rzęd n y m źród łem in fo rm a cji, je ś li ch od zi o cza sy A p o sto łó w , n ie w ie le m a m y d an ych o ob rzęd ach b ierzm o w a n ia . B rak n am od p ow ied zi n a w e t na

2 W k ła d a n ie rąk istn ia ło jako g est o b rzęd o w y w n iek tó ry ch litu rg ia ch p o g a ń sk ich , np. w R zym ie i E gip cie. N a jw ię c e j jeg o śla d ó w zn a jd u ­ jem y w k u lc ie M itry. G est te n sy m b o liz u je p r z e k a z y w a n ie ja k iejś m o ­ cy, oznacza b ło g o sła w ie ń stw o , u św ię c e n ie , u z d r o w ie n ie i u m o cn ien ie. G est te n sp o ty k a m y w obrzędach S ta reg o T esta m en tu (Wj 29, 10; 15,. 19; Lb 8, 10; 27, 18—23; Rdz 48, 14; K p ł 24, 14). P o słu g iw a li się nim k a p ła n i, p rorocy i sam C h rystu s P an, gd y b ło g o s ła w ił a p o sto łó w lu b d zieci. T ak w ię c w k ła d a n ie rąk b yło ob rzęd em zn an ym w sp o łe c z e ń ­ stw a c h a n ty czn y ch , ta k h e le ń sk ic h jak sem ick ich . W i e r u s z - K o - w a l s k i J., Liturgika, w y d . 2, W arszaw a 1956, s. 291: R o s ł o ń J.,

M anuum impositio w Dziejach Apostolskich, R uch b ib lijn y i litu r g ic z ­ n y 10 (1957) 102.

3 D z 8, 17. 4 D z 19, 6. 5 D z 8, 18. 6 D z 8, 15.

7 R u c h Ch., Confirm ation dans la Sainte Ecriture, in: D ictio n n a ire- d e T h éo lo g ie C ath oliq u e, t. III, p. I, P a ris 1923, col. 998.

[3] Obrzędy sakram entu bierzmowania

w ażn e p ytan ia. M usi n am w y sta r c z y ć to co w ie m y , to je s t, że daru D ucha Ś w ię te g o u d ziela n o p rzez w ło ż e n ie rąk.

T rudno jest c o k o lw ie k p o w ied zieć o sp osob ie u d ziela n ia daru D u ­ cha Ś w ię te g o w p ie r w sz y m o k resie po śm ierci A p o sto łó w . Z II w ie k u po C h ry stu sie m am y sk ą p e źródła n a te n tem a t. N a to m ia st z III w ie ­ ku zn a jd u jem y źródła b o g a tsz e pod ty m w zg lęd em , n iż k się g i N o w e g o T estam en tu . O ile b o w ie m w D zieja ch A p o sto lsk ich są p e w n e w z m ia n ­ ki o w k ła d a n iu rąk w celu u d z ie le n ia D ucha Ś w ię te g o , a w ię c o je d ­ nym , i, jak s ię zd aje — w czasach a p o sto lsk ich — jed y n y m geście- sp raw iającym , ż e n eo fita otrzy m u je D u ch a Ś w ię te g o , to w III w ie k u m am y już św ia d e c tw a o istn ie n iu ca łeg o r y tu a łu w ta je m n ic z e n ia , a u d ziela n ie D u ch a Ś w ię te g o sta n o w i jed en z eta p ó w w ta je m n ic z e n ia .

Sw . H ip o lit R zy m sk i (t 235) w sw o im P od an iu A p o s to ls k im 8, k tó re zaw iera w sobie e le m e n ty ry tu a łu rzy m sk ieg o , a b yć m oże, i a fry k a ń ­ skiego 9, stw ierd za , że n ow o och rzczen i, po w y jśc iu z w o d y , zostają nam aszczeni p o św ię c o n y m o le j e m 10, n a zy w a n y m też o le je m d zięk czy ­ n ienia n . P ierw szeg o n a m a szczen ia d ok on u je prezb iter, k tó ry w y p o ­ w iad a przy ty m sło w a : n am aszczam cię o lejem św ię ty m w im ię J e ­ zusa C hrystu sa 12. — T e czy n n o ści litu rg iczn e n a le ż ą jeszcze do obrzędu chrztu.

B ezp ośred n io p otem z a c z y n a ł się n o w y etap w ta jem n iczen ia . O chrz­ czen i u b ierają się w sz a ty i w ch od zą do k ościoła. Tu b isk u p w k ła d a na nich ręce i m od li się, aby B óg, który sp ra w ił, ż e d o stą p ili o d ­ pu szczen ia g rzech ó w p rzez k ą p iel odrodzenia, n a p e łn ił ic h ró w n ież D u ch em Ś w ię ty m i z e sła ł n a n ich sw ą ła sk ę, b y słu ż y li Mu w e d łu g Jego w o li. N a stę p n ie b isk u p w y le w a z ręk i O lej d zięk czy n ien ia n a g ło w ę n ow o och rzczon ego, a w k ła d a ją c ręk ę n a jego g ło w ę, m ó w i: nam aszczam c ię o le je m św ię ty m w P anu O jcu w szech m o g ą cy m i w

8 B o t t e B., L a T r a d i t i o n a p o s t o li q u e d e S a i n t H i p p o l y t e , ess a i d e

r e c o n s titu tio n , M ü n ster W e stfa lle n 1963.

9 B o u h o t J. P., L a c o n f i r m a t io n — s a c r e m e n t d e la c o m m u n io n

ecclésia le, L yon 1968, p. 39.

10 W i e r u s z - K o w a l s k i J., dz. c., s. 291—292: „ U ży w a n ie o liw y do n am aszczen ia cia ła b yło szeroko ro zp o w szech n io n e na W sch o d zie zarów n o w c ela c h zd row otn ych , jak i ob rzęd ow ych . W S ta ry m T e sta ­ m en cie rów n ież od c z a só w M o jżeszo w y ch sp o ty k a m y się z n a m a szcze­ n iem g ło w y i cia ła jako ob rzędem sak raln ym . O liw a, b ędąca w p o­ w szech n y m u ży ciu lu d zi W schodu, jest sy m b o lem d obrobytu, ra d o ści i b ło g o sła w ie ń stw a B ożego. J est w ię c ona d arem B ożym , s y m b o liz u ją ­ cy m ła sk ę W szech m ocn ego, która sp ły w a na lu d zi i p rzed m ioty. Stąd; te ż w sz e lk ic h p o św ię c e ń d o k o n y w a n o zasad n iczo za pom ocą o liw y . K o ś­ ciół k a to lick i p rzy ją ł t ę fo rm ę p o św ię c e n ia z litu r g ii ż y d o w sk ie j, tyrr> bard ziej, że p rzem a w ia ła ona ró w n ie ż do n a w ró co n y ch z śro d o w isk P ogań sk ich ”.

11 B o u h o t J. P., o. c., p. 66, 1.

12 T r a d it io a p o sto lic a , 21: „Et p ostea cum a scen d erit, u n g ea tu r a p r e -

sb y tero d e illo oleo quod sa n ctifica tu m e st d icen te: U n geo t e oleo s a n c - to in n om in e Ie /s/u C h r /is t/i” : B o tte B., o. c., 52.

«0 Ks. M. Pastuszko

[

4

]

J e z u s ie C h ry stu sie oraz w D uchu Ś w ięty m . Z nacząc zaś w k sz ta łc ie k rzyża czoło och rzczon ego o lejem d zięk czy n ien ia p o św ięco n y m p rzez s i e b i e 13, b isk u p u d ziela m u p ocału n k u pokoju a e słow am i: „Pan z to b ą ”, na co n a m aszczon y od p ow iad a: „I z d u ch em tw o im ” 14.

O pis teg o etap u w ta jem n iczen ia , w k tórym d o p a tru jem y się o b rzę­ du sak ram en tu b ierzm ow an ia, zaw iera p e w n e e le m e n ty znane z D z ie ­ jó w A p o sto lsk ich , a le rów n ież n o w e czy n n o ści litu rg iczn e. Z D ziejó w A p o sto lsk ic h w ie m y , że A p o sto ło w ie m o d lili się i u d z ie la li D ucha Ś w ię te g o . W P o d a n iu A p o sto lsk im szafarz m o d li się , aby och rzczeni z o s ta li n a p e łn ie n i D u ch em Ś w ię ty m i łask ą.

Sw.

Sw.

M ięd zy w ło ż e n ie m rąk, a p od w ójn ym w ło ż e n ie m ręki, pod p ew n y m w z g lę d e m jest ty lk o różnica ilo ścio w a . J e d n a k z in n ego p u n k tu w i­

13 T r a d it io a p o sto lic a , 21: B o t t e B., o. c., p. 46.

14 T r a d it io aposto lica , 21: „Et ita sin g u li d eterg en tes se in d u a n tu r et p o stea in eccdesia in gred ian tu r. Ępisiccipus v ero m a n u /.m/ iłMis iropo- n e n s in u o cet d icen s: D /o m i/n e D /e u /s, q u i d ign os fe c is ti eos r e m issio - n em m e r e r i peccatoirum per la u a cru m r e g en era tio n is sp /irit/u /s .s/ain/c/ /t/i, in m itte in eos tu a m gratiam , u t tib i seru ia n t secu n d u m u o łu n ta - te m tuam : q u o n ia m tib i est gloria, p a tri et filio cu m sp /irit/u s/a n /c/to , in san cta e cclesia , et nunc et in sa e c u la sa ecu lo ru m . A m en . P o stea o le u m sa n c tific a tu m in fu n d e/n /s d e m an u et in p o n en s in ca p ite d icat: U n g eo t e s/a n /c /t/o o leo in d /om i/n o p a tre o m n ip o ten te et C h r/ist/o Ie/ /s/u et sp /irit/u s/a n /c/t/o . Et co n sig n a n s in fro n tem o ffera t o scu lu m et dicat: D /o m i/n /u /s tecu m . E t 'ille q u i sdgnatus est dicat: E t cu m sp /irit/u tuo. Ita sin g u lis fa cia t. Et ,p ostea iam sim u l cum om ni populo o ren t, non prim um oran tes cu m fid e lib u s n isi om n ia haec fu erin t con - secu ti. Et cum orauarint, de o r e p a cem o ffera n t. Et tu n e ia m o ffera tu r o b la tio ...” : B o t t e B., o. C., p. 50, 52, 54.

15 T r a d it io a p o sto lic a , 21: B o t t e , B., o. c., p. 46.

16 B o t t e B., La v o c a b u la i r e an cien d e la co n fi r m a t io n , La M aison D ieu 54 (1958) 9.

17 W i e r u s z - K o w a l s k i J., dz. c., s. 292: „W sta ro ży tn o ści p ię t­ n o w a n o n ie w o ln ik ó w i żołn ierzy; p iętn o w a n ie (tatu aże) o d gryw ało te ż w ie lk ie zn a czen ie w k u lta ch p ogań sk ich , zw ła szcza m isteryozn ych . W y­ raz sfra g is b y ł w ię c w ielo zn a cz n y i sto so w a ł się zarów n o do ob rzęd ów ś c iś le r e lig ijn y ch , jak i św ieck ich . N ic d ziw n ego, że ch rześcija n ie, k tó ­ rzy n iera z z w ła sn e g o d o św ia d czen ia zn a li d o sk o n a le taik p o jęcie sfra ­ g is, jak i sam ą rzecz, z a sto so w a li te n w y r a z do o zn a czen ia obrzędu c h r z tu i b ierzm ow an ia.

Obrzędy sakram entu bierzmowania 81 d zenia, jest to różnica p p w ażn a. W iem y b ow iem , że św . Ł u k asz p isze 0 w k ła d a n iu rąk, a św . H ip o lit R zy m sk i — o w k ła d a n iu ręk i. W yd aje się zatem , że g e st w ło ż e n ia ręk i przy u d ziela n iu daru D u ch a Ś w ię te g o jest p o ch o d zen ia k o śc ie ln e g o , a n ie a p o sto lsk ieg o . P o d o b n ie w p r o w a ­ d z e n ie do obrzędu u d z ie la n ia daru D ucha Ś w ię te g o g estu n a m a szcze­ n ia o lejem d zięk czy n ien ia , jed n ego — d o k o n y w a n eg o p rzez p rezb itera 1 d rugiego — d o k o n y w a n e g o p rzez b isk u p a, jak się zd aje, jest p o w a ż­ ną zm ianą teg o obrzędu, p o leg a ją ca na w p ro w a d zen iu g estu zu p ełn ie n o w eg o , z p ew n o ścią zn a n eg o A p ostołom , a le p rzez n ich n ie p ra k ty ­ k o w a n eg o . P rzy n a jm n iej n ie w ie m y o ta k iej p ra k ty ce A p o sto łó w .

Jak się to sta ło , że za m ia st w k ła d a n ia rąk, za sto so w a n o w k ła d a n ie p ra w ej ręki, a oprócz teg o , w prow ad zon o n o w y g e st — n a m a szczen ie o le je m , a w R zy m ie — n aw et- p od w ójn e n a m a szczen ie olejem ? N ie ła tw o od p o w ied zieć na to p y t a n ie 18. P o zo sta je jed n ak fa k tem , ż e p r z y ­ n a jm n iej od III w ie k u p rzy u d ziela n iu daru D u ch a Ś w ię te g o n a m a ­ szczan o o lejem z o liw ek , ja k k o lw ie k ch y b a n ie w szęd zie. Już w ó w cza s na litu r g ię u d ziela n ia daru D u ch a Ś w ię te g o sk ła d a ły się n ie dw a, jak w D ziejach A p o sto lsk ich , a le cztery elem en ty : 1. m o d litw a o D u ch a Ś w ię te g o , 2. n a k ła d a n ie r ęk i, n ie rąk, jak w D zieja ch A p o sto lsk ich , 3. zn ak krzyża n a c z o le b ierzm o w a n eg o , o raz 4. n a m a szczen ie jeg o g ło w y o lejem z o liw e k , n a zy w a n y m już przez T ertu lia n a o le je m k rzy ż- m a 19. P rzy czym w p ierw szy ch w iek a ch K ościoła, w w ie lu obrząd­ k ach w sch o d n ich d la u d z ie le n ia daru D ucha Ś w ię te g o sto so w a n o p rze­ d e w szy stk im w ła śn ie obrzęd n am aszczen ia k rzyżm em , n ie odróżniony je s z c z e jasno od chrztu 20. S w . C yp rian (200/210—258), b isk u p K artagin y, n a m a szczen ie o le je m z o liw e k tra k tu je, jak się zdaje, jako d o p ełn ien ie ■wkładania r ę k i 21.

W sp ółczesn y św . H ip o lito w i R zym sk iem u Q u in tu s S ep tim u s F lo ren s T e r tu lia n (ok. 160— 222/3) p is a ł o litu r g ii w ta je m n ic z e n ia p od ob n ie jak a u to r P od an ia A p o sto lsk ieg o . J. P. B ouhot u w a ża w y p o w ie d z i św . H i­ p o lita R zy m sk ieg o i T e r tu lia n a za ta k zb liżo n e do sieb ie, że z e sta w ia j e ze sobą i n a zy w a d w om a r y tu a ła m i22. M oże to jest p e w n a p rzesada,

18 B yć m oże, w p ły n ę ły na to n iek tó re m iejsca P ism a Ś w ię te g o , gd zie u d z ie la n ie D u ch a Ś w ię te g o o k reśla się jako „ sig n a tio ”, „ u n ctio ”. „B óg u tw ie r d z ił (confirm ât) n as w raz z w a m i w C h ry stu sie, n a m a ścił nas <unxit), on w y c is n ą ł na n as sw ą p ieczęć (signavdt) i d ał D ucha jako za d a tek w se r c a ” : 1 K or 1, 21— 22. W C h ry stu sie „ je ste śc ie za p iecz ęto ­ w a n i (sign ati estis) D u ch em Ś w ię ty m , który jest za d a tk iem d zied zictw a n a sz e g o ” : E f 1, 13— 14. „N ie z a sm u ca jcie D ucha Ś w ię te g o B ożego, k tóry w y c is n ą ł na w a s sw e p iętn o (sig n a ti estis) jak o zn ak na d zień o d k u ­ p ie n ia ” : E f 4, 30.

19 D e b ap tism o, 7: M ignę I. P., P a tro lo g ia e la tin a e cu rsu s eom p letu s, 217 voll., P a risiis 1844— 1855. t. I, col. 1206.

■ 20 Cfr. T e o p h i l u s A n t i o c h e n s i s, A d A u t ó l y c u m , I, 12: M i g ­ n ę , I. P .( P a tr o l o g ia e g r e c a e c u rs u s e o m p l e tu s , 167, v o ll., P a r isiis 1857— 1868. t. VI, col. 1042.

21 E pistolae, L X X X III, 9: PL t. III,, col. 1115.

22 O. c., p. 43—44.

82 Ks. M. Pastuszko _[61 bo T ertu lia n ty lk o - dość ogóln ie p isze o litu r g ii w ta jem n iczen ia . W e­ d łu g n ieg o po w y jśc iu z w ody. ch rzcieln ej n e o fic i są n am aszczan i o le ­ jem k r z y ż m a 23, n a stę p n ie w k ła d a się na n ich ręk ę podczas b ło g o sła ­ w ie ń stw a , a r ó w n o cześn ie w z y w a n y i zap raszan y jest D uch Ś w ię t y 24. D o ty c h m y ś li T ertu lia n w ra ca w in n y m s w y m d ziele, w którym-, u czy, ż e ciało o b m y w a się , aby o czyścić d u szę; cia ło nam aszcza s ię , a b y u św ię c ić duszę; cia ło zn aczy się k rzyżm em , ab y u m ocn ić duszę;, w ło ż e n ie m ręk i o c ie n ia się c ia ło , aby d u sza o trzy m a ła d u c h o w e o ś w ie ­ c e n ie 25.

W p rzy to czo n y ch w y p o w ied zia ch T ertu lia n a b ez trudu d o str z e g a m y w s z y s tk ie isto tn e e le m e n ty d a lszeg o e ta p u w ta je m n ic z e n ia , to j e s t , w ło ż e n ie ręk i na n e o fitę , b ło g o sła w ie ń stw o c z y li w z y w a n ie D u ch a Ś w ię ­ teg o , n a zn a czen ie zn ak iem k rzyża i n a m a szczen ie olejem . T rudno p o ­ w ied zieć , czy T e r tu lia n o w i ch od zi o n a m a szczen ie d o p ełn ia ją ce obrzęd chrztu, czy o to n a m a szczen ie, którego p o k o n y w a n o o lejem k r z y ż m a na g ło w ie och rzczon ego, a w ię c tzw . „d ru gie n a m a szczen ie”. Jednak. T e r tu lia n m oże n a w e t bard ziej, n iż św . H ip o lit R zy m sk i akcentuje- litu rg iczn ą czyn n ość n am aszczen ia n e o fity . A za u w a żm y , że św . H i­ p olit ż y ł w R zym ie, zaś T ertu lia n w K a rta g in ie, w A fry ce. Zaterrk obrzęd n a m a szczen ia p rzy jm o w a ł s ię i ro zp o w szech n ia ł.

Ze ta k r z e c z y w iśc ie b yło, św ia d c z y św . A m b roży (ok. 333— 397).

b isk u p M ed iolan u , w e d łu g którego, p od k o n ie c obrzędu chrztu sza ­ farz w y le w a olej n a g ło w ę ochrzczon ego w y m a w ia ją c przy ty m fo r­ m ułę: B óg O jciec W szech m ogący, k tó ry c ię od rod ził z w o d y i D uch». Ś w ię te g o , i o d p u ścił ci g rzech y, tera z sam cię nam aszcza na ż y c i e w ie c z n e 26. P o n am aszczen iu n a leża ło czy ta ć fra g m en t E w a n g e lii ś w . Jana (z rod ziału 1 3 )27, i u m yw ać n ogi o c h r z c z o n y m 28. N a stę p n ie n e o fic i u b iera li b iałe s z a t y 29. — C hyba dopiero w ty m m o m en cie za czy n a ł się: etap w ta je m n ic z e n ia od p o w ia d a ją cy u d ziela n iu b ierzm ow an ia. N ie s t e t y ,

23 D e b a p ti s m o , 7: „E xinde, eg ressi de la v a cro , p eru n gim u r benedicta: unction.e d e p riscin a d iscip lin a , qua u n g i oleo de cornu in sacerdotiuKŁ solefoant” : PL t. I, col. 1206.

24 D e b a p ti s m o , 8: „De h inc m an u s im p o n itu r per b e n e d ic tio n e m , a d vocan s et in v ita n s S p iritu m S a n ctu m ” : P L t. I, col. 1206.

25 £)e carnis r e s u r e c ti o n e , 8: „Caro sa lu tis est cardo. D e qua cum . an im a D eo a llig a tu r, ipsa est q u ae e ffic it ut a n im a a llig a ri possit. S c i­ lic e t caro ab lu itu r, ut anim a em acu letu r; caro u n gitu r, u t anim a c o n - secretu r; caro signa-tur, ut et anim a m u n iatu r; caro m an u s im p o si- tio n e adum bratur, ut et an im a sp iritu illu m in e tu r ” : PL t. II, col. 806.

26 D e s a c r a m e n ti s , II, 24: „D eus P a te r om ndpotens, q u i te r e g e n e - ra v it e x aqua et sp iritu conse-ssitque tib i p ecca ta tu a , ip sa e te u n g e t in v ita m a ete r n a m ” : A m b r o i s e d e M ilan , D es s a c r a m e n ts , D e s M y s t è ­

res, n o u v e l l e é d it io n r e v u e e t a u g m e n t é e d e L ’E x p li c a ti o n d u S y m b o l e , t e x t e éta b li, t r a d u i t e t a n n oté, par D om B ernard B o t t e , (Sources.

C h rétien n es, N. 25 bis), P a ris 1961, p. 88. 27 De, s a c r a m e n ti s , III: B o t t e B., o. c., p. 92. 28 De S a c r a m e n ti s , III, 4: B o t t e B., o. c. p. 92. 29 D e M y s te r i is , V II, 34: B o t t e B., o. c., p. 174.

Obrzędy sakram entu bierzm owania 83 o ile obrzędy k o ń czą ce ch rzest są op isan e szerzej u św . A m b rożego, to o sam ym u d ziela n iu daru D u ch a Ś w ię te g o zn a jd u jem y m n iej d a ­ nych. Św . A m b roży n ie p o zo sta w ia n a jm n iejszy ch w ą tp liw o ś c i co do teg o , że to rze c z y w iśc ie m a m ie jsc e , a le nie p o św ię c a w ię k s z e j u w a g i gesto m zew n ętrzn y m . W y ja śn ia , ż e po ch rzcie p rzych od zi d u ch o w e znam ię, bo po ob m yciu w źró d le p ozostaje jeszcze to , ab y n a stą p iło u d o sk o n a len ie, g d y na w e z w a n ie d o k o n a n e -przez b isk u p a zo sta je w y ­ la n y D uch Ś w ię ty , duch m ąd rości i rozum u, duch rad y i m ę stw a , duch u m ie ję tn o śc i i p ob ożn ości oraz duch św ię te j b o j a ź n i30. Św . A m ­ broży, ch ce, a b y go dobrze zrozum iano, d latego p o w y lic z e n iu — w e ­ d łu g Izajasza 11,2 — d a ró w D u ch a Ś w ięteg o , dop ow iad a: oto sied em m ocy, k tóre otrzym ujesz» k ie d y je ste ś naanaetzainy,31.

N a p o d sta w ie ty c h w y p o w ie d z i św . A m brożego d och od zim y do p r z e ­ kon an ia, ż e poza ch rztem jest d a lsz y etap w ta je m n ic z e n ia , w c z a sie k tórego ochrzczony o trzy m u je daTy D u ch a Ś w ię te g o . W K o śc ie le M e­ diolanu u d ziela się teg o sa k ra m en tu . W ja k i sposób? Ś w . A m broży w y ra źn ie p is z e ty lk o o w z y w a n iu Du-cha Ś w ię te g o p rzez b isk u p a i o w y cisk a n iu u och rzczon ego zn a m ien ia , k tóre n a zy w a on „ sp irita le s ig ­ n u m ” * . Czy to w y c isk a n ie zn a m ien ia jest d o k o n y w a n e sp osob em n a ­ m aszczen ia krzyżm em ? In n y m i sło w y , czy n a g ło w ie n e o fity czyn ion o znak, u ży w a ją c przy ty m k rzyżm a? B ernard B o tte u w a ża , że u ż y ty p rzez św . A m brożego te r m in „ eo n sig n a ris” p rzem a w ia za n a m a szczen iem k rzyżm em , a le w ą tp i, czy w K o ś c ie le M ed iolan u b y ła ta k a p r a k ty k a 33. M oim zd an iem , za u ż y w a n ie m k rzy żm a w ta k ich o k o liczn o ścia ch p r z e ­ m a w ia jeszcze jed en a rg u m en t. M ia n o w icie te n , ż e św . A m b roży sta ra się litu r g ię sp ra w o w a ć zg o d n ie z e z w y cza jem p a n u ją cy m w K o ściele R zym u, gd zie ja k w ie m y z P o d a n ia A p o sto lsk ieg o św . H ip o lita R zy m ­ sk ieg o oraz n ieco p ó źn iejszeg o listu In n o cen teg o I (402— 417) do b isk u ­ pa D e c e n c ju s z a 34, is tn ia ły dw a n am aszczen ia: jed n eg o d o k o n y w a ł p r e z ­ 30 D e S a c r a m e n ti s , III, 8: „S eq u itu r sp ir ita le sig n a cu lu m quod a u - d istis h o d ie leg i, quia p ost fo n te m su p erest u t p erfectio fia t, q u an d o ad inuocatio-nem sa cerd o tis sp iritu s san ctu s in fu n d itu r, sp iritu s sa - p ie n tia e et in te lle c tu s, sp iritu s c o n silii atq u e u irtu tis, sp iritu s ca g n i- tio n is atq u e pie-tatis, sp iritu s sa n cti tim o ris, septe-m q u a si u irtu tes sp i­ r itu s” : B o t t e B., o. c., p. 96.

31 D e S a c r a m e n ti s , III, 10: „Istae su n t sep tem u ir tu te s q u ando co n - sig n a r is” : B o t t e B., o. c., p. 96.

32 L e v a n d o - w s k i B., E v o lu t io r i tu s l i tu r g ia e c o n fi r m a t io n i s in

Ecclesia M ed io la n e n si, E p h em erid es L itu rg ica e 85 (1971) p. 33: „Ad

invocati-onem sa cerd o tis S p iritu s S a n ctu s in fu n d itu r: Ha-ec verb a A m - brosii p raesu p p on eb an t e x is te n tia m fo rm u la e in v o c a tio n is sep tifo rm is g ra tia e S p iritu s S a n c ti”. M oim zd an iem , n ie jest to p ew n e. W iem y, że już A p o sto ło w ie m o d lili się przed w k ła d a n iem rąk. A T ertu lia n p isz e o w zy w a n iu D u ch a Ś w ię te g o . J ed n a k do m o d litw y czy w z y w a n ia D u ­ ch a Ś w ięteg o n ie jest k o n ieczn a form u ła. Z atem p isząc o w e z w a n iu D u ch a Ś w ięteg o , św . A m b roży n ie p isa ł im p lic ite o fo r m u le w e z w a n ia D u ch a Ś w ięteg o .

33 De S a c r a m e n ti s , III, 10: B o t t e B., o. c., p. 97. 34 PL t. X X , col. 554.

84 Ks. M. Pastuszko _[8] b iter, d ru giego b isk u p . Ś w . A m broży d ostrzega ty lk o jed n ą różnicę m ięd zy litu r g ią w ta je m n ic z e n ia w R zy m ie i M ed lio la n ie: R zym n ie zna p ra k ty k i u m y w a n ia nóg n eo fito m , ty m c z a se m w M ed iolan ie jest ta k i z w y c z a j 35.

Jed n a k rozu m u jąc w ten sposób m o g lib y śm y p rzyjąć, że w K o śc ie le M ed iolan u istn ia ł ta k że obrzęd w k ła d a n ia ręk i przy u d ziela n iu sa ­ k ra m en tu D u ch a Ś w ięteg o . T y m cza sem D a m ien V an den E yn d e, po p rzestu d io w a n iu d z ie ł św . A m brożego, Z enona, b isk u p a W erony (362— 371) 36 oraz P seu d o -M a k sy m a z T u rynu { f ak. 465) 37, z d ecy d o w a ­ n ie tw ierd zi, ż e w p ó łn o cn ej Ita lii n ie u d ziela n o D u ch a Ś w ię te g o tr a ­ d y c y jn y m g estem w k ła d a n ia ręki, zn a n y m w in n y ch K ościołach . A n i św . A m b roży, a n i ża d en in n y p isa rz te g o region u Ita lii n ie czyn i ja k ie jk o lw ie k w z m ia n k i o w k ła d a n iu ręki. Z am iast w k ła d a n ia ręki, p ra k ty k o w a n o ohrzęd w z y w a n ia D ucha Ś w ię te g o i zn aczen ia ochrzczo­ n eg o zn a m ien iem

I ch yb a ty lk o to m ożna p rzy ją ć za p ew n e, bo te ż św . A m b roży t y le w y r a ź n ie n a p isa ł. B yłob y ry zy k o w n e tw ie r d z ić , że m n iej w y ra źn ie n a p isa ł to , czego n ie n a p isa ł w y ra źn ie.

Jak w litjargii M ed iolan u , ta k rów n ież w litu r g ii G a lii n a m a szcze­ n ie o le je m b yło p rzew id zia n e przy u d ziela n iu ch rztu , zaraz po p o la ­ niu w od ą. S y n o d w O range z 441 r. jasn o stw ierd za , że p odczas l i ­ tu r g ii w ta je m n ic z e n ia jest ty lk o jedno n a m a szczen ie i to w za sa d zie p odczas obrzędu chrztu. T ylk o w przyp ad k u u d z ie le n ia k o m u ś ch rztu z p o m in ięciem obrzędu n am aszczen ia, n a leża ło te g o obrzędu d op ełn ić p rzy sp ra w o w a n iu d a lsz y c h ob rzęd ów w ta je m n ic z e n ia 39.

\

T ak w ię c w G a lii ta m ty c h c za só w przy u d ziela n iu daru D u ch a -Ś w ięteg o m ożna b y ło nam aszczać n e o fitę , a le n ie b yło ścisłeg o obo­

w ią zk u . I chyba z w y k le n ie p ra k ty k o w a n o n am aszczen ia. N a to m ia st z a w sze w k ła d a n o ręk ę, gd y u d ziela n o daru D u ch a Ś w ięteg o . W iado­ m o ści na te n te m a t czerp iem y od św . H ila reg o (ok. 315— 367), b isk u p a P o itie r s. O p isu jąc obrzęd u d ziela n ia sa k ra m en tu D u ch a Ś w ię te g o b is­ k u p te n za jm u je się m o d litw ą oraz w k ła d a n ie m r ę k i na now o och rz­ c z o n y c h 40. W ty m sa m y m duchu pis^e G en n ad iu sz, p rezb iter z M arsy­ l i i (t ok. 500), p rzep row ad zając a n a lo g ię m ięd zy w ta je m n ic z e n ie m ch r z e śc ija ń sk im a m ęczeń stw em . W ed łu g te g o au tora n eo fita o trzym u je D u ch a Ś w ię te g o , g d y b isk u p w k ła d a na n ie g o ręk ę, a m ęczen n ik sta je

35 De Sacram entis, III, 5: B o t t e B., o. c., p. 94. 36 Tractatus, II, 38— 44: P L t. X I, col. 483— 499.

37 Tractatus III de baptismo: „caput v estru m ch rism a te, id est, oleo sa n e tific a tio n is in fu n d im u s” : P L t. LV II, col. 778.

M Les rites liturgiques latines de la confirm ation, La M aison D ieu 54 (1958) 70.

39 C o n ciliu m A rau sican u m , can. 2: M a n s i I. D., Sacrorum concilio- rum nova et am plissim a collectio, F lo r e n tia e 1759 et ss. P a ris L eip ­ z ig 1903— 1924, t. V I, col. 435.

19] Obrzędy sakram entu bierzm owania 85

się m ieszk a n iem D u ch a Ś w ię te g o , g d y w y le w a sw o ją k r e w za w ia rę, albo ciało jego z o sta je s p a l o n e 41. Jednaik w V I w ie k u w G a lii za­ nikła p ra k ty k a w k ła d a n ia ręk i przy u d ziela n iu daru D u ch a Ś w ię te ­ g o 42.

W H iszp a n ii n a p o czątk u V I w ie k u są zn an e ta k „im p ositio m a n u s” jak „ b en ed ictio ”, a le w te d y jeszcze, jak s ię z>daje, n a leżą do o b rzęd ów d o p ełn ia ją cy ch c h r z e s t 43. K ilk a d ziesią t la t p óźn iej p is z e o n a m a szcze­ niu k rzy żm em P a cia n u s, b isk u p B a rcelo n y ( t po 379 r .) 44, i z ca łą p ew n o ścią ch od zi m u obrzęd u d z ie la n ia daru D u ch a Ś w ię te g o , b o w y ra źn ie stw ierd za , ż e D u ch Ś w ię ty jest u d ziela n y ch rześcija n o m p o­ przez n a m a szczen ie k r z y ż m e m 45. A K rzyżm o p rzy n a jm n iej od p a p ieża św . In n o cen teg o I (401—417) b y ło k o n sek ro w a n e p rzez b is k u p a 46. — In n ych św ia d e c tw n a te m a t o b rzęd ów sa k ram en tu b ierzm o w a n ia z t e ­ ren u H iszp a n ii z p ie r w sz y c h w ie k ó w K o ścio ła n ie znam y.

P o p rzea n a lizo w a n iu d o k u m e n tó w d o ty czą cy ch n a jd a w n ie jsz y c h l i ­ tu rg ii b ierzm o w a n ia , R. B e r a u d y d o sz e d ł do w n io sk u , ż e w p ie r w o tn y m K o ściele R zym u w k ła d a n o ręk ę i nam aszczan o, n a to m ia st poza R z y ­ m em je d y n ie w ło ż e n ie r ę k i n a le ż a ło do obrzędu b ierzm o w a n ia . W łoże­ niu r ęk i to w a r z y sz y ła fo rm u ła m o d litw y b ła g a ln ej, zw a n a „ b en ed ictio ”' lu b „ in v o ca tio ”, w k tó rej ch od ziło o p r z y w o ła n ie D u ch a Ś w ię te g o n a n eo fitó w . K o śció ł M ed iolan u , zd an iem R. B erau d y, n ie sta n o w ił p od ty m w z g lę d e m w y ją tk u , p o n ie w a ż w e z w a n ie D u ch a Ś w ię te g o p ra w d o ­ pod ob n ie b yło ta m p o łą c z o n e z p ew n y m w ło ż e n ie m r ę k i 47.

In n ego zd an ia jest D a m ie n V a n d e n E yn d e, k tó r y sąd zi, że n a j­ d a w n iejszy m ob rzęd em b ierzm o w a n ia , w sp ó ln y m ta k d la K o ścio ła Z a­ ch od n iego jak d la K o ścio ła W schodu, jest je d y n ie ob rzęd n a m a szcze­ nia o lejem 48.

Z atem zach od zi p ew n a różn ica zdań w sp r a w ie dość w a ż n e j, b o

41 De ecclesiasticis dogm atibus, L X X IV : „m artyr v e r o a sp erg itu r sa n ­ guine, v e l co n tin g itu r ig n e. I lle m an u s im p o sitio n e p o n tific is a c c ip it S p iritu m S a n ctu m , hic h a b ita cu lu m e ffic itu r S p iritu s S a n cti, dum n o n est ip s e qui loq u itu r, sed S p ir itu s P a tris q u i lo q u itu r in illo ” : P L t. L V III, col. 997.

42 V a n d e n E y n d e D ., Les rites liturgiques latine de la confir­ mation, La M aison D ieu 54• (1958) 78.

43 Concilium E lliberitanum , can. 38 et 77: M a n s i I. D .. o. c., t. II, co l. 12 et 18.

44 Epist. III, 3: PI t. X III, co l. 1065.

45 D e baptismo, VI: „H aec a u tem com p leri a lia s n eq u eu n t, n isi la - vacri et ch rism a tis et a n tistis sacram en to. L avacro en im p ecca ta p u r- gantur: ch rism a te sa n ctu s S p ir itu s su p erfu n d itu r: u tr a q u e v ero ista , m anu et ore a n tistis im p etra u m s: a tq u e ita to tu s hom o r en a scitu r et in n o v a tu r in C h risto” : P L t. X III, col. 1093.

46 c. 119 D. IV d e cons.

47 Initiation chrétienne, in: E g lise en priere, P a ris— T ou rn ai—R om e— N e w Y ork 1961, p. 555, 557.

48 Les rites liturgiques latins de la confirm ation, La M aison D ieu , 54 (1958) 78.

86 Ks. M. Pastuszko [10] d o ty czą cej m a terii sa k ram en tu b ierzm ow an ia. Jak s ię zdaje, ta róż­ n ic a zdań jest k o n sek w en cją p ew n ej różn orod n ości w p ra k ty ce u d zie­ la n ia daru D ucha Ś w ię te g o w p ierw szy ch p ięciu w ie k a c h K o ścio ła Z a­ chodu. Z resztą bardzo trudno jest u sta lić, jaka w ó w c z a s b y ła p rak ­ ty k a u d ziela n ia daru D ucha Ś w ięteg o , p o n iew a ż p isa rze p ierw o tn eg o K ościoła, z w y ją tk ie m św . H ip o lita R zym sk iego, n ie p o z o sta w ili n am op isu ca ło śc i o b rzęd ów w ta jem n iczen ia . P isa li b o w iem na tem a t p o sz­ cz e g ó ln y c h e le m e n tó w obrzędów w ta jem n iczen ia . I to co jed en p isarz p rzed sta w ił, n ie z a w sze zostało u zu p ełn io n e p rzez k o g o ś innego.

2. Sakram entarz gelazjański i gregoriański

1. P o P o d a n iu A p o sto lsk im św . H ip o lita R zy m sk ieg o (t 235) n ie zn a jd u jem y d ok ład n ego opisu ob rzęd ów b ierzm o w a n ia , jak dopiero w S ak ram en tarzu G e la z ja ń s k im 49, k tó reg o n a jsta rszy z a ch o w a n y m a n u ­ sk ryp t z o sta ł sp orząd zon y w p o ło w ie V III w ie k u p raw d op od obn ie w la ­ ta c h 760—770, a le jego te k s ty n ie b y ły w te d y tw o rzo n e, ty lk o p rze­ p is y w a n e z d a w n ie jsz y c h k sią g z V II (m iędzy 650 a 675- r.), a m oże

n a w e t z V I w iek u 50. ,

W edług S a k ra m en ta rza G ela zja ń sk ieg o w R zy m ie daru D u ch a Ś w ię ­ te g o u d ziela się pod k on iec litu r g ii W ielk iej S o b o ty , bezp ośred n io po ob rzęd zie chrztu. W ów czas m ów ion o po p rostu , że u d ziela s ię sied m iu d arów d ucha Ś w ię t e g o 51, albo in aczej sied m io ra k ieg o D u ch a Ś w ię te ­ g o 52. O brzęd u d z ie la n ia daru D u ch a Ś w ię te g o ro zp o czy n a ł s ię w ło ż e ­ n iem jed n ej ręk i na k ażd ego z za m ierza ją cy ch p rzyjąć te n sak ra­ m en t 53. T rzym ając rękę w zn iesio n ą b isk u p m o d lił się do W szech m ogą­ c eg o B oga aby — po odrodzeniu och rzczon ych w sa k ra m en cie chrztu i po od p u szczen iu im w szy stk ich g rzech ó w — z e sła ł na n ich D u ch a Ś w ię te g o orez u d z ie lił im d ucha m ąd rości i rozum u, d u ch a rady i m ęstw a , ducha u m ie ję tn o śc i i pob ożn ości, a ta k ż e ducha b o ja źn i B o ż e j 54.

49 Liber sacram entorum Romanae Aecclesiae ordinis anni circuit (Cod. v a t. R eg. la t. 316) P a ris B ibi. N a t.. 7193, 41 (56), (Sacram entarium Ge- lasianum) in V erb in d u n g m it L eo E izen h o fer O SB u n d P etru s S iffr in O S B h era u sg e g e b e n von L eo C u n ib ert von M oh lb erg OSB, R om a 1960.

50 C h a v a s s e A., La Sacram entaire Gelasien (Vaticanus Reginen- sis 316) Sacram entaire Presbytéral en usage dans les titres romains au V IIe siècle, P a r is—T ou rn ai— N e w Y ork—R om e (1957), p. X II—X III:

B o u h o t J. P ., o. c., p. 60. ’

51 Sacram entarium Gelasianum, n. 443: „...dum a ccip iu n t sep tem dona g ratia S p iritu s S a n c ti” : M o h l b e r g L. C., o. c., p. 72.

52 Sacram entarium Gelasianum, n. 450: „ D ein d e ab ep iscop o d a tu r e is S p iritu s se p tifo r m is” : M o h l b e r g L. C., o. c., p. 74.

55 Sacram entarium Gelasianum, n. 450: „Ad co n sig n a n d u m im p on it e is m a n u m in h is v e r b is” : M o h l b e r g L. C., o. C., p. 74.

54 Sacram entarium Gelasianum, y n. 451: „D eus om n ip oten s, p a ter D o ­ m in i n o stri Iesu C h risti, q u i (f. 74v) re g e n e r a sti fa m u lo s tu o s e x a q u a e t sp iritu sa n cto q u iq u e d e d isti eis re m issio n e m o m n iu m p eccatoru m : tu d om in e, in m itte in eos sp iritu m sa n ctu m tu u m p a ra cly tu m et da

Obrzędy sakram entu bierzmowania 87 Po o d m ó w ien iu m o d litw y nad w sz y stk im i p rzy jm u ją cy m i sak ram en t ■bierzmowania, b isk u p n a m a szcza ł o le je m krzyżm a, w k s z ta łc ie k rzyża, c z o ło każdego b ie r z m o w a n e g o 5S, w y m a w ia ją c ró w n o cześn ie sło w a : z n a ­ m ię C hrystu sa na ż y c ie w ieczn e. B ierzm o w a n y d o p o w ia d a ł: a m e n 5*. W ów czas b isk u p ż y c z y ł n a m a szczo n em u pokoju, m ów iąc: pokój z to b ą , jia c o b ierzm o w a n y od p ow iad ał: i z d u ch em t w o im 57.

J a k ie n a su w a ją się u w a g i o ty m obrzędzie? N a jp ie r w u w a g i ogóln o. -J a k k o lw iek obrzęd u d z ie la n ia daru D ucha Ś w ię te g o w S a k ra m en ta rzu C relazjańskim sta n o w i w d a lszy m ciągu ty lk o cz ę ść obrzędu w ta je m n i­ c z e n ia , a te n jest ob rzęd em cią g ły m , od chrztu, p oprzez b ierzm o w a ­ n ie, do E u ch a ry stii, to p rzecież o b rzęd u d ziela n ia daru D u ch a Ś w ię ­ t e g o w S ak ram en tarzu G ela zja ń sk im daje się ła tw o w y ró żn ić spośród -całego obrzędu w ta je m n ic z e n ia . W iadom o, w ja k im m o m en cie k oń czy s i ę ch rzest, a w jak im za czy n a się b ierzm o w a n ie, oraz k ie d y koń czy jsię b ierzm o w a n ie a k o n ty n u u je się sp ra w o w a n ie M szy św ię te j.

J est to n a jp e łn ie jsz y o p fs obrzędu u d ziela n ia daru D u ch a Ś w ię te g o .spośród zn an ych n a m od czlasów św . H ip o lita R zym skiego.- N ie m a "w ty m ch y b a sp e c ja ln e j z a słu g i tw ó rcó w S a k ra m en ta rza G e la z ja ń sk ie - go, bo w ła śn ie teg o d om agał się ch arak ter k sięg i, to jest sa k ra m en ­ tarza. Z d ru g iej stron y, n ie u jm u je to w n iczym w a r to śc i ś w ia ­ d e c tw a w y żej w sp o m n ia n y ch p isa r z y k& ścielnych, p o n iew a ż ci n ie z a ­ m ierza li p rzek a zy w a ć op isu całego obrzędu b ierzm o w a n ia . P o ru sza li ■eis sp iritu m sa p ie n tia e et in te lle c tu s, sp iritu m c o n silii et fo rtitu d in is, .sp iritu m s c ie n tia e et p ieta tis; a d im p le eos spixitum tim o ris dei: in n o m in e d om ini n ostri Jesu C hristi, cum v iv is et régn as deus se m ­ p er cum sp iritu san cto per om nia sa ecu la saecu loru m : A m e n ”; M o h l ­ b e r g L. C., o. c., p. 74.

P r z y u d ziela n iu daru D u ch a Ś w ię te g o ch orem u k o n iec tej m o d litw y u le g a ł p ew n ej zm ia n ie i p r z e d sta w ia ł się jak n a stęp u je: Sacram enta­ rium Gelasianum, n. 615: „...adim ple eu m sp iritu m sig n u m d ei et do­ m in i n o stri Iesu C hristi; et iu b e eu m co n sig n a ri sig n u m cru cis in ■uitam a etern a m p er eu m d em d o m in u m n ostru m Iesu m C hristum , cum q u o u iu is et régn as in u n ita te sp iritu s sa n e ti” : M o h l b e r g L. C., o . c., p. 96.s

55 Sacram entarium G elasianum, n. 451: rubryka: „ P o stea sig n â t eos

in fr o n te d e c h r is m a te d ic e n s” : M o h l b e r g L. C., o. c., p. 74. R ub- Tyka n ie m ó w i w y r a ź n ie , ż e n a leży n am aszczać k a żd eg o b ierzm o w a ­ n eg o o d d zieln ie, a le in a czej n ie m ożna b yło te g o d ok on ać. N ie p o d ­ k r e ślo n o też, że n a m a szcza ć n a le ż y w k sz ta łc ie k rzyża, a le to p od p o­ w iad a cza so w n ik „sig n a t”. P e w n o ść w te j sp ra w ie czerp iem y z m o d ­ litw y przy b ierzm o w a n iu ch orego, w k tórej b isk u p m o d li się, ab y B óg spolecił „con sign ari sig n u m cru cis” . Z atem „ co n sig n a tio ” b y ła d o k o n y ­

w a n a zn a k iem krzyża.

58 Sacram entarium Gelasianum, n. 452: „S ign u m C h risti in u ita m a e - te r n a m ”. R ubryka: „ resp o n d et” : „A m en ” : M o h l b e r g L. C., o. c., p. 74.

57 Sacram entarium Gelasianum: n. 452: „ P ax te c u m ” : rubryka: „re- •spondet” „Et cum sp iritu tu o” : M o h l b e r g L. C., p. 74. W id e n ty c z ­ n y sposób k o ń czy ł s ię obrzęd, gd y b ierzm ow an o chorego. V id. Sacra­ m en ta riu m Gelasianum, n. 616: M o h l b e r g L. C., o. c., p. 97.

88 Ks. M. Pastuszko [12] spraw ą tych obrzędów, o ile było im to potrzebne do jakichś ce­ lów.

S akram entarz G elazjański mógł służyć przy udzielaniu daru D ucha Świętego jako wyłączna księga liturgiczna, ponieważ zaw ierał wszy­ stkie tek sty konieczne przy adm inistrow aniu tego sakram entu.

Obrzęd udzielania d aru Ducha Świętego z Sakram entarza G elazjań- śkiego obejm uje trzy elem enty: najpierw włożenie ręki z m odlitw ą, potem namaszczenie z m odlitwą, a w końcu — udzielenia pokoju. Co do pierwszych dwóch elementów, zauw ażam y w yraźny postęp w sto­ sunku do obrzędu udzielania daru Ducha Świętego z Podania Apostol­ skiego św. Hipolita Rzymskiego, bo tam nie było dołączonej modlitwy do gestu włożenia ręki. Natom iast ostatnia część została uproszczona, bo według Podania Apostolskiego biskup, życząc pokoju bierzm ow a­ nemu. miał go obdarzyć praw dziw ym pocałunkiem pokoju, to jest, w usta. Z czasem zastąpiono pocałunek pokoju n ajp ierw pocałunkiem okazanym ręką, a potem głaskającym dotykiem policzka58.

Jeśli chodzi o pewne szczegóły, nie sposób nie zwrócić uw agi n a określenie Ducha Świętego w sakram entarzu G elazjańśkim przym iotni­ kiem „septiform is” 59.

Podczas m odlitwy towarzyszącej włożeniu rę k i szafarz modli się o siedem darów Ducha Świętego dla bierzm owanych, a więc tak, ja k to czynił św. Ambroży w Kościele Mediolanu. W ynika z tego, że to nie tylko Kościoły lokalne obserwowały obrzędy rzymskie, ale też Kościół Rzymski przejm ow ał pewne obrzędy Kościołów lokalnych.

W S akram entarzu Gelazjańśkim nakładanie ręk i i nam aszczenie

krzyżm em stanow ią jeszcze dwie odrębne czynności, ale już w krótce będą w yrażane opinie przypisujące takie samo znaczenie namaszczeniu jak włożeniu rąk.

Form uła słowna towarzysząca namaszczeniu, mianowicie — signum C hristi in vitam aeternam — chyba nie była znana wcześniej w li­ turgii Kościoła Zachodniego.

58 S c h e n k W., L it u r g ia s a k r a m e n t ó w ś w i ę t y c h , cz. I, I n i t i a t i o Christiana, c h r z e s t, b i e r z m o w a n i e , Eu'charystia, L u b lin 1962, s. 69.

59 P rzy m io tn ik „ sep tifo rm is” został u ż y ty p rzez św . H ila reg o (-ok. 315—367) i ok reśla dar D ucha Ś w ięteg o . V id. C o m m e n t a r i u m in M a t -

t h e u m , X V , 10: „N u lla en im e x le g e et p ro p h etis g en tib u s sa lu s su -

m itu r, se d per g ra tia m S p iritu s v iv u n t, cu iu s se p tifo r m e , ut p e r E saiam trad iłu r, m u n u s e st” : PL t. IX , col. 1007. Ś w . H ieron im (ok. 347— 419) .nazyw a D u ch a Ś w ię te g o „ sep tifo rm is”. V id.: E pistoła C X LIX , 4: u t p er q u in q u a g en a riu m , q u i r e m issio n e m in se con tin et, p e r caritatem , q u a e sep tifo rm i sp iritu g ra tia e su p e r v e n ie n te d iffu sa e st in cordibus n ostris, ut qu in q u e n ostri corporis sen su s L eg i D ei su b - d ito s h a b ea m u s” : P L t.- X X II, col. 1222. W p ism a ch Jan a K a sjan a „ sep tifo rm is” jest ła sk a D u ch a Ś w ięteg o . Jo a n n is C assian i (ok. 360 — ok. 435), C o lla tio n u m X X IV co llectio , C o lla tio X I, caip. 13: „De hoc- etia m m etu cu m illa m sep tifo rm em S p iritu s sa n c ti gratiam ’ p rophet a d escrib eret...” : PL X L X I, col.866. D o k sią g litu r g ic z n y c h p rzym iotnik, „ sep tifo rm is” z o sta ł p rzejęty od p isarzy k o ścieln y ch .

[13] Obrzędy sakram entu bierzmowania 89 N a to m ia st na W schodzie, jak się zd a je, K o śció ł m ia ł m n iej tr u d ­ n ości z u sta le n ie m fo r m u ły to w a rzy szą cej n a m a szczen iu . Ju ż b o w ie m św . C y ry l J ero zo lim sk i (ok. 313— 386) w jed n ej ze sw o ich K a tech ez w sp o m n ia ł, że o ch rzczen i otrzy m u ją zn ak u d z ie le n ia im D u c h a Ś w ię ­ teg o >0. A steriu sz, b isk u p A m a z ji P o n ty js k ie j (t 410) n a p isa ł, ż e ch r z e ­ ścija n in o w i d aje się zn a k d u ch o w eg o u m o cn ien ia D u ch em Ś w ię t y m el. R ów n ież p ew ien p atriarch a K on sta n ty n o p o la , w y p o w ia d a ją c się na t e ­ m at obrzędów w ta je m n ic z e n ia , stw ie r d z ił jasno, ż e p od czas n a m a sz c z e ­ nia k rzy żm em w y p o w ia d a s ię sło w a : zn am ię d aru D u ch a Ś w ię te ­ go t2. Z e ta k ie j c z y b ardzo p od ob n ej fo rm u ły p rzy u d z ie la n iu d aru D ucha Ś w ię te g o u ży w a n o w K o ś c ie le W schodnim p rzy n a jm n iej od IV w iek u , w ie m y z u c h w a ł Soboru K o n sta n ty n o p o lita ń sk ieg o I z 381 r.. Sobór te n w c a le n ie zarządza w p ro w a d zen ia tafkiej fo r m u ły , a le p o ■ prostu stw ierd za , ż e n am a szcza ją c k rzyżm em w y p o w ia d a m y sło w a : zn a­ m ię daru D u ch a Ś w ię t e g o M. Ta n orm a Soiboru K o n sta n ty n o p o lita ń ­ skiego I zo sta ła p ow tórzon a n a sy n o d z ie zn an ym jak o Q u in i-se x tu m w 692 r. M I ta fo rm u ła — zn a m ię daru D u ch a Ś w ię te g o — z a c h o w a ła się na W sch od żie do n a sz y c h c za só w •*.

2. In aczej n ieco n iż w S a k ra m en ta rzu G ela z ja ń sk im p rzed sta w ia się ob rzęd u d ziela n ia daru D u ch a Ś w ię te g o w S a k ra m en ta rzu G reg o ­ riańskim .

S ak ram en tarz G reg o r ia ń sk i b y ł sporząd zon y dla u ży tk u p a p ie s k ie ­ go, n ię przez G rzegorza W. (590—604), jak b y na (to w s k a z y w a ła n a z w a tej k sięg i litu rg iczn ej, a le za p o n ty fik a tu H on oriu sza I (625— 638). N ie znaczy to , że n ie k tó r e m a te r ia ły u ż y te p rzy u k ła d a n iu S a k r a

-f %_________

60 Cat. X V III, 33: „Et qu om od o sa cerd o tu m in m o rem a p p e lla tio n is C hristi fa c ti estis: q u o v e m od o sig n a c u lu m v o b is com m u n jp ation is s a n e - ti S p iritu s sit d a tu m ” : PG t. X X X III, col. 1055.

61 In p a r a b o l a m d e fi lio p ro d ig o : „D atur p rodigo p o st s to la s et a n - n ulus, sign u m iniellig& biłis 'confLrmatkmis S p iritu s” : P G t. C IV , c a l.. 214.

6! E pistoła c u i u s d a m P a t r i a r c h a e C o n s ta n t in o p o l it a n i a d M a r ty riu m ,

E p is c o p u m A n t i o c h e n s e m : „P riu s ta m e n eis sig n a tu r siv e in u n g itu r

fron s u n g u en to sacro, et n a res et a u res, et p ectu s, et o m n e s sen su s: atque in ter sig n a n d u m d icim u s, sig n a cu lu m d o n a tio n is S p ir itu s S a n c - t i” : P G t. C X IX , col. 899.

63 Can. 7: „...sign an tes se u u n g u e n te s eos p rim u m sa n cto ch rism a te fro n tem et o c u lo s et n ares et os et aures, et sig n a n tes e o s signo cru - cis d ic im u s: sig n a cu lu m d o n i S p iritu s sa n c ti” : C o n c il io r u m O e c u m e -

n ic o r u m D e c r e ta , e d i d i t C e n t r o d i d o c u m e n t a z i o n e I s t i t u t o p e r Le S c ie n z e R e lig io se — B ologn a, ed. 2, B a sile a e — B a rcin o n e ,— F rib u r-

gi — R om ae — V in d ob on ae 1962, p. 31.

M Can. 95: „...sancto p rim u m ch rism ate in u n g e n te s e t fro n tem , et o cu lo s, et n a res, et os, e t aures: co n sig n a n te s a u tem d icim u s: S ig n a ­ c u lu m doni S p iritu s S an cti: M a n s i I. D. o. c., t. X I, col. 983.

65 Z e r n o v N ico la s, W s c h o d n ie c h r z e ś c i j a ń s t w o , p r zeło ż y ł Jan S ta ­ n is ła w Ł oś, W arszaw a 1967, s. 188: „Oto s ło w a , ja k ie k a p ła n w y m a ­ w ia , gdy nam aszcza różn e cz ę śc i ciała: „P ieczęć d aru D u ch a Ś w ię te g o ” ; ty ch słó w u ży w a ją żyd zi przy ob rzezan iu i p rzez n ie łą czą starego.. Izraela z n o w y m ”.

‘90 Ks. M. Pastuszko {14] m en ta rza G regoriań sk iego n ie w y sz ły spod pióra G rzegorza W. a m o­ ż e n a w e t z o sta ły za czerp n ięte z je szcze d a w n iejszeg o sa k ra m en ta -

rza, z w a n eg o S a cra m en ta riu m L eon ian u m , k tó ry w p ra w d zie n ie zach o­ w a ł się do n a sz y c h czasów , n iem n iej w ia d o m o , że ta k i b y ł 66. K o p ię S a k r a m e n ta r z a G reg o r ia ń sk ieg o , u ży w a n e g o w b a z y lic e n a L a tera n ie do k ońca V III w ie k u , p ap ież H ad rian I (772— 795) p o sła ł m ięd zy 784 a 791 r. K a ro lo w i W ielk iem u (768— 814). T en eg zem p la rz S a k ra m en - tarza G regoriań sk iego zo sta ł p rzep isa n y w la ta c h 811— 812. N o w y e g ­ zem p la rz n a zw a n o S a c r a m e n t a r i u m G r e g o r i a n u m — H a d r i a n u m e x

a u t h e n t i c o 67. Z teg o odpisu sporządzano d a lsze odpisy. O koło 815 r.

p o w sta ł sak ram en tarz zw a n y H a d r i a n u m r e v i s u m A n ia n e n s e c u m s u p -

p l e m e n t o 68.

W S a k ra m en ta rzu G regoriań sk im H ad rian u m e x au th en tico m am y m a ło d an ych co do b ierzm ow an ia, bo ty lk o te k s t jed n ej m o d lit w y 69: Jest to fo rm u ła m o d litw y b ła g a ln ej w dużym stop n iu podobna do tej, jaką w e d łu g S a k ra m en ta rza G ela zja ń sk ieg o n a le ż a ło , od m aw iać przy w k ła d a n iu ręk i na b ierzm o w a n y ch . S tą d n ie m a żad n ej w ą tp liw o ś c i, ż e w S a k ra m en ta rzu G regoriań sk im sp e łn ia ła a n a lo g iczn ą rolę. S za ­ farz p rosi w n ie j, aby D uch Ś w ię ty zstą p ił w ra z ze sw y m i d aram i n-i och rzczon ych . N a w ią z u je te ż do n a m a szczen ia k rzy żm em , co n a stęp o ­ w a ło zaraz po w ło ż e n iu ręk i i o d m ó w ien iu to w a rzy szą cej m u fo rm u ły

■ m odlitew nej. *

K oń cow a część te j m o d litw y jest ch a ra k tery sty czn a , bo jej w y r a - :zy są bardzo zb liżo n e do u ży ty ch w m o d litw ie S ak ram en tarza G e la ­

z ja ń sk ieg o , o d m a w ia n ej przy u d ziela n iu sak ram en tu b ierzm o w a n ia c h o ­ r e m u . W S a k ra m en ta rzu G ela zja ń sk im m am y: „iube eum con sign ari sig n u m cru cis in v ita m a etern a m ”. W S a k ra m en ta rzu G regoriań sk im •czytam y: „con sign a eos signo cru cis in v ita m p ro p itia tu s a etern a m ” 70. .Zdania te n a w ią zu ją do zn aczen ia zn a k iem k rzyża, co w p ra k ty ce łączon o z n a m a szczen iem k rzyżm em . Z ty c h p o w o d ó w G. B a r e ille m n iem a , że sta n o w ią on e fo rm u łę to w a rzy szą cą n am aszczen iu czoła

M C h a v a s s e A., o. c., p. 525—604; D e s h u s e s Jean, Le S a c r a -

m e n t a i r e G re g o rie n , S e s p r i n c ip a l e s f o r m e s d ’a p r è s le s p lu s an cien s m a n u s c r it s , t. I, L e s a c r a m e n ta i r e , L e s u p p l e m e n t D ’A n ia n e , F rib ou rg

S u is s e 1971, p. 53.

67 D e s h u s s e s J., o. c., p. 61. 68 D e s h u s s e s J., o. c., p. 68.

69 H a d r i a n u m e x a u th e n tic o , 86: „Oratn. ad in fa n te s eonsign an d os. O m n ip o ten s sem p itern e deus q u i reg en era re d ig n a tu s est hôs fa m u -Jos et fa m u la s tu a s e x aqua et sp iritu san cto, q u id e d ed isti eis re-m issio n e re-m ore-m n iu re-m p eccatoru re-m , e re-m itte in e o s se p tifo r re-m e re-m sp iritu re-m t u um san ctu m p a ra clitu m de c a e lis (sp iritu m sa p ie n tia e et in te lle c tu s) s p ir itu m c o n silii et fo rtitu d in is, sipiritum s c ie n tia e et p ie ta tis, ad im p - le eos sp iritu tim o ris dom in i et co n sig n a eo s s ig n o cru cis in u ita m p ro p itia tu s a e te r n a m ” : D e s h u s s e s J., o. c., n. 376, p. 189.

70 A le t-o jest toońcow a -część m o d litw y przy k a żd y m b ierzm ow an iu , a n ie ty lk o — lu d zi ch orych .

115

]

k r z y ż m e m 71. N ie w y d a je s ię to słu szn e w całej rozciągłości, p o n ie ­ w a ż m o d litw ę to w a r z y sz ą c ą w ło ż e n iu ręk i szafarz o d m a w ia ł nad w s z y ­ s t k im i b ierzm o w a n y m i razem . W cza sie o d m a w ia n ia te j m o d litw y

sz a fa r z trzy m a ł ręk ę w z n ie sio n ą nad g ło w a m i b ierzm o w a n y ch . N ie m ógł przeto ró w n o c z e śn ie n a m a szcza ć k rzyżm em k ażd ego z b ierzm o ­ w a n y c h od d zieln ie. N ie b y ł też w sta n ie od m aw iać m o d litw y nad w sz y stk im i i r ó w n o cześn ie p o w ta rza ć k o ń co w ej części m o d litw y ty le razy, ile o só b p rzy stęp o w a ło do b ierzm ow an ia.' T e ra cje, za czerp n ięte z p rak tyk i b ierzm o w a n ia , w y k lu c z a ją m o żliw o ść u zn an ia części m o d li­ tw y to w a rzy szą cej w ło ż e n iu ręk i n a b ierzm o w a n y ch , za fo rm u łę o d ­ m a w ia n ą przy n am a szcza n iu k rzy żm em czoła b ierzm o w a n eg o . A oprócz te g o , ch ro n o lo g iczn ie p ó źn iejsze k się g i litu r g ic z n e z a w ie r a ją m o d litw ę p rzy w ło żen iu ręk i o p od ob n ym zak oń czen iu , jak w S a k ra m en ta rza G regoriań sk im , i z u p e łn ie o d d zieln ą fo rm u łę przy n am aszczen iu k rzyż­ m em .

M ich el A n d rieu jest zd an ia, że S ak ram en tarz G regoriań sk i tak i, .ja k im go zn a m y z H ad rian u m , a w ię c bez fo rm u la rzy n iek tó ry ch m o d ­

li t w i bez rubryk, b y ł m a ło p r z y d a tn y w p ra k ty ce, i to o ty le , o ile r ó w n o c z e śn ie m o ż liw e b y ło k o r z y sta n ie z in n eg o sak ram en tarza 12. O ba­ w y te , m oim zd an iem , n ie są c a łk o w ic ie słu szn e, je ś li ch od zi o u d z ie ­ la n ie daru D u ch a Ś w ię te g o . B o w iem w S ak ram en tarzu G regoriań sk im H a d ria n u m e x a u th en tico , jak już w iem y , zn a jd u je się d łu ższa m o d li­ t w a do odm aw iania' p rzy w k ła d a n iu r ęk i na b ierzm o w a n y ch . In n e 'm od litw y, jak ró w n ież ru b ryk i, szafarz m ógł znać n a pam ięć. W ta ­

k ic h o k o liczn o ścia ch szafarz b y ł w sta n ie u d z ie lić d aru D u ch a Ś w ię ­ te g o , ja k k o lw ie k n ie d y sp o n o w a ł in n y m i k się g a m i litu rg iczn y m i. J e śli z a ś chodzi o c a łe w ta je m n ic z e n ie , a w ięc p r z y g o to w a n ie do chrztu, sa m chrzest, u d z ie la n ie daru D u ch a Ś w ię te g o i sp ra w o w a n ie M szy Ś w ię te j, to r z e c z y w iśc ie tru d n o b yło poiprzestać na p o słu żen iu się je­ d y n ie S a k ra m en ta rzem G reg o ria ń sk im H adrianum . A p o n iew a ż w ó w ­ c z a s jeszcze u d ziela n o d a ru D u ch a Ś w ięteg o jako p ew n eg o etap u w •obrzędzie w ta je m n ic z e n ia , w ię c ch y b a ty lk o zagro żo n eg o n ie b e z p ie ­ c z e ń s tw e m śm ierci m ożn a b y ło b ierzm o w a ć p o słu g u ją c się te k s te m s a ­ m e g o S ak ram en tarza G reg o ria ń sk ieg o H adrianum .

3. O rd o X I i L

1. A n to in e C h a v a sse d ow odzi, ż e p óźniej niż S a k ra m en ta rz G e la - z ja ń s k i i S a k ra m en ta rz G regoriań sk i p o w sta ła k sięg a litu rg iczn a zn a ­

71 C o n fir m a t io n d ’a p r è s le s p è r e s g recs e t la tin s: E ncore u n e a u tre fo r m e à R om e dans le S a c r a m e n ta ir e gregorien , P. L. t. L X X V III, col. SO: C onsigna eo s sdgno cxu cis C h risti in v ita m p ro p itia tu s a etern a m ” : D ic tio n n a ir e de T h e o lo g ie c a th o liq u e, t. III, p. I, P a ris 1923, co l, 1045. 72 L es O r d in e s r o m a n i d u h a u t M o y e n - A g e , II, L e s t e x t e s (O r d in e s