O niektórych problematykach z fliszu Karpat Polskich (Część III)

R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E S D E L A S O C l E T E G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E

T o m ( V o l u m e ) X X X V I I I — 1963 Z e s z y t ( F a s c i c u l e ) l K r a k ó w 1968

M ARIAN KSIĄZKIEWICZ

O NIEKTÓRYCH PROBLEMATYKACH Z FLISZU KARPAT POLSKICH (CZĘŚĆ III) 1

(Tabl. I—VI i 6 fig.)

On some problematic organie traces from the Flysch of the Polish Carpathians (part III)

(PI. I — V I and 6 Figs.)

T r e ś ć : Opisano m ało znane lub n ie znane hieroglify organiczne z rodzajów:

Paleomeandron (3 „gatunki”), Megagrapton n. „gen.” (1 gat.), Helminthopsis (2 „gat.”), Strobilorhaphe n. „gen.” (2 gat.), Taphrhelminthopsis (1 gat.), Glockeria n. „gen.”

(1 ga't.), Sublorenzinia n. „gen.”, Fascisichnium n. „gen.”, G yrop hyllites (1 gat.).

P A L E O M E A N D R O N P E R U Z Z I

23. Paleomeandron elegans P e r u z z i

Tabl. I, ryc. 1 i fig. la w tek ście

Zebrane okazy odpowiadają dokładnie rycinie P e r u z z i e g o (1881) (skopiowanej u F u c h s a 1895, tabl. V, ryc. 7) zarówno wysokością i sze­

rokością m eandrów pierwszego rzędu, jak też kształtem i w ym iaram i m eandrów drugiego rzędu.

W posiadanym m ateriale brak jest w yraźnych danych, na których pod­

stawie można by określić, czy form a ta jest p re - czy podepozycyjna. Na jednym z okazów widoczne jest wszakże, że wałkow ate sznury są p rzy­

lepione do powierzchni piaskowca, a po ich odpadnięciu pozostają nie­

znaczne rowki. To zdaje się wskazywać, że ślad został utworzony po osa­

dzeniu się ławicy piaskowca.

P. elegans w ystępuje na dolnych powierzchniach cienkoławicowych (4— 6 cm) piaskowców. Dobrze wykształcone okazy pochodzą z w arstw inoceramowych (senon) i w arstw hieroglifow ych (środkowy eocen) serii magurskiej.

24. Paleomeandron rude P e r u z z i

Tabl. II, ryc. 2 i fig. la w tekście

Sznury grubsze niż u poprzedniego „gatunku”, m eandry drugiego rzędu większe (3X3 mm, u P. elegans 1X1 do 1,2X1,2 mm), też stylu

„greckiego”, ale nie tak regularnie prostokątne i niekiedy o nieco w ygię­

1 Część I tej pracy — zob. K w a r t a l n i k Geologiczny, W arszawa, tom IV, nr 3, str. 735—745, tabl. I—IV; część II — K w a r t a l n i k Geologiczny, tom V, nr 4, str. 882.—,887j

tabl. I—II. W cz. I—II opisano form y 1—22.

tych bokach. Ślad odpowiada rycinie P e r u z z i e g o (1881). M eandry pierwszego rzędu nieregularne i w posiadanym m ateriale źle wykształcone.

Zebrane okazy pochodzą głównie z w arstw hieroglifowych (środkowy eocen) serii m agurskiej, ale w w arstw ach beloweskich nierzadko obserwuje

a. i. c

Fig. 1. a — Paleomeandron elegans P e r u z z i . X l,5 . b — Paleomeandron rude P e r u z z i . X I ,5. c — Paleomeandron robustum n. „sp.” X0,5. d i e — Paleomean­

dron ex aff. robustum. X0,5

się pojedynczo w ystępujące kw adratow e lub trapezowe m ean d ry kształ­

tem i wielkością odpowiadające P. rude. Podobnie jak P. elegans w ystę­

puje na dolnych powierzchniach cienkoławicowych (5— 10 cm) piaskow­

ców.

25. Paleomeandron robustum n. ,,sp.”

Tabl. I, ryc. 3 i fig. lc w tek ście

G ruby sznur skręcony, podobnie jak wyżej podane gatunki, w m ean­

dry „greckie”. Grubość sznura wynosi 4—5 mm, szerokość m eandrów (liczona od zewnętrznego brzegu sznura) 12— 14 mm, wysokość tyleż samo.

K ąty między bokami m eandrów po w ew nętrznej (wklęsłej) stronie zgię­

tego sznura są rozw arte, w skutek czego zarysy m eandrów nie są dokładnie kwadratowe, ale zbliżone do trapezu (bez podstawy). Podobna cecha za­

znacza się nieraz u dwóch wyżej opisanych gatunków. Dolny bok m eandru (po stronie w ew nętrznej) jest praw ie prosty, górny nieco zaokrąglony. Na narożach m eandrów zaznaczają się w ystające zgrubienia, zazwyczaj z jed­

nej strony silniej rozwinięte. Takie zgrubienia są charakterystyczne dla obu poprzednich „gatunków ”. M eandry pierwszego rzędu są praw dopo­

dobnie duże i szerokie, niestety nie udało się znaleźć okazu z całkowicie rozw iniętym lub zachowanym m eandrem pierwszego rzędu. Form a ta w ystępuje na dolnych powierzchniach cienkoławicowych piaskowców.

Na n atu raln y ch zakończeniach śladu, widocznych n a niektórych oka­

zach, grubość sznura zmniejsza się w ten sposób, jakby sznur chował się w piaskowiec. Na jednym z okazów form a ta w ystępuje razem z hipo- reliefem Scolicia (typu „Subphyllochorda”). Zagłębienie odpowiadające skolicji jest, jak to widać w przekroju poprzecznym (fig. 2), wypełnione przekątnie w arstw ow anym piaskiem, natom iast w miejscu, gdzie Paleo­

meandron dochodzi do przekroju, w arstw ow anie przekątne jest zatarte i ułożenie ziarna inne. To wskazuje, że ślad skolicji jest predepozycyjny, natom iast ślad omawianej form y utw orzył się po zasypaniu śladu skolicji.

Ponadto n a niektórych okazach widać, że m eandrujący sznur przecina hieroglify prądowe.

Typowe okazy tej form y w ystępują niezbyt licznie w w arstw ach belo­

weskich (dolny eocen) serii m agurskiej. W ystępują na dolnych pow ierz­

chniach piaskowców w tow arzystw ie Scolicia, Paleodictyon itd. Jeden okaz pochodzi z piaskowców w ystępujących w m arglach łąckich (środko­

w y eocen) serii m agurskiej.

Przynależność tej form y do „rodzaju” Paleomeandron oparta jest na

„greckim ” kształcie drugorzędnych m eandrów i obecności charak tery ­ stycznych w ypustek i zgrubień n a narożach.

— 5 ^—

Fig. 2. Przekrój przez ślad Scolicia, w ypełn ion y przekątnie w arstw ow anym p iask ow ­ cem, w prawym końcu w idoczne jest zaburzenie przekątnego w arstw ow an ia w y tw o ­

rzone przez Paleomeandron. X l

Fig. 2. C ross-section of a Scolicia tracę filled w ith cross-lam inated sandstone.

The lam ination is distorted in the right end of 'the tracę by a Paleomeandron tracę. X I

Oprócz form identycznych lub nieznacznie różniących się od okazu przedstaw ionego n a tablicy I, fig. 3, spotyka się podobne formy, ale w y­

kazujące pewne różnice. Jed n a z nich przedstaw iona jest n a tablicy II, fig. 1 oraz na fig. Id w tekście. Sznury .są cienkie (4—5 mm), wysokość i szerokość m eandrów drugorzędnych większa (30X25 mm), kształt m ean­

drów w yraźniej trapezow aty lub niem al tró jk ątn y . N atom iast okaz na tablicy II, fig. 2 i fig. le w tekście m a sznury grube (do 10 mm), m eandry drugorzędne trapezowate, ich wysokość jest większa od długości.

M E G A G R A P T O N N. „GEN.”

26. Megagrapton irregulare n. ,,sp.”

Ryc. 3 w tekście

G atunek te n stanowi „gatunek typow y” dla „rodzaju” Megagrapton (opis form y — zob. K s i ą ż k i e w i c z , 1961, str. 882, tabl. I, fig. 1 i 2).

Są to gładkie sznury, prostolinijne lub słabo wygięte, rozwidlające się najczęściej pod kątem prostym , tworzące nie zam knięte nieregularne prostokąty lub wieloboki. Grubość sznurów 4—5 mm, rozwidlenia zazna­

czają się co 4—5 cm. W ystępuje na dolnych pow ierzchniach w arstw , sznury są nieraz przylepione do powierzchni lub w nikają w piaskowiec, prze­

bijając stru k tu ry sedym entacyjne i inne bioglify, co wskazuje, że jest to form a utw orzona po depozycji piaskowca.

W ystępuje rzadko w w arstw ach beloweskich (dolny eocen) serii m a­

gurskiej.

27. Megagrapton tenue n. „sp.”

Tabl. III, ryc. .1

Cienkie szinury, o grubości 1 mm, rozwidlające się w nieregularnych odstępach pod kątem zbliżonym do 90°. Sznury prostolinijne lub nie­

znacznie wygięte. Rozwidlające się sznury tworzą sieć nieregularnych prostokątów lub wieloboków, czasem zupełnie zamkniętych. W ystępuje na dolnych powierzchniach ławic. Od „gatunku” poprzedniego różni się znacznie m niejszą grubością sznurów i tendencją do zam ykania prosto4 kątów.

Typowe egzemplarze w ystępują w w apieniu cieszyńskim (berias). Iden­

tyczne lub bardzo zbliżone formy, ale nie ta k dobrze rozwinięte, w ystę­

p u ją w w arstw ach hieroglifowych i beloweskich.

•: v .* v •-'

II

Fig. 3. Megagrapton irregulare n. „sp.” Xil

H E L M I N T H O P S I S H E E R

N ieregularnie m eandrujące, pojedyncze sznury są pospolite we fliszu karpackim. Można je ogólnie zaliczyć do „rodzaju” H elminthopsis w myśl definicji podanej przez H a n t z s c h l a (1962, 1965), choć w wielu przy-

padkach sznury te mogą należeć do przedłużeń Ceratophycus. Od H elmin- thoida S c h a f h a u t l form y te różnią się tym , że nie są „ścieśnione”

(„gefiihrte”), zaś Cosmorhaphe, również form a o pojedynczych m ean d ru ­ jących sznurach, m a m eandry znacznie bardziej regularne. W m ateriałach karpackich istnieją wszakże formy, które łączą w sobie cechy Cosmorh­

aphe i Helminthopsis, np. Cosmorhaphe, K s i ą ż k i e w i c z , 1958, tabl. 3, fig. 2, (vide też K. M. P a u l , 1898, tabl. III, fig. 1, form a porów nana z H elminthoida helminthopsidea Sacco).

Oprócz form zbliżonych do okazu przedstawionego przez O. A b l a (1935, str. 290, fig. 261 B), a przydzielonego przez O. W i l c k e n s a (1947) i H a n t z s c h l a (1962) do „rodzaju” Helminthopsis, w m ateriale k a r­

packim na wyróżnienie zasługują dwie formy, Helminthopsis tenuis n. »sp.”

i H. granulata n. „sp.”.

28. Helminthopsis tenuis n. „sp.”

Tabl. IV, ryc. l

Sznur cienki (1 mm), w ijący się w nieregularnych m eandrach. M ean­

d ry są na przem ian, jedne wąskie i ścieśnione, drugie niskie i szerokie.

Siad w ystępuje na dolnej części ławicy i przecina stru k tu ry sedym enta­

cyjne takie jak hieroglify prądowe i łuki przyrostowe (Schragschichtungs- bogen).

W ystępuje w wapieniach cieszyńskich (berias). Przypuszczalnie nie jest to rzadka forma, ale dobrze wykształcone okazy nie są częste. Towa­

rzyszą jej paleodikcjony i grube sznury należące przypuszczalnie do in ­ nych Helminthopsis. Bardzo podobne form y w ystępują też w w arstw ach beloweskich.

29. Helminthopsis granulata n. „sp.”

Tabl. IV, ryc. 2 i fig. 4 w tek ście

Sznury o grubości 5— 7 mm, nieregularnie m eandrujące. Powierzchnia sznura p o kryta drobnym i guzkami ułożonymi w 3—5 rzędów równoleg­

łych do osi sznura. Guzki łączą się nieraz ze sobą, a naw et zlew ają w po­

dłużne grzbieciki.

Być może, że formę tę, ze względu na obecność rzeźby (Helminthopsis dotąd opisywane są gładkie) należałoby uznać za ty p gatunkow y nowego rodzaju. Sposób m eandrow ania jest w każdym razie charakterystyczny dla Helminthopsis.

M eandry tej form y w ystępują na dolnych powierzchniach ławic i prze­

cinają stru k tu ry prądowe. Na przekrojach poprzecznych widoczne jest, że wypełnienie sznura oddziela się od lam inaeji ławicy (fig. 4). Je st to więc forma postdepozycyjna.

Fig. 4. Przekrój przez detrytyczny w apień przekątnie w arstw ow any, ze śladam i Helminthopsis granulata. Xil

Fig. 4. C ross-section of a detrital sandstone w ith Helminthopsis granulata. X:1

S T R Q B I . L O R H A P H E N. „GEN.”

Są to krótkie sznury, rozwidlające się w nabrzm ienia ułożone w kształt szyszki. S. clavata n. „sp,” jest typem tego rodzaju.

30. Strobilorhaphe clavata n. „sp.*’

Tabi. I, ryc. 4 15

Sznur o grubości 2—3 m m rozdziela się na guzki, o grubości 2—4 mm, ułożone m niej lub więcej regularnie w 2 do 3 rzędów. Jeśli sznur w nika w piaskowiec, guzy tw orzą dwa szeregi ułożone równolegle do siebie (tabi. I, fig. 5). Długość „szyszki” wynosi zazwyczaj 3—4 cm, szerokość 1— 1,5 cm, niektóre są wszakże dw a razy ta k duże.

Form a ta w ystępuje n a dolnych powierzchniach cienkoławicowych piaskowców i jest zapewne postdepozycyjna, gdyż główny sznur, jak też zgrubiałe odgałęzienia przenikają w inne bioglify, na pew no postdepo- zycyjne. Na fig. 4 tabi. I główny sznur przechodzi w poprzek walcowatego sznura przylepionego do powierzchni piaskowca.

W ystępuje pospolicie w w arstw ach beloweskich (dolny eocen), rzadsza jest to form a w w arstw ach hieroglifowych (środkowy eocen) i w pias­

kowcach tw orzących w trącenia w dolnoeoceńskich pstrych łupkach serii m agurskiej.

31. Strobilorhaphe pusilla n. „sp.”

Tabi. I, ryc. 6

Ślad podobny do poprzedniego, ale znacznie drobniejszy. Sznur o śred­

nicy 1 mm, guzki bardzo liczne, drobne, praw ie jednakow ej wielkości 1 kształtu, ułożone są w 2—3 szeregi. Długość sizyszki wynosi 1,5 do 2 cm.

Dość licznie w w arstw ach beloweskich (dolny eocen), tylko w bardzo cienkoławicowych piaskowcach.

32. Taphrhelminthopsts S a c c o , sp. ind.

Tabi. VI, ryc. 3

Podwójne m eandry bardzo do siebie zbliżone i półkolisto wygięte.

Szerokość śladu wynosi 12—20 mm, wysokość m eandrów do 14 cm, sze­

rokość m eandrów 3—4 cm. Rozdzielająca bruzda jest szeroka, płytka i płaska, a grzbiety wąskie i mało wzniesione, czym różni się od T. auri­

cularis Sacco (1888), do której jest ta form a najbardziej podobna. U T. a u ­ ricularis bruzda środkowa zdaje się być węższa i głębsza, poza tym jest to form a większa. Grzbieciki, ta k jak u om awianej form y S a c c o, są delikatnie poprzecznie prążkowane.

Ślad przedstaw iony na tabi. VI, fig. 3 przecina wpraw dzie delikatną lineację prądową, ale zdaje się być w ypełniony lam inow anym piaskow­

cem i dlatego można przypuszczać, że jest predepozycyjny.

W ystępuje rzadko w w arstw ach beloweskich (dolny eocen) serii m a­

gurskiej.

Oprócz ścieśnionych i zgiętych m eandrów opisanego typu w ystępują licznie w w arstw ach beloweskich podwójne m eandry, które są znacznie m niej ścieśnione, odstępy między m eandram i większe, a m ean d ry nie są zgięte. Rzeźba polegająca n a poprzecznym prążkow aniu jest wszakże w i­

— 9 —

doczna. Na podstaw ie dotąd zebranego m ateriału tru d n o jest ustalić, czy tego typu m ean d ry przechodzą w ścieśnione i zgięte m e an d ry ty p u Taphrhelminthopsis.

G L O C K E R I A n. „gen.” i S U B L O R E N Z I N I A n. „gen.”

Biogeniczne hieroglify „gwiaździste” znane są z fliszu od dawna. P ie r­

wsze były opisywane i zbierane przez F. E. G l o c k e r a w pierw szej połowie ubiegłego stulecia, wiadomości o ich występowaniu podawali R. Z u b e r (1910), W. K u ź n i a r (1911), a ostatnio większe opracowanie poświęcił im W. N o w a k (1956).

Na podstawie m ateriałów publikow anych i zbiorów w łasnych ślady

„gwiaździste” w ystępujące na dolnych powierzchniach ławic piaskowców, mułowców i wapieni detrytycznych m ożna podzielić na następujące grupy:

1. Hieroglify o jednakow ych lub praw ie jednakow ych co do długości i kształtu żebrach, ułożonych promienisto i regularnie wokół pola cen­

tralnego. Pole centralne płaskie i duże. Do tej grupy należą hieroglify typu Lorenzinia G a b e 11 i.

2. Hieroglify o żeberkach krótkich lub ow alnych guzkach, n ieregular­

nie ułożonych wokół dużego i płaskiego pola centralnego. Dla te j grupy hieroglifów proponuję nazwę Sublorenzinia n. ,,gen.” N ieregularny kształt żeberek i nieregularne ich ułożenie odróżnia form y należące do tej grupy od form typu Lorenzinia.

3. Hieroglify o długich, prostych żebrach, z bardzo m ałym polem cen­

tralnym . Długość żeber różna. Hieroglif jest wypukły, tzn. że pole cen-*

traln e i środkowa część hieroglifu jest wzniesiona w yraźnie nad powierz­

chnię piaskowca, co wraz z długością i kształtem żeber stanow i różnicę w stosunku do dwóch poprzednich „rodzajów”. Dla tej grupy proponuje się nazwę Glockeria n. „gen.”, ponieważ okaz ze zbiorów G l o c k e r a podany przez S e i l a c h e r a (1955, tabl. w tekście, fig. 89, i 1959, str. 1071, fig. 22) może być w zięty za podstawę typowego gatunku tego

„rodzaju”.

4. Hieroglify gwiaździste bez pola centralnego o długich żebrach roz­

chodzących się z guza centralnego (W. N o w a k , 1956, tabl. XIII;

M. K s i ą ż k i e w i c z , 1960, tabl. III, fig. 10).

5. Hieroglify gwiaździste o dużym polu centralnym i długich żebrach.

Niektóre z tej grupy m ają centralny guz nie połączony z żebram i (W. N o- w a k , 1956, tabl. XIV D).

6. Hieroglify o płaskim polu centralnym otoczonym podw ójnym pier­

ścieniem regularnych guzków lub żeberek. Tu należy Bassaenia R e n z a, reprezentow ana w K arpatach przez kilka typów czy „gatunków ”.

33. Glockeria glockeri n. „sp.”

Z obszaru centralnego rozchodzą się proste żebra, niektóre są w środku złączone, tworząc literę V. Żebra na obwodzie gwiazdy ostro zakończone.

Między żebra główne interkalow ane są mniejsze. Ilość prom ieni duża (na rycinie S e i l a c h e r a 10 głównych prom ieni i wiele interkalow a- nych).

Przypuszczalnie okaz W. N o w a k a n a tabl. XIV, fig. C należy do tego

„g atunku”.

34. Glockeria sparsicostata n. „sp.”

Tabl. V, ryc. 4

Zarys rozetki eliptyczny lub kolisty. P roste żebra rozchodzą się z m a­

łego pola centralnego. W pobliżu środka są one wąskie, następnie grubieją, ku obwodowi stopniowo zwężają się i ostro się kończą. Żeber jest 8—9, niektóre przy polu centralnym łączą się ze sobą. Żebra interkalow ane nie­

liczne, słabo wykształcone lub nieobecne. Średnica gwiazdy 6 do 9 cm.

Środek jej wznosi się nad powierzchnię piaskowca 1—2 cm.

Różnicę w stosunku do G. glockeri stanowi kształt żeber i słaby rozwój żeber interkalow anych. W ym iary są też mniejsze.

W ystępuje na dolnych powierzchniach ławic cienkoławicowych pias­

kowców w arstw inoceramowych (senon-paleocen) serii m agurskiej, nieraz licznie koło siebie.

35. Sublorenzinia piana n. „sp.”

Tabl. V, ryc. 1 i 2

Płaskie żeberka lub owalne guzki ułożone są w m niej lub więcej ko­

listy wieniec wokół płaskiego pola centralnego. Ilość żeberek je st zmienna (12—20), kształt ich w jednym okazie różnorodny, również odstępy między żeberkami są różne. Większość żeberek jest na obwodzie zaostrzona. Na wielu okazach niektóre żeberka są z jednej strony wieńca podwójne.

Średnica wynosi 3 do 6 cm, średnica płaskiego pola centralnego 1,5—4 cm.

W ystępuje na dolnych powierzchniach ławic, często gromadnie w nie­

wielkich odstępach.

J e s t to bioglif dość częsty w dolnej części piaskowca goduliskiego (cenoman-turon), rzadziej w ystępuje w wapieniu cieszyńskim (berias).

F A S C I S I C H N 1 U M N. „GEN.”

Żebra ułożone nie w wieniec jak u Lorenzinia lub Sublorenzinia, ale w pęk (fascis). Jako gatunek typowy wzięto Fascisichnium exten d u m n. „sp.”

36. Fascisichnium exten d u m n. „sp.”

Tabl. VI, ryc. l

Duże płaskie pole centralne otoczone licznymi, prostym i lub nieco wygiętymi, ku zew nątrz zaostrzonymi żebrami, zgrubiałym i u nasady.

Żebra ułożone są w pęk, tak jakby wychodziły nie ze środka pola, lecz z miejsca położonego ekscentrycznie u nasady pęku. Długość żeber od 0,5 do 1,5 cm, grubość ich u nasady do 4 mm, długość pęku 8— 10 cm, szerokość do 5 cm. W ystępuje na dolnych powierzchniach cienkoławico­

wych piaskowców (do 15 cm).

Dość częsta form a w w arstw ach inoceramowych serii m agurskiej senonu-paleocenu (Orawa, okolice Mszany Dolnej). G rom adnie w ystępuje w piaskowcach tworzących wkładki w pstrych łupkach paleocenu-dolnego eocenu, w których licznie w ystępują form y gwiaździste (Lorenzinia, form y e x a f f . Bassaenia).

37. G yrophyllites kwassicensis G l o c k e r (1841)

Tabl. VI, ryc. 2 i fig. 5 i 6 w 'tekście

Form a różyczkowata w ystępująca w górnej części ławic piaszczystych, w pobliżu granicy piaskowiec-łupek, w kolistych lub eliptycznych zagłę­

bieniach. Wokół p u n k tu centralnego ułożone są promienisto wydłużone zagłębienia, rozdzielone wąskimi grzbiecikami. Zagłębienia wyścielone są substancją ilastą. Dochodzą one do środka różyczki albo też zanikają w nieznacznej odległości od środka. W środku różyczki znajduje się okrą­

głe zagłębienie albo m ały wzgórek. Szerokość i długość prom ienistych zagłębień w jednym i tym samym okazie jest różna. Średnica różyczek wynosi 3 do 5 cm.

— 11 —

Fig. 5. Różyczki Gyrophyllites kwassicensis G l o c k e r . X0,5 Fig. 5. R osetted trails of Gyrophyllites kwassicensis G l o c k e r . X0,5

Fig. 6. Przekrój przez piaskow iec z Gyrophyllites kwassicensis G l o c k e r . X0,5 Fig. 6. C ross-section of a sandstone w ith Gyrophyllites. X0,5

Form a opisywana odpowiada Gyrophyllites kwassicensis opisanej przez G l o c k e r a (1841) z K arp at Morawskich. W stosunku do okazu Glocke- r a reprodukow anego przez J. R. L o r e n z von L i b u r n a u (1901, str. 568) posiadane okazy m ają n a ogół szersze zagłębienia promieniste, a grzbieciki między nimi są węższe. Ilość zagłębień jest przew ażnie w ięk­

sza niż na okazie G l o c k e r a i jest zmienna. Poza tym okazy posia­

dane są bliższe formie G l o c k e r a miż innym „gatunkom ” G yrophylli­

tes opisainym przez H e e r a (1877) i L o r e n z v. L i b u r n a u (1901).

Omawiana form a w ystępuje masowo w dolnych w arstw ach istebniań- skich (senon), szczególnie n a Śląsku Cieszyńskim (dolina Olzy), pokry­

wając nieraz gęsto powierzchnie w arstw ow ania. Różyczki w ystępują często nad sobą, oddzielone w arstew ką piaskowca kilkum ilim etrow ej grubości.

Pod różyczkami w przekroju pionowym widoczne jest, że lam inacja pier­

wotna jest zaburzona bioturbacyjnie i widoczne są przekroje kanałów żerowiskowych. K anały te biegną poziomo albo nieco skośnie względem w arstw ow ania i z boku dochodzą do różyczki, podobnie jak na rycinie G l o c k e r a („łodygi glonu” według L o r e n z v. L i b u r n a u ) . Nie­

kiedy różyczki znajdują się nie w zagłębieniach, ale na płaskich wzgór­

kach. W przekroju pionowym widać, że utworzone są one z grubiej ziar­

nistego m ateriału (fig. 6) będącego prawdopodobnie produktem przerobie­

nia piasku i iłu przez osadożerny organizm. Te dane wskazują, że G yrophyllites jest form ą żerowiskową, jak to przypuszcza S e i l a c h e r (1959, str. 1072).

Bardzo podobny problem atyk opisał B. Z a h a l k a (1957) z w arstw istebniańskich Moraw, widząc w nim podobieństwo do Palaeosemaeosto- ma gerynoides v. H u e n e . Dla podobnych form A. Ś l ą c z k a (1966) zaproponował nazwę Dactylodisous beskidensis, uw ażając je za odciski meduz. Istnieje też duże podobieństwo do Petaloglyphus W i a ł o w a (1964, str. 94, tabl. II, fig. 2). Podobieństwo to zaznacza się szczególnie w „petaloidalnym ” kształcie zagłębień promienistych.

DODATEK

W r. 1961 podałem wiadomość o w ystępowaniu Helicolithus sampe- layoi A z p e i t i a w w arstw ach beloweskich. Później znalazłem bardzo dobrze rozw inięte okazy tej formy, chyba lepsze od wszelkich okazów ilustrow anych w publikacjach, zarówno w w arstw ach beloweskich O ra­

wy, jak też we w kładkach typu w arstw hieroglifowych w ystępujących w dolnej części piaskowca magurskiego. Z tego powodu zamieszczam w tej pracy fotografię tego „gatunku” (tabl. III, fig. 2). Zdjęcie pokazuje, że jest to form a postdepozycyjna, gdyż delikatny ślad przecina stru k tu ry prądowe dolnej powierzchni piaskowca.

WYKAZ LITERATURY

REFERENCES

A b e l O. (1935), Vorzei'tliche Lebensspuren. 644 p. Jena.

F u c h s Th. (1895), Studien ueber Fucoiden und Hieroglyphen. Derikschr. Akad . Wiss. M a t h .- N a t . Cl., 72, pp. 369—448. Wien.

— 13 —

G l o c k e r E. F. (1841), U eber die kalkfuhxen.de Sandsteinform ation auf beiden Seiten der m ittleren March, in der Gegend zw ischen K w assitz und Kremsier.

Nov. Act. Acad. Caes. Leopold.-Carol. N at. Cur., 90, Suppl. 2. pp. 309—034. V rati- slav — Bonn.

H a n t z s c h e l W. (1962), Traoe-fossils and Problema'tica. T reatise on Invert. P a- leont. Part W, pp. 177—245. N ew York.

H a n t z s c h e l W. (1965), Fossilium Catalogus. I: A nim alia, pars 108, Vesrtigia in ver- tebratorum et Problem atica. 142 p. s-G ravenhage.

H e e г О. C1877), Flora fossilis H elvetiae. 182 p., Zurich.

K s i ą ż k i e w i c z M. (1958), Stratygrafia serii magurskiej w B eskidzie Średnim (Stra'tigraphy of the M agura series in the Średni Beskid — Carpathians). Bull.

Inst. Geo I., 135, pp. 43—96, Warszawa.

K s i ą ż k i e w i c z M. (1960), O niektórych problem atykach z fliszu Karpat Polskich (On som e problem atic organie traces from th e flysch of the Polish Carpathians).

K w a r t , geol., 4, z. 3, pp. 735— 745, W arszawa.

K s i ą ż k i e w i c z M. (1961), O niektórych problem atykach z fliszu Karpat Polskich (On some problema'tic organie traces from the flysch of the Polish Carpathians).

K w a r t , geol., 5, z. 4, pp. 882—887, W arszawa.

K u ź n i a r W. (1911), Kilka problem atycznych skam ielin z fliszu karpackiego. Sur quelques fossiles problem atiques du flysch des Carpathes. Kosmos, 36, pp. 517—

523, L w ów.

L o r e n z v. L i b u r n a u J. (1901), Zur D eutung der fossilen Fucoiden-G attungen Taenidium und G yrophyllites. Denkschr. Akad. Wiss. M a th .-N a t. Cl., 70, pp. 523—

58:3, Wien.

N o w a k W. (1956), Kilka h ieroglifów gw iaździstych z zew nętrznych Karpat fliszo­

w ych (Quelques hieroglyphes e'toiles des Karpates de Flysch exterieures) Rocz.

Pol. Tow. Geol., 26, z. 3, pp. 187—'224, Kraków.

P a u l К. M. (1898), Der W ienerwald. Jb. geol. Reichsanst., 48, pp. 53— 17-8, Wien.

P e r u z z i D. G. (1881), Oservazioni sui generi Paieodictyon e Paleom eandron dei terreni cretacei ed eocenici dell’ Apennino settentrionale e centrale. A t t i Soc.

Toscana Sc. Nat. Mem. 5, pp. 1—8, Pisa.

S a c c o F. (1888), Note di Paleoicnologia Italiana. A t t i Soc. Ita l. Sc. Nat., 31, pp. 151—il92, Milano.

S c h i n d e w o l f O. H., S e i l a c h e r A. (1955), Beitrage zur K enntniss des K am - brium in der Salt R ange (Pakistan). Abh. M a t h .-N a t . K I , nr 10, pp. 261—446, Mainz.

S e i l a c h e r A. (1958), Zur oekologischen Charakteristik von Flysch und Molasse.

Eel. geol. Helv., '51, nr 3, pp. 1062— 1078, Basel.

S l ą c z k a A. (1966), N ow e problem atyki radialne z fliszu karpackiego. Spraw.

Posiedź. Komis. Odd. K r a k ó w Pol. Akad. N au k, pp. 470—471, Kraków.

V i a l o v O. S., H o r b a c h L. P., D o b r o w o l s k a Т. I. — В я л о в О. С., Г о р ­ б а ч JI. П., Д о б р о в € л ь с к а Т. И. (1964), Викопни зиркоподибни слиду жи- ттедияльнасти моргьких организмив из Схидного Приму. Геол. журн. 24, pp. 92—96, Kui'b.

W i l c k e n s О. (1947), Palaeontologische und geologische E rgebnisse der R eise von K ohl-L arsen (1928—29) nad Sued-Georgien. Abh. Senckenb. naturforsch. Ges., 474, pp. 1—74. Frankfurt a.M.

Z a h a 1 k a B. (1957), On the occurrence of a m ed u sae-lik e form in th e Cretaceous of Beskydy. Vestn. XJstr. Ust. Geol., 32, pp. 294—i296. Praha.

Z u b e r R. (19.10), Eine fo ssile M eduse aus dem K reideflysch der ostgalizischen Karpathen. V erh . geol. Reichsanst., p. 57—58.

SUMMARY i

A b s t r a c t . A few unknown or little know n trace fossils from the Polish Carpathians are described. T hey belong to the follow ing „genera”: Paleomeandron P e r u z z i (3 „species”), Megagrapton (2 n. „sp.”), Helminthopsis H e e r (2 n. ,ysp.”), Strobilorhaphe n. „gen.” (2 n. ,,sp.”), Taphrhelmintopsis S a c c o (1 sp. ind.), Glocłce­

n a n. „gen.” (2 in. „sp.”), Sublorenzinia n. „gen.” (1 n. „sp.”), Fascisichnium n. „gen.”

(1 n. „sp.”) and Gyrophyllites G l o c k e r (1 sp.).

23. Paleomeandron elegans P e r u z z i (PI. I, Fig. 1). Specimens cor­

respond well w ith th e figures and description of P e r u z z i . This species is ra re in th e Inoceram ian Beds (Senonian) and the Hieroglyphic Beds (Middle Eocene) of the M agura series.

24. Paleomeandron rude P e r u z z i (PI. I, Fig. 2). K nown from th e Hieroglyphic Beds (Middle Eocene) of th e M agura series.

25. Paleomeandron robustum n. „sp.” (PL I, Fig. 3 and Fig. lc in th e text). Wide, m eandering trail, consisting of quadratic („Greek”) or tr a ­ pezoidal m eanders, m uch thicker (4—5 mm.) and larger (12— 14X12— 14 mm.) in comparison w ith th e two „species” reported under 23 and 24, but also provided w ith protuberances on the corners of the second order meanders. The are h in ts (Fig. 2) th a t th e trail is post-depositional, as it distorts the oblique lam ination filling a pre-depositional trail.

Beside the form s m ore or less closely corresponding w ith the specimen figured in P la te I, Fig. 3, th e re are form s th a t differ in th e shape and size of th e second ord er m eanders (PI. II, Fig. 1, 2 and Fig. 1 d, e in text).

P. robustum occurs in th e Beloveza Beds (Lower Eocene) and the sandstones of the Łącko M arls (Middle Eocene) of the M agura series. Not

very common. ,

26. Megagrapton irregulare n. ,,sp.” (Fig. 3, see also K s i ą ż k i e - w i c z, 1961, p. 882, PL I, Fig. 1—2) is chosen as the type species for M e­

gagrapton n. „gen”, characterized by straight or slightly curved, never m eandering strings, ram ifying a t approxim ately right angle. Strings thick, sole trail. Beloveza Beds (Lower Eocene) of the M agura series.

27. Megagrapton tenue n. „sp.” (PL III, Fig. 1). Sole trail. Thin (1 mm.) strings, straight or slightly curved, ram ify at uneven in terv als at approxim ately rig h t angle, an d form a n etw o rk of irreg u lar polygons and rectangles, which are, however, ra re ly closed. K now n m ainly from the Cieszyn Limestone (Berriasian) of the Silesian series.

28. Helminthopsis tenuis n. „sp.” (PI. IV, Fig. 1). Sole trail. T hin strings, irreg u larly m eandering. M eanders are high and narro w on one side, on the oth er — low and large. As the m eanders cut across sedim en­

ta ry sole structures (rib-and-furrow stru ctu re in the figured specimen), this trace fossil is apparently post-depositional. Occurs in fine-grained layers of the Cieszyn Limestone (Berriasian). Rare.

1 Part I of this paper — see K w artalnik Geologiczny, W arszawa, Vol. IV, 1960, no. 3, pp. 735—747, plates I—IV; part II — ibidem, Vol. V, no 4, 1961, pp. 882—890, plates I—II.

— 15 ^—

29. Helminthopsis granulata n. ,,sp.” (PI. IV, Fig. 2 and Fig. 4 in the text). Sole trail. Thick strings (5—7 mm.), freely m eandering, ornam ented w ith little w arts and ridges arranged in 3—4 rows parallel to the axis of the trail. As th e species assigned to th e ,,genus” H elminthopsis are smooth, this form may present a type for a new ichnogenus.

H. granulata cuts across sedim entary sole structures, such as flute casts and ridge-and-furrow lineation. In cross-sections (Fig. 4) it exhibits a different te x tu re than the current lam inated layer. Therefore it m ay be regarded as a post-depositional tunnel trail. A bundant in the Cieszyn Limestone (Berriasian) of th e Silesian series.

30. Strobilorhaphe n. ,,gen.” Strobilorhaphe clavata n. ,,sp.” is chosen as the type species for this new „genus” (PI. I, Fig. 4, 5). Sole trail. S hort string provided w ith 3—4 ranges of knobs w hich form a cone-like form.

The length of the cone is usually 3—4 cm., its w idth 1— 1,5 cm. As it penetrates cylindrical, evidently post-depositional, o th er traces, it is also a post-depositional trail. F requent in the Beloveza Beds (Lower Eocene), Variegated S hales (Paleocene-Lower Eocene) and the Hieroglyphic Beds (Middle Eocene) of the M agura series.

31. Strobilorhaphe pusilla n. ,,sp.” (PI. I, Fig. 6). Sim ilar to th e p re ­ cedent trace, but much sm aller and of a more uniform shape and size of th e knobs. Num erous in th e Beloveza Beds (Lower Eoceine), in th e very thin-bedded sandstones.

32. Taphrhelminthopsis S a c c o , sp. ind. (PI. VI, Fig. 3). Sole trail.

Bilobate m eanders, tightly compressed and arc-like bent. M edian furrow large and flat, ridges not very prom inent, transversely striated. Sim ilar to T. auricularis S a c c o (1888), but smaller, m edian furrow shallower, striation finer. No clear relation to the associated double m eanders which are sim ilar in sculpture, b u t less compressed and not coiled. R are in the Beloveza Beds (Lower Eocene) of the M agura series.

33. Glockeria n. ,,gen.” The star-like sole trail found by E. F. G 1 o c- k e r and figured by S e i l a c h e r (1955, te x t plate, Fig. 89, also 1959, p. 1071, Fig. 22) is taken as the type species, Glockeria glockeri n. ,,sp.”

Num erous straight, long and pointed ribs, often dichotomous, radiate from a small central ribless field. Small ribs are intercalated betw een the m ain ribs. From sim ilar forms differs by th e absence of a ce n tral knob. Some of the star-like trail described by W. N o w a k (1956, PI. XIV, Fig. C) belong probably to this species, w hile those provided w ith a central knob from which ribs radiate (W. N o w a k , PI. XIII; M. K s i ^ z k i e w i c z , 1960, PI. Ill, Fig. 10) as well as those w ith a large central field represent different forms.

34. Glockeria sparsicostata n. ,,sp.” (PI. V, Fig. 4). Ribs less num erous th a n in the type species, intercalated riblets feebly developed. The dia­

m eter of the star 6—9 cm. Inoceram ian Beds (Senonian-Paleocene) of the M agura series.

35. Sublorenzinia n. „gen.” Form s sim ilar to Lorenzinia G a b e l l i w ith fairly large and flat central field encircled by a ring of knobs. It differs from Lorenzinia by the irre g u larity of knobs and th e ir a rra n ­ gement.

Sublorenzinia plana n. „sp.” is taken for th e type species (PI. V,

Fig. 1—2). Knobs are round o r feebly elongated, fla t and irre g u larly spaced. T heir form is variable in th e same specimen, while riblets of Lorenzinia are of the same shape and length (see PI. V, Fig. 3). Like Lorenzinia, it is a sole trail. F requent in the Godula Beds (Cenomanian- -Turonian) of th e Silesian series.

36. Fascisichnium n. ,,gen.” This new ,„genus” is based on the Fasci- sichnium ex ten d u m n. „sp.” (PI. VI, Fig. 1). Sole trail. Large central field is surrounded by arrow -like ribs, straight or slightly curved, thick at the base and pointed at th e o th e r end, seemingly diverging from a point situated not at the center of th e field (like at Lorenzinia an d Subloren- zinia), b u t lying excentrically outside the central area. The arrangem ent of ribs is sim ilar to a bundle (fascis) of scattered rods, The trail is 8— 10 cm. long and up to 5 cm. wide. This form is num erous in th e sand­

stones intercalated in the Variegated Shales (Paleocene-Lower Eocene) of the M agura series of the Orawa region, w here it is associated w ith abundant other star-like traces (Lorenzinia div. sp., and a form ex aff.

Bassaenia).

37. G yrophyllites kwassicensis G l o c k e r (PL VI, Fig. 2 and Fig. 5— 6 in the text). Rosetted top trail, occurring in the upper p a rt of sandy layers, m ainly at th e sandstone-shale interface, densely covering bedding planes. The rosetted petals are always covered w ith clay. Often they occur one above another, and are associated w ith signs of bioturbation and tunnel-like feeding burrow s w hich are parallel or oblique to bedding.

Num erous in the Lower Istebna Beds (Senonian) of th e Silesian series.

The trace related to Palaeosemaestoma gerynoides v. H u e n e by B. Z a h a l k a (1957), Dactylodiscus beskidensis Ś l ą c z k a (1966) and Petaloglyphus V i a l o w (1964) are probably identical w ith the G l o c - k e r ’s form.

S u p p l e m e n t . In the previous paper (1961) the presence of Heli- colithus sampelayoi A z p e i t i a w as reported. As la ter a few fine spe­

cimens of this form have been found, one of them is figured (PL III, Fig. 2).

The trail cuts across a delicate ridge-and-furrow lineation of the sole, and accordingly, m ay be regarded as post-depositional.

(Note: all specimens described and figured in this paper are deposited in the collection of the D epartm ent of Geology, Jagellonian University, Cracow).

Jagellonian University, Cracow D epartm ent of Geology

OBJAŚNIENIA TABLIC EXPLANATION OF PLATES

Tablica — Pla'te I

Fig. 1. Paleomeandron elegans P e r u z z i , X I. Senon — paleocen, Lipnica Mała, potok na południow ym stoku Babiej Góry (Senonian — Paleocene, Lipnica Mała, stream on the southern slope o f Babia Góra Mount)

— 17 —

Fig. 2. Paleomeandron rude P e r u z z i . Xl . W arstw y hieroglifow e, Budzów, potok Droździria (Hieroglyphic Beds, Budzów, Droździna stream)

Fig. 3. Paleomeandron robustum n. „sp.” X 1. L ipnica Mała, w arstw y below esk ie (Beloveza Beds)

Fig. 4. Strobilorhaphe clavata n. „sp.” X I. W arstw y below eskie, Lipnica Mała.

(Beloveza Beds, Lipnica Mała)

Fig. 5. Strobilorhaphe clavata n. „sp.” X I. W arstw y below eskie, Lipnica Mała.

(Beloveza Beds, Lipnica Mała)

Fig. 6. Strobilorhaphe pusilla n. „sp.” X2. W arstwy below eskie, Lipnica Mała.

(Beloveza Beds, Lipnica Mała)

Tablica — P late II

Fig. 1. Paleomeandron e x aff. robustum n. „sp.” W arstwy below eskie, Lipnica Mała (Beloveza Beds, Lipnica Mała)

Fig. 2. Paleomeandron ex aff. robustum n. „sp.” X0,5. Margie łąckie, Podw ilk (Łącko Marls, Podw ilk)

Tablica — Plate III

Fig. 1. Megagrapton tenue n. „sp.” W apienie cieszyńskie, G oleszów (Cieszyn L im e­

stone, Goleszów)

Fig. 2. Helicolithus sampelayoi A z p e i t i a . W kładka p iaskow ców cienkoław ico- w y ch w piaskow cu m agurskim , Hom rzyska koło Nowego Sącza (Magura sands'tone, N ow y Sącz region)

Tablica — P la te IV

Fig. 1. Helminthopsis tenuis n. „sp.” W apienie cieszyńskie, Goleszów (Cieszyn L im e­

stone, Goleszów)

Fig. 2. Helminthopsis granulata n. „sp.” W apienie cieszyńskie, G oleszów (Cieszyn Lim estone, Goleszów)

Tablica — P late V

Fig. 1—2. Sublorenzinia piana n. „sp.” D olne w arstw y godulskie, Porąbka (Lower Godula Beds, Porąbka). X,i

Fig. 3. Lorenzinia carpathica (Z u b e r). X I. Pstre łupki, paleocen-eocen, Mała L ip­

nica (Variegated Shales, Lipnica Mała)

Fig. 4. Glockeria sparsicostata n. „sp.” W arstw y inoceram owe, Zawoja, potok K ońskie (Inoceramian Beds, Zawoja, stream Końskie)

Tablica — P late VII

Fig. 1. Fascisichnium extendum n. „sp.” X I. W kładka piaskow cow a w pstrych łu p ­ kach paleocenu-eocenu dolnego, Lipnica Mała (sandy interbed in Variegated Shales, L ipnica Mała)

Fig. 2. Gyrop hyllites kwassicensis G l o c k e r . X I. D olne w arstw y istebniańskie, dolina Olzy, Istebna (Lower Istebna Beds, Olza v a lley at Is'tebna)

Fig. 3. Taphrhelminthopsis sp. ind. X0^5. W arstw y below eskie, Zubrzyca Górna (Belo­

veza Beds, Zubrzyca Górna)

2 R o c z n i k G e o l o g i c z n y t o m X X X V I I I

M. Książkiewicz

Rocznik Pol. Tow. Geol., t. X X X V I H z. 1 Tabi. II

M. Ksiqzkiewicz

M. Książkiewicz

Rocznik Pol. Tovo. Geol., t. X X X V I I I z. 1 Tabi.

a — «■i

: ' ' J f * « i

i S S i s

I

S M J 1 K !

M B B »

■

■ I H i

■f / * 3 ^ p p ^ / x ^ « * , . ^' ‘ '<* -

• ^ v > S ^ m ^"

4 1

1

„jjl I J. I « u I l l l i > i i

m h p ih m

in ix iip iii

®

'. *i

_ _ _ J « B M « i i - ..B

i.t""'?r;;.;i :X' P i"'.-"

l M » lB B ai 9 p M i» ilU li I ■ « » Mifcllfl

: o ' * . - > 4 ^ "t*

1 MB H B..iMISi ■№■«■* 11 ■ 1 ag |M§

iiltiai i i f e ^ ! i i i : : * : : | l l• V S | i t l

; 5 : i!fil i ; : : ; : : i | S - : ; | i | l

m | Pitf

|j|j -

^V/*' I ^

2 1 "

pii1 *

M. Ksiqzkiewicz

M. Książkiewicz

Rocznik Pol. Tow. Geol., t. X X X V I I I z. 1 Tabl

M. Książkiewicz