Widok RELACJE POMIĘDZY KLEREM UNICKIM I ŁACIŃSKIM W SCHYŁKOWYM OKRESIE UNII W OBWODZIE BIAŁOSTOCKIM

(1)

ISSN 1509-1619

Irena Matus

Katedra Kultury Biaáoruskiej Uniwersytet w Biaáymstoku

RELACJE POMI ĉDZY KLEREM UNICKIM I àACIēSKIM W SCHYàKOWYM OKRESIE UNII

W OBWODZIE BIA àOSTOCKIM

Key words: Uniate chuch, the Uniates, tithe, conversions

Kler unicki w Rzeczypospolitej, w zestawieniu z áaciĔskim, byá duchowieĔstwem drugiej kategorii. Wymownie zaĞwiadcza o tym poáoĪenie wyĪszej hierarchii, której nigdy nie zrównano w prawach z áaciĔską. Metropolita unicki Teodozy Rostocki zostaá dopuszczony do Senatu dopiero w 1790 roku, na parĊ lat przed upadkiem Rzeczypospo- litej.7 wrzeĞnia 1790 roku záoĪyá senatorską przysiĊgĊ królowi [DobrzyĔski 1992, 40].

O innych unickich dostojnikach nawet nie byáo mowy.

Zdarzaáo siĊ, Īe áacinnicy upokarzali unickich hierarchów, co opisywaá biskup unicki Jakub Susza. Na pogrzebie Zygmunta III miejsca im nie chcieli ustąpiü nawet kanonicy krakowscy [Dylągowa 1996, 267]. Do kleru rzymskokatolickiego czĊsto trafiaáa uiszczana przez unitów dziesiĊcina [Ʉ Ɂɧɨɫɤɨ nɪɨɬ. 1993, 184]. Mierne nadziaáy ziemi i powszech- ny brak wsparcia materialnego ze strony kolatorów sprawiaá, Īe kler unicki znajdowaá siĊ w o wiele gorszej sytuacji materialnej niĪ ksiĊĪa áaciĔscy, podobnie jak ich Ğwiątynie w zestawieniu z koĞcioáami. Parochowie mieli na utrzymaniu rodziny, rzymskokatoliccy ksiĊĪa byli bezĪenni. ZaleĪnoĞü od dworu i skromne nadziaáy ziemi (zdarzaáo siĊ, Īe i te uszczu- plano) powodowaáy, Īe kler unicki wegetowaá na skraju nĊdzy [Dylągowa 1996, 97].

Nieco lepiej uposaĪone w ziemiĊ byáy cerkwie w majątkach paĔstwowych, wczeĞniej w dobrach królewskich, zwáaszcza liczne w ziemi bielskiej na Podlasiu.

Sytuacja materialna kleru parafialnego nie zmieniáa siĊ i po synodzie zamojskim w 1720 roku, kiedy unici przyjĊli dogmaty áaciĔskie, ani teĪ po rozbiorach Rzeczypospo- litej. W historii unii nigdy nie podjĊto kwestii miernego uposaĪenia parochów, co rzuto- waáo na ich niską pozycjĊ spoáeczną. Nierzadko, mimo szlachectwa, wymuszona przez poáoĪenie ekonomiczne, koniecznoĞü pracy fizycznej i niewysokie wyksztaácenie spra- wiaáy, Īe kler áaciĔski i ziemianie spoglądali na unickich duchownych z lekcewaĪeniem

(2)

[àubieĔska C., 1911, 13–14]. Podobne podejĞcie reprezentowali bazylianie, którzy na po- czątku XIX wieku rekrutowali siĊ spoĞród szlachty prawie wyáącznie polskiej i izolowali siĊ od kleru parafialnego, pogardzając nim za niskie pochodzenie i ciemnotĊ [Beauvois 2010, 515]. Parochowie uniccy czĊsto byli potomkami szlachty, choü juĪ na początku XIX wieku nie wszyscy mogli to udokumentowaü.

SytuacjĊ pogorszyáa dodatkowo, uchwalona w 1764 roku, na Īądanie szlachty polskiej, ustawa sejmowa o popowiczach, na mocy której synowie duchownych musieli przed piĊtnastym rokiem Īycia deklarowaü wstąpienie do stanu duchownego bądĨ do rzemiosáa, inaczej mieli byü obróceni w poddaĔstwo [Wyczawski 1987–1988, 259].

Kolatorzy (na tym obszarze prawie wszyscy wyznania rzymskokatolickiego) nie byli zainteresowani poáoĪeniem ekonomicznym kleru unickiego, a tym bardziej nie troszczyli siĊ o przygotowanie intelektualne kandydatów na parochów. Parafialny kler unicki byá, i to nie z wáasnej winy, o wiele gorzej przygotowany merytorycznie do niesienia posáugi duszpasterskiej w porównaniu do ksiĊĪy áaciĔskich. To gáównie stąd wynikaáy dyspropor- cje w edukacji ksiĊĪy obu obrządków. Po rozbiorach prawo patronatu w Cerkwi unickiej przetrwaáo jeszcze kilka dziesiĊcioleci [Koábuk 1998, 39, 42].

W drugiej poáowie lat 20. XIX wieku, wedáug danych kapituáy brzeskiej, dwie trzecie duchownych nie byáo w stanie ksztaáciü siĊ w publicznych szkoáach bazylianów.

Osiągnąwszy peánoletnioĞü, przyjmowali ĞwiĊcenia kapáaĔskie, powiĊkszając liczbĊ parochów ledwie znających siĊ na naukach moralnych i liturgice [Koábuk 1998, 40].

Bardzo niewielu, zwáaszcza w XVIII wieku, duchownych unickich pobieraáo edukacjĊ na poziomie seminaryjnym i wyĪszym. Taką moĪliwoĞü stworzyáo dopiero powoáane przy Uniwersytecie w Wilnie Seminarium Gáówne, oferujące unitom 20 miejsc, byáo to jednak niewystarczające.

Na niski poziom celebrowanych ĝwiĊtych Liturgii czĊsto wpáyw miaáa sáaba zna- jomoĞü jĊzyka cerkiewnosáowiaĔskiego. Zdarzaáy siĊ sytuacje, Īe duchowni uniccy nie znając cyrylicy, radzili sobie przepisując fragmenty liturgii alfabetem áaciĔskim w brzmieniu cerkiewnosáowiaĔskim [Ɍɟɩɥɨɜɚ 1997, 76; ɑɢɫɬɨɜɢɱ 1884, 121].

W historii unii relacje pomiĊdzy duchowieĔstwem obu obrządków ukáadaáy siĊ róĪnie, bardziej ambicjonalnie w przypadku hierarchii i proĞciej na páaszczyĨnie kleru parafialnego (tutaj sytuacje konfliktowe dotyczyáy najczĊĞciej dziesiĊciny, a w schyá- kowym okresie unii walki o parafian). W miarĊ jak po synodzie zamojskim malaáy róĪnice pomiĊdzy KoĞcioáem áaciĔskim a Cerkwią unicką, poddani latynizacji parochowie upodabniali siĊ strojem, szatami liturgicznymi, wyglądem zewnĊtrznym do ksiĊĪy áaciĔskich, dzieliá ich celibat, aczkolwiek unici praktykowali udzielanie ĞwiĊceĔ takĪe osobom bezĪennym.

Relacje pomiĊdzy hierarchami obu obrządków katolickich skomplikowaáy siĊ po upadku Rzeczypospolitej, kiedy wáadze rosyjskie powoáaáy do zarządu KoĞcioáem organ nadzoru w Petersburgu. Początkowo grekokatolicy nie mieli swoich przedstawicieli w departamencie rzymskokatolickim przy Justizkolegium (organ zarządzający sprawami innowierców w Rosji), który nastĊpnie poddano reorganizacji. W 1800 roku sprawy unickie podporządkowano Rzymskokatolickiemu Kolegium Duchownemu w Petersburgu,

(3)

ale dopiero od 1804 roku kler unicki otrzymaá moĪliwoĞü typowania swoich przedstawicieli. Reprezentacja unitów byáa mniej liczna (jeden biskup i po jednym przedstawicielu z kaĪdej diecezji), stąd dano im prawo podwójnego gáosu w sprawach unickich i moĪli- woĞü odwoáywania siĊ do Senatu [ĝliwa 1979, 224].

NapiĊcie na szczeblu najwyĪszym pojawiáo siĊ na przeáomie XVIII i XIX wieku i na początku XIX wieku. Nasiliáo siĊ to w okresie, kiedy w Petersburgu dziaáaáa jedna reprezentacja obu obrządków, a dotyczyáo sprawy zwierzchnictwa. Gáównym powodem niezgody pomiĊdzy hierarchią obu obrządków byáy spory o wiernych, które wystąpiáy po pierwszym rozbiorze. Wynikaáo to przede wszystkim z tego, Īe Katarzyna II, jak i jej nastĊpcy, przedkáadali obrządek áaciĔski nad greckokatolicki. Do czasów powoáania nowych diecezji w 1798 roku, unitów reprezentowaá arcybiskup Jason Smogorzewski (1715–1788), po nim arcybiskup Herakliusz Lisowski (1734–1809), natomiast rzymskich katolików Stanisáaw SiestrzeĔcewicz (1731–1826). Smogorzewski i SiestrzeĔcewicz nie darzyli siĊ sympatią, ale zatargów miĊdzy nimi nie byáo. Natomiast kiedy Herakliusz Lisowski objąá arcybiskupstwo poáockie, doszáy do gáosu róĪnice zdaĔ i rywalizacja o wáadzĊ. SiestrzeĔcewicz jako biskup mohylewski otrzymaá od papieĪa szerokie upraw- nienia wobec wszystkich katolików, uwaĪaá siĊ za jedynego metropolitĊ obu obrządków.

Jako przewodniczący Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego (kiedy nie byáo jeszcze przedstawicielstwa unickiego) miaá moĪliwoĞü kierowania sprawami unickimi wedáug wáasnego uznania, ciesząc siĊ zaufaniem wáadz rosyjskich. W tej sytuacji Hera- kliusz Lisowski, popierany przez nuncjuszy papieskich, podjąá starania o podniesienie autorytetu Cerkwi unickiej, doprowadzając do wydzielenia w Rzymskokatolickim Ko- legium Duchownym departamentu unickiego, i o godnoĞü metropolity. Oznaczaáo for- malne zrównanie obu obrządków. Przyczyną niechĊci hierarchii unickiej do áacinników byáy konwersje ich wiernych do KoĞcioáa rzymskokatolickiego. Smogorzewski, chcąc to zatrzymaü, prosiá o ogáoszenie na ziemiach biaáoruskich dekretu papieĪa Urbana VIII z 1624 roku, zakazującego zmiany obrządku unickiego na áaciĔski. Kongregacja odnowiáa go dekretem z 1774 roku, ale zalecono umiar w jego stosowaniu tym bardziej Īe biskup SiestrzeĔcewicz, jak i inni, byli temu przeciwni. Dekret pozostaá martwą literą, unici nadal przechodzili i na prawosáawie, i na obrządek áaciĔski. W tej sytuacji zwyciĊĪyáo stanowisko áacinników. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary w 1781 roku usankcjonowaáa wszystkie przypadki konwersji na obrządek áaciĔski, jakich juĪ dokonano, i zezwoliáa osobom Ğwieckim na przechodzenie do KoĞcioáa, zaznaczając aby nie byáo to zjawisko grupowe. Chodziáo o niepozbawianie duchownych od razu caáych parafii. W 1795 roku zrezygnowano i z tego, jedynym warunkiem byáa dobrowolnoĞü [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ…

1983, 234].

Na krótko udaáo siĊ dojĞü do porozumienia hierarchom obu obrządków (Lisowskie- mu i SiestrzeĔcewiczowi) w 1802 roku. Obie strony rezygnowaáy z roszczeĔ, a Lisowski miaá nie sprzeciwiaü siĊ konwersji unitów. Na wyniki nie trzeba byáo dáugo czekaü – 200 tysiĊcy grekokatolików staáo siĊ rzymskimi katolikami. Lisowski próbowaá protesto- waü, a kiedy to nie odniosáo rezultatu, wystosowaá skargĊ do cara. Aleksander I w 1803 roku powstrzymaá i potĊpiá nawracanie unitów na obrządek áaciĔski, natomiast w 1807 roku

(4)

zobowiązaá arcybiskupa SiestrzeĔcewicza do nieczynienia przeszkód dawnym unitom w powrocie do poprzedniego wyznania [ĝliwa 1979, 234–235].

Ukazem carskim z 16 lipca 1805 roku w Rzymskokatolickim Kolegium Duchownym wydzielono drugi, równoprawny departament, zajmujący siĊ sprawami unickimi. Jego pierwszym prezydentem zostaá arcybiskup Herakliusz Lisowski, natomiast rzymskokatolickiego arcybiskup SiestrzeĔcewicz, jednoczeĞnie przewodniczący caáego Kolegium.

Nie ulegáo modyfikacji stanowisko prokuratora – Ğwieckiej osoby, która powinna byáa dziaáaü tak dyskretnie, aby duchowieĔstwo miaáo wraĪenie, Īe podlega nie prokuratorowi a biskupom. W kaĪdym departamencie zasiadali duchowni wáaĞciwego obrządku. Miaáo to zapobiec dominacji duchowieĔstwa rzymskokatolickiego nad unickim [Radwan 2004, 51–52].

Od tej pory sytuacja hierarchii unickiej ulegáa poprawie. Nie zmieniáo siĊ jednak poáoĪenie kleru parafialnego, którego reprezentantem byáy kapituáy. Dotyczyáo to tylko duchowieĔstwa Ğwieckiego, bazylianie znajdowali siĊ w pozycji uprzywilejowanej.

W latach 20. XIX wieku w skáad Greckounickiego Kolegium Duchownego (powoáanego w 1828 roku) wszedá przedstawiciel bazylianów. W tym czasie zaostrzyá siĊ konflikt pomiĊdzy bazylianami a klerem Ğwieckim [Dobrowolski 2003, 89–90].

Kiedy Rzymskokatolickie Kolegium Duchowne zostaáo podzielone na dwa depar- tamenty, relacje pomiĊdzy obu obrządkami rozluĨniáy siĊ. Táem niechĊci byáy gáównie konwersje unitów na obrządek áaciĔski. WyraĨnie przysáuĪyáa siĊ temu hierarchia rzym- skokatolicka, rozprzestrzeniając pogáoski o nieuniknionej likwidacji unii, a jedynym ratunkiem przed tym byáo przejĞcie na obrządek áaciĔski – dopuszczone przez cara.

W tym czasie takie relacje dotyczyáy hierarchii [Káobuk 1998, 23].

Natomiast na szczeblu parafii postĊpująca latynizacja i polonizacja rodziáa wspóá- pracĊ pomiĊdzy ksiĊĪmi obu obrządków, coraz bardziej zbliĪając kler w codziennych relacjach. Wzajemnie obsáugiwano kaplice. Zdarzaáo siĊ, Īe kapáani áaciĔscy angaĪowali na swoich wikariuszy parochów, przykáadowo w Zabáudowie, a bazylianie z SupraĞla nie- Ğli posáugĊ duszpasterską (nie byáo áaciĔskiej parafii) takĪe rzymskim katolikom. Kapáani róĪnych zakonów czĊsto obsáugiwali i unickie kaplice. Na obszarze pogranicza ksiĊĪa áaciĔscy chĊtnie udzielali chrztów unitom, sporadycznie praktykowano to w odwrotną stronĊ [Dobrowolski 2003, 101–103].

Od czasu powoáania Greckounickiego Kolegium Duchownego kontakty na szczeblu najwyĪszym pomiĊdzy hierarchią obu obrządków weszáy w nową fazĊ, rozluĨniając siĊ coraz bardziej i zawĊĪając do spotkaĔ i relacji oficjalnych. Przyczyniáa siĊ do tego polityka rosyjska wzglĊdem unitów za czasów Mikoáaja I, który uwaĪaá unitów za osoby powiązane z kulturą wschodnią [Mironowicz 2006, 469].

Pomimo Īe ksiĊĪa uniccy otrzymali poparcie wáadz, nie zahamowaáo to konwersji na obrządek áaciĔski, co prowadziáo do zaostrzenia konfliktów i to gáównie na szczeblu parafii. Im restytucja prawosáawia stawaáa siĊ bliĪszą perspektywą, w wyniku zaprowa- dzanych zmian, tym bardziej aktywizowaáa siĊ dziaáalnoĞü czĊĞci ksiĊĪy, wspierających przejĞcie unitów na obrządek áaciĔski. NajwiĊksze natĊĪenie tego typu dziaáaĔ wystąpiáo na obszarze pogranicza, zamieszkaáym przez ludnoĞü mieszaną wyznaniowo. KsiĊĪy obu

(5)

obrządków w schyákowym okresie unii róĪniáy najczĊĞciej dwie kwestie – rywalizacja o parafian i spory o dziesiĊcinĊ, ale nie tylko.

WzmoĪone dziaáania duchowieĔstwa áaciĔskiego widaü wyraĨnie tuĪ przed kasatą unii. Biskup Jozef Siemaszko 10 lipca 1838 roku poleciá konsystorzowi interwencjĊ w sprawie tzw. dziaáalnoĞci misyjnej, organizowanej w guberniach zachodnich przez ksiĊĪy rzymskokatolickich, bez zgody ich zwierzchnich wáadz w Petersburgu [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ… 1983,383].

19 wrzeĞnia 1838 roku biskup brzeski Antoni Zubko poinformowaá Greckounickie Kolegium Duchowne o nasileniu siĊ tzw. „misji”, których celem byáo oddziaáywanie na unitów¹. W 1838 roku w guberni grodzieĔskiej tego typu akcje organizowano juĪ masowo [Ɉɪɥɨɜɫɤiɣ 1903, 101–102]. Podczas „misji” spowiadano unitów i praktykowano odpusty. A na konwertytów, którzy decydowali siĊ powróciü na uniĊ, wywierano naciski, by tego nie czynili. Grzegorz Kiprianowicz przytoczyá przykáad byáej unitki, której miejscowy organista wyjaĞniaá, co znaczy „ruska wiara”: to przeklĊty obrządek, tam spowiada siĊ jednoczeĞnie po trzydzieĞci osób, które podnosząc rĊce do góry, gáoĞno wyliczają swoje grzechy [Ʉɢɩɪɢɚɧɨɜɢɱ Ƚ., 1894, 50–51].

W tej sytuacji biskup Józef Siemaszko prosiá wáadze duchowne i Ğwieckie w Petersburgu o zakazanie prowadzenia, zarówno przez ksiĊĪy, jak i zakonników, tego typu dziaáaĔ na obszarze rzymskokatolickiej diecezji wileĔskiej. Sprawa oparáa siĊ o ĝwiątobliwy Synod, Ministerstwo Spraw WewnĊtrznych i cara. Nakazano niezwáoczne wstrzymanie tego typu dziaáalnoĞci w guberni grodzieĔskiej (tam przybraáa ona najwiĊk- szy rozmiar). Biskupa rzymskokatolickiego w Wilnie – Káągiewicza poinformowano, aby misje byáy prowadzone tylko za zgodą rzymskokatolickich wáadz duchownych w Petersburgu [Ɉɪɥɨɜɫɤiɣ 1903, 101]. Biskup Káągiewicz zobowiązaá siĊ wstrzymaü dalszą taką dziaáalnoĞü, poáączoną z bezpáatnym kolportaĪem lektury [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ…

1983, III,383–384].

Nakáanianie konwertytów do powrotu na uniĊ, prowadziáo do konfliktów i nieporo- zumieĔ na szczeblu diecezji, dekanatu, parafii. W poprzednich dziesiĊcioleciach, mimo Īe zdarzaáy siĊ napiĊcia pomiĊdzy hierarchami unickimi i áaciĔskimi, relacje na poziomie kleru parafialnego byáy dobre, a róĪnice w obrządkach siĊ zacieraáy. W latach 30.

XIX wieku wiĊzi te ulegáy rozluĨnieniu, a w kwestii „odzyskiwania” parafian czĊsto patrzono na siebie juĪ wrogo.

Powoáane w sprawie konwersji byáych unitów komisje dziaáaáy bez ksiĊĪy áaciĔskich, co przewidywaá ukaz z 1827 roku. Biskup rzymskokatolickiej diecezji wileĔskiej 5 marca 1838 roku zgáosiá protest przeciwko dziaáaniom takich komisji, powoáując siĊ na raporty dziekanów (kobryĔskiego, sáonimskiego, pruĪaĔskiego i grodzieĔskiego), a nastĊpnie za- Īądaá od diecezjalnych wáadz unickich, aby dopuĞciáy do komisji duchownych áaciĔskich,

1 Taka dziaáalnoĞü misyjna, jak pisaá Eustachy Oráowski, polegaáa na objazdach ksiĊĪy po parafiach, gdzie gáoszono kazania, najczĊĞciej przed Ğwiątyniami. Odprawiano uroczyste naboĪeĔstwa, w czasie których spowiadano i udzielano ĝwiĊtej Komunii. Podczas misji praktykowano, cieszące siĊ duĪą popularnoĞcią, indulgencje (odpusty) dla uczestniczących w tych naboĪeĔstwach. Rozdawano literaturĊ, w której przekonywano, Īe zba- wienie duszy jest moĪliwe tylko w KoĞciele rzymskokatolickim, a wyznawcy pozostaáych religii skazani są na wieczne potĊpienie [Ɉɪɥɨɜɫɤiɣ 1903, 101].

(6)

a od gubernatorów, aby zabronili sądom ziemskim takiego postĊpowania. NastĊpnie zwróciá siĊ do Kolegium z proĞbą o uzyskanie u cara zezwolenia, aby unici ochrzczeni w koĞciele mogli pozostaü w tym obrządku. Kolegium nie zaprzeczaáo zarzutowi niedo- puszczania ksiĊĪy áaciĔskich do komisji, uzasadniając to niechĊcią wspóádziaáania ich z klerem unickim. Jozef Siemaszko táumaczyá takĪe, Īe ukaz z 1827 roku nie okreĞliá zasad wspóápracy ksiĊĪy obu obrządków i straciá moc prawną po reorganizacji struktury cerkiewnej. W marcu 1837 roku zakazano chrzciü dzieci unickie w koĞcioáach áaciĔskich.

Kolegium nie widziaáo sensu wspóápracy z ksiĊĪmi áaciĔskimi, skoro przez ponad trzy- dzieĞci lat nie godzili siĊ na „oddanie” parafian [Radwan 2004, 179–180].

Nie mamy peánej odpowiedzi na pytanie, ilu konwertytów powróciáo w diecezji litewskiej na obrządek unicki. W obwodzie biaáostockim opisano szczegóáowo podejmowane dziaáania, dokáadnych danych statystycznych jednak brakuje. Zabiegi proboszczów parafii, w których dochodziáo do konwersji, i dziekanów wspieranych przez wáadze cywilne, czĊsto nie przynosiáy zamierzonych rezultatów. Decyzje podejmowane przez wáadze, na szczeblu powiatu i obwodu biaáostockiego, nie byáy respektowane, a wobec tych, którzy zmienili obrządek, z wyjątkiem sáownego nakáaniania, nie zastosowano innych Ğrodków. Wáadze cywilne ograniczyáy siĊ do korespondencji z konsystorzem.

Dlaczego wáadzom duchownym, a zwáaszcza biskupowi, tak bardzo zaleĪaáo na wyeliminowaniu zjawiska konwersji w diecezji litewskiej? Byáo ono nieporównywalne do tego, jakie miaáo miejsce wczeĞniej na MiĔszczyĨnie. Tu, w drugiej poáowie lat 30.

XIX wieku, chodziáo nie tyle o reunityzacjĊ tych, którzy przeszli na obrządek áaciĔski, ile o zapobieĪenie takiej sytuacji, co w perspektywie planowanej restytucji prawosáawia miaáo duĪe znaczenie. Wprowadzane od 1834 roku w cerkwiach unickich zmiany nie pozostawiaáy záudzeĔ co do ich ostatecznego celu. Zaczynali mieü tego ĞwiadomoĞü i unici, i ksiĊĪa áaciĔscy, prognozując, Īe w nowych realiach moĪliwoĞci zmiany wyznania nie bĊdzie [Radwan 2004, 182–183].

Po kasacie unii relacje pomiĊdzy klerem áaciĔskim i prawosáawnym (dawniej unickim) ulegáy pogorszeniu, gáównie na tle spornego „odzyskiwania” parafian.

W związku ze skargami ksiĊĪy w tej sprawie ĝwiątobliwy Synod ogáosiá 26 czerwca 1842 roku ukaz cara, który duchownych prawosáawnych zobligowaá do uchylania siĊ od sytuacji mogących byü powodem skarg kleru áaciĔskiego, do postĊpowania, na ile to tylko moĪliwe, zgodnego z etyką chrzeĞcijaĔską, oczekując tego i od ksiĊĪy. Prawosáawnych duchownych zobowiązaá jednoczeĞnie w przypadku konfliktowych sytuacji do powiada- miania konsystorza i dziekanów, a jeĞli to nie przyniesie rezultatu, arcybiskupa [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ… 1983, III, 658–661].

W celu uĞwiadomienia i edukacji religijnej byáych unitów, arcybiskup przekazaá do konsystorza z synodalnej drukarni 220 egzemplarzy ksiąĪeczki Razgowory mieĪdu ispy- tujuszczym i uwierennym o Prawosáawii Wostocznoj Kafieoliczeskoj Cerkwi, do rozdania nieodpáatnie w diecezji litewskiej, w pierwszej kolejnoĞci dziekanom i przeáoĪonym monasterów [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ… 1983, III, 726].

Po 1842 roku na prawosáawie w guberni grodzieĔskiej (obwód biaáostocki znajdo- waá siĊ juĪ w jej granicach) przeszli byli unici z parafii rzymskokatolickich: bielskiej 32 osoby, kleszczelowskiej – jedna, kuĨnickiej – 10, mielnickiej i narewskiej – po 16,

(7)

nowodworskiej – 43, odelskiej – 3, siemiatyckiej – 13, sokolskiej – 7, suraĪskiej – 13, szudziaáowskiej – 5, wasilkowskiej – 4, z parafii Pobikry – 1, Sokolany – 12, Rudka – 30, Sidra –21, Zalesie – 53. àącznie 232 osoby. Rzymskokatolicki konsystorz mohylewski podaá informacjĊ, Īe z przeanalizowanego spisu 242 parafii wykreĞlono 4892 osób.

W poszczególnych guberniach ksztaátowaáo siĊ to nastĊpująco: w mohylewskiej 1047, witebskiej 2490, kijowskiej 1342 i w grodzieĔskiej 213, tam weryfikacją objĊto tylko parafie dekanatu biaáostockiego i bielskiego. Ze zlikwidowanego obwodu biaáostockiego poza zasiĊgiem tych dziaáaĔ znalazá siĊ takĪe dekanat drohiczyĔski. Razbor prichoĪan jak i wzajemne pretensje trwaáy jeszcze dáugo, problem ten zaniknąá dopiero po 1870 roku [Radwan 2004, 206].

W związku z sytuacjami konfliktowymi na terenie zamieszkaáym przez unitów i rzymskich katolików przy budowie nowych ĞwiątyĔ, zaczĊto przestrzegaü zasady in- formowania o tym wáadz diecezjalnych innego obrządku. Biskup Jozef Siemaszko pisaá, Īe w ciągu piĊciu lat zarządzania diecezją litewską ani razu przy budowie koĞcioáa czy kaplicy nie pytano go o opiniĊ. 30 czerwca 1838 roku poinformowaá konsystorz o swoich staraniach, aby przy wznoszeniu nowych rzymskokatolickich koĞcioáów i kaplic byáa ko- nieczna zgoda unickich wáadz diecezjalnych, podobnie jak przy budowie cerkwi unickich miejscowe wáadze cywilne Īądaáy opinii diecezjalnych wáadz prawosáawnych i rzymskokatolickich. Z wnioskiem takim wystąpiá Jozef Siemaszko do oberprokuratora ĝwiąto- bliwego Synodu. Protasow Mikoáaj skontaktowaá siĊ z ministrem Spraw WewnĊtrznych, aby ten w przypadku próĞb o pozwolenia na budowĊ koĞcioáów i kaplic w guberniach zachodnich kontaktowaá siĊ z wáadzami Ğwieckimi i aby decyzje w ministerstwie byáy podejmowane po wczeĞniejszym zasiĊgniĊciu opinii diecezjalnych wáadz unickich, czy nie ma pod tym wzglĊdem Īadnych przeszkód [Radwan 2004, 381–382].

W 1835 roku zabroniono unitom konwersji na obrządek áaciĔski [RzoĔca 2005, 149]. Do 1837 roku kler unicki udzielaá sakramentów chrztu i Ğlubu takĪe wyznawcom obrządku áaciĔskiego. Dziaáo siĊ tak w sytuacji, kiedy koĞcióá byá znacznie oddalony, a cerkiew unicka obok. NajczĊĞciej w przypadku chrztu rzymskich katolików pomijano bierzmowanie, zagroĪenia z tego powodu áacinnikom nie byáo, poniewaĪ oni nie przechodzili na uniĊ, a wpisy metryczne przenoszono do ksiąg koĞcielnych. W 1837 roku parochom unickim zabroniono niesienia posáugi duszpasterskiej áacinnikom, a ksiĊĪom áaciĔskim – unitom². Rozporządzenia te przyczyniáy siĊ do ograniczenia relacji miĊdzy duchowieĔstwem obu obrządków.

Stycznym punktem obu wyznaĔ byáy cmentarze, nigdy nie obowiązywaá zakaz grzebania áacinników na nekropoliach unickich, ale nie odwrotnie.

Kontakty pomiĊdzy klerem unickim i áaciĔskim na szczeblu parafii wystĊpowaáy takĪe i z powodu zawierania maáĪeĔstw mieszanych wyznaniowo, przy czym trzeba za- uwaĪyü, Īe prawie zawsze przechodzono na obrządek áaciĔski. W przypadku parochów,

2 Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas Vilnius (dalej): LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 3194 Ɉ ɫɜɹɳɟɧɧɢɤɟ Ⱦɪɨɝɢɱɢɧɫɤɨɣ ɰɟɪɤɜɢ Ɍɵɦɢɧɫɤɨɦ ɩɪɢɡɵɜɚɜɲɟɦ ɜ ɫɜɨɸ ɰɟɪɤɨɜ ɩɢɹɪɫɤɚɝɨ ɤɫɟɧɞɡɚ ȼɢɱɟɜɫɤɚɝɨ ɞɥɹ ɩɪɨ- ɱɬɟɧɢɹ ɩɪɨɩɨɜɟɞɢ, ɤ. 21 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɚɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 27.12.1837 ɝ.

(8)

w takiej sytuacji, praktykowano zasadĊ dwuwyznaniową. Synowie byli unitami i naj- czĊĞciej szli w Ğlady ojców, zostając duchownymi, córki natomiast tak jak i matki praktykowaáy obrządek áaciĔski. Sytuacja zmieniáa siĊ dopiero w drugiej poáowie lat 30. XIX wieku, kiedy zakazano udzielania ĞwiĊceĔ diakoĔskich i kapáaĔskich osobom, które miaáy za Īony nie unitki. Warunkiem byáa konwersja Īony [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ…

1983, III, 176].

Gáównym i najwczeĞniejszym powodem konfliktów pomiĊdzy ksiĊĪmi obu obrząd- ków byá podziaá dziesiĊciny. Znajdującym siĊ w trudnej sytuacji finansowej parochom pozostawaáa ona znaczącym wsparciem finansowym. Pobierana od unitów czĊsto trafiaáa do plebanów obrządku áaciĔskiego [Koábuk 1998, 39].

W celu szczegóáowego zaprezentowania sytuacji skupiono siĊ wyáącznie na terenie obwodu biaáostockiego w diecezji litewskiej. Tam sytuacja konfliktowa dotyczyáa naj- czĊĞciej obszaru pogranicza zamieszkaáego przez wyznawców obu obrządków, gdzie unici wnosili dziesiĊcinĊ, która trafiaáa do ksiĊĪy áaciĔskich. Oddawano dziesiĊcinĊ, tak zwaną snopową bądĨ zboĪową, uiszczaną w naturze. Rzadziej praktykowano Ğwiadczenia w naturze i pieniĊĪne bądĨ tylko pieniĊĪne [Ȼɨɛɪɨɜɫɤɢɣ 1889–1890, 3–11].

Spory o dziesiĊcinĊ pomiĊdzy ksiĊĪmi obu obrządków ciągnĊáy siĊ dziesiĊciolecia- mi i byáy rozstrzygane przez sądy najniĪszej instancji, początkowo grodzkie, a potem ziemskie rosyjskie.

Przeáomowe w sprawie podziaáu dziesiĊciny pomiĊdzy ksiĊĪy rzymskokatolickich i unickich byáo rozporządzenie Senatu z 27 sierpnia 1828 roku. Nakazano, aby pobierana z unitów i przekazywana rzymskokatolickiemu duchowieĔstwu dziesiĊcina oraz wszelkie ustanowione w jej miejsce Ğwiadczenia w tych guberniach, gdzie mieszkali wyznawcy obu obrządków, byáa przekazywana duchowieĔstwu unickiemu proporcjonalnie do jego liczby [Ɉɪɥɨɜɫɤiɣ 1903, 70], a tam gdzie Īyli tylko unici, dziesiĊcina oraz Ğwiadczenia ją zastĊpujące w caáoĞci trafiaáy do ich parochów. SprawĊ w kaĪdej sytuacji spornej polecono rozpatrywaü indywidualnie, posiákując siĊ miejscowymi dokumentami³.

KwestiĊ dziesiĊciny wyjaĞniano i rozsądzano od 1828 po 1838 rok. ZajĊáy siĊ tym wáadze Ğwieckie w Ğcisáej wspóápracy z duchowieĔstwem unickimi i rzymskokatolickim, pod nadzorem dziekanów i konsystorzy obu wyznaĔ. Podziaá dziesiĊciny w parafiach za- mieszkaáych przez ludnoĞü wyznania unickiego i rzymskokatolickiego byá rozpatrywany przez powiatowe sądy ziemskie na polecenie wáadz obwodu biaáostockiego. Z postĊpo- wania sporządzano specjalne akty. Nie wszĊdzie sprawa rozdziaáu dziesiĊciny pomiĊdzy ksiĊĪy obu wyznaĔ przebiegaáa bezkonfliktowo⁴.

Jak siĊ okazaáo, rozdziaá dziesiĊciny pomiĊdzy duchownych obu wyznaĔ, zgodnie z ukazem Senatu z 1828 roku, w obwodzie biaáostockim nie byá respektowany i postĊ- powanie zakoĔczone. Sytuacja konfliktowa dotyczyáa kilku parafii. Wáadze obwodowe w Biaáymstoku zaĪądaáy od konsystorza informacji w sprawie dziesiĊciny wnoszonej

3 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 8–9 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬ- ɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 05.10.1836 ɝ.

4 LVIA Vilnius. ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 35–35 oɛ. Aɤɬɴ o ɞɟɫɹɬɢɧɟ ɐɟɯɚɧɨɜɫɤɨɣ ɰɟɪɤɜɢ ɨɬ 28.12.1836 ɝ.

(9)

przez unitów w poszczególnych parafiach obwodu biaáostockiego⁵. W tej sytuacji konsystorz poprosiá dziekanów o szczegóáowe informacje o wnoszonej i dzielonej dziesiĊciny⁶. Wáadze w Biaáymstoku interesowaáa gáównie dziesiĊcina na rzecz cerkwi usytuowanych w majątkach paĔstwowych. Naczelnik obwodu biaáostockiego zleciá zajĊcie siĊ tym II oddziaáowi (w jego kompetencjach leĪaáy sprawy gospodarcze i finansowe)⁷.

Pierwszy poinformowaá o sytuacji dziekan bielski. Okazaáo siĊ, Īe jeszcze w 1830 roku cerkwie w BraĔsku i w Boükach w powiecie bielskim oraz w ĩurobicach, ĩerczycach, Siemiatyczach, Ciechanowcu, Drohiczynie i obie w Mielniku w powiecie drohiczyĔskim nie otrzymywaáy dziesiĊciny w związku z zagarniĊciem jej przez proboszczów tamtej- szych koĞcioáów⁸.

W dekanacie biaáostockim dziesiĊcina wnoszona przez unitów z parafii w KuĨnicy trafiaáa do koĞcioáa w Sokóáce, natomiast regularnie otrzymywali ją duchowni cerkwi w Nowej Woli od parafian z Nowej Woli, w Potoce od parafian z Topolan oraz páacono ją usytuowanej w majątku paĔstwowym cerkwi w SuraĪu⁹.

Konsystorz w ĩyrowicach nadesáane przez dziekanów informacje przekazaá wáa- dzom obwodowym Biaáymstoku 7 lipca 1830 roku, prosząc o podjĊcie dalszych decyzji¹⁰. WyjaĞnienie sprawy przeciągaáo siĊ, rodząc konflikty, zwáaszcza w sytuacji, kiedy brakowaáo dokumentów bądĨ je kwestionowano. Niekiedy duchowni uniccy próbowali sami pertraktowaü z ksiĊĪmi rzymskokatolickimi, o sytuacji powiadamiając dziekana, jak to byáo w parafii kuĨnickiej. KsiĊĪa jednak nie podejmowali decyzji samodzielnie.

Do sprawy dziesiĊciny powrócono w 1836 roku. Konsystorz poprosiá ponownie dziekanów o sporządzenie sprawozdaĔ o Ğwiadczeniach dziesiĊcinnych i ewentualnych roszczeniach¹¹. Wáadze diecezjalne w ĩyrowicach kolejny raz skontaktowaáy siĊ takĪe z wáadzami Ğwieckimi w Biaáymstoku. To w ich gestii leĪaáo ostateczne przeprowadzenie postĊpowania wyjaĞniającego¹².

5 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ,, ɤ. 30–34, Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ- -ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 26.02.1837 ɝ.

7 LVIA Vilnius. ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 1. Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫ- ɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 30.04.1836 ɝ.

8 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, d. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 8–9 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬ- ɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 05.10.1836 ɝ.

9 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 14 ɨɛ.-15 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɚɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ Ʌɶɜɚ Ɇɚɪɤɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 10.12.1836 ɝ.

10 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 8–9 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬ- ɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 05.10.1836 ɝ.

11 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, l. Ɂɚɫɟɞɚɧɢɟ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɣ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɣ Ⱦɭɯɨɜɧɨɣ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬ 16.05.1836 ɝ.

12 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 27–27 oɛ. Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 11 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ- -ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 31.12.1836 ɝ.

(10)

Zestawienie o otrzymywanej przez kler unicki dziesiĊcinie, juĪ po dokonaniu po- dziaáu, dziekan bielski Adam Kostycewicz sporządziá w kwietniu 1837 roku. Uiszczano ją w naturze – Īytem, jĊczmieniem i owsem, bądĨ w pieniądzach. W powiecie bielskim wnoszono dziesiĊcinĊ do cerkwi w Narwi i w Kleszczelach, a w drohiczyĔskim w ĩer- czycach, Siemiatyczach, ĩurobicach, Narojkach, Drohiczynie, Ciechanowcu (20 rubli) i w Grodzisku. Do tego czasu nie rozstrzygniĊto definitywnie sprawy dziesiĊciny dla parocha cerkwi w BraĔsku¹³.

DziesiĊcinĊ oddzielono dla cerkwi w Siemiatyczach i w ĩurobicach. PostĊpowa- nie wyjaĞniające natomiast prowadzono w przypadku cerkwi unickich w ĩerczycach, Mielniku, Ciechanowcu, BraĔsku, Boükach i w Drohiczynie w dekanacie bielskim oraz w KuĨnicy w dekanacie biaáostockim¹⁴.

O sytuacji w dobrach paĔstwowych w dekanacie biaáostockim Leon Markiewicz poinformowaá konsystorz 29 czerwca 1836 roku. AnnuatĊ otrzymywaáa tam tylko cerkiew w SuraĪu. Amt suraski wnosiá 9 rubli 75 kopiejek srebrem. Natomiast mieszczanin SuraĪa – Kowalewski – uiszczaá dziesiĊcinĊ w naturze, w zaleĪnoĞci od zebranych plonów po kilka snopów Īyta¹⁵. Sytuacja konfliktowa dotyczyáa KuĨnicy.

Pod koniec 1836 roku Leon Markiewicz przekazaá konsystorzowi peániejszą infor- macjĊ o dziesiĊcinie w dekanacie biaáostockim. Wnosili ją proboszczom w Nowej Woli parafianie z tej wsi i duchownym w Potoce wierni z Topolan (po zamkniĊciu cerkwi w Topolanach i przyáączeniu jej parafian do Ğwiątyni w Potoce)¹⁶.

W dekanacie bielskim i drohiczyĔskim dziesiĊciny nie otrzymywali parochowie w ĩurobicach od parafian z Hornowa, Lubiejek i Waáków, w Siemiatyczach z Siemiatycz oraz wsi Czartajew, Cecele, Klukowicze, Wólka, Turna DuĪa i Maáa, w Ciechanowcu – z Ciechanowca, w ĩerczycach – z Zabáocia i Pokaniewa oraz obu ĞwiątyĔ mielnickich od parafian z miejscowoĞci do nich naleĪących. Tam Ğwiadczenia dziesiĊcinne pobierali ksiĊ- Īa rzymskokatoliccy. W tej sytuacji konsystorz prosiá wáadze obwodowe w Biaáymstoku o wydanie rozporządzenia w sprawie oddzielenia dziesiĊciny powyĪszym cerkwiom¹⁷.

Oddziaá I wáadz obwodowych w Biaáymstoku nakazaá sądom ziemskim, bielskiemu i drohiczyĔskiemu, rozpatrzenie tej sprawy przy udziale duchownych delegatów obu

13 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 57–57 oɛ. Ɋɚɩɨɪɬɯ Ȼɟɥɶɫɤɚɝɨ Ȼɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ – ɉɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 15.04.1837 ɝ.

14 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 57–57 oɛ. Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɚɝɨ Ȼɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ – ɉɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 15.04.1837 ɝ.

15 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 3 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ʌɶɜɚ Ɇɚɪɤɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫ- ɬɨɪɢɸ ɨɬ 29 06.1836 ɝ.

16 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 14 ɨɛ. 15 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ʌɶɜɚ Ɇɚɪɤɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 10.12.1836 ɝ.

17 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 47–52 Ɂɚɫɟɞɚɧɢɟ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɣ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɣ Ⱦɭɯɨɜɧɨɣ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬ 21.04.1837 ɝ.

(11)

wyznaĔ¹⁸ i sporządzenie w trzech egzemplarzach, podpisanych przez komisjĊ, aktów zakoĔczenia sprawy. Miaáy byü one przekazywane wáadzom obwodowym w Biaáegostoku oraz konsystorzom obu wyznaĔ w ĩyrowicach, Mohylewie oraz Wilnie¹⁹.

Rozdziaá dziesiĊciny pomiĊdzy duchownych obu wyznaĔ byá rozpatrywany kolegial- nie przez niĪsze sądy ziemskie w powiatach, przy udziale komisji, które tworzyli dwaj duchowni delegaci, paroch unicki i ksiądz rzymskokatolicki, a przewodniczyá przedstawiciel wáadzy sądowej – asesor.

NiĪszy Sąd Ziemski w Bielsku jako pierwszą zajmowaá siĊ sprawą dziesiĊciny z amtu bielskiego. 18 maja 1836 roku asesor tego sądu, GrudziĔski, przedstawiá stanowisko delegata rzymskokatolickiego dekanatu bielskiego i jednoczeĞnie dziekana, ksiĊdza Podgórskiego²⁰, proboszcza koĞcioáa w BraĔsku, oraz archidiakona biaáostockiego, ksiĊdza Piotrowskiego. Asesor wyjaĞniá, dlaczego koĞcióá w BraĔsku nie zgadzaá siĊ na oddanie cerkwi unickiej w BraĔsku dziesiĊciny, wnoszonej przez unitów z Kiersnówka.

Doáączyá takĪe pismo biaáostockiego archidiakona z 1 maja 1836 roku, z poĞwiadczoną kopią przywileju króla Zygmunta III. OdmowĊ oddania dziesiĊciny cerkwi unickiej w BraĔsku táumaczyá tym, Īe mieszkaĔcy paĔstwowego folwarku BraĔsk z máynem w Kiersnówku oraz posiadający ziemiĊ braĔszczanie, zarówno katolicy, jak i unici, po- winni ją páaciü koĞcioáowi. 5 paĨdziernika 1836 roku wáadze obwodowe w Biaáymstoku pismo dziekana Podgórskiego przekazaáy do konsystorza z proĞbą o zwrot dokumen- tów²¹. Konsystorz rozpatrywaá to pismo dopiero 20 lutego 1837 roku. Wáadze Ğwieckie potwierdziáy, Īe naleĪący do amtu bielskiego, folwark paĔstwowy BraĔsk z máynem w Kiersnówku i mieszkaĔcy BraĔska, rzymscy katolicy i unici, mają obowiązek ze swojej ziemi oddawaü dziesiĊcinĊ miejscowemu koĞcioáowi. Wáadze obwodowe w Biaáymsto- ku, które wyraĨnie sprzyjaáy KoĞcioáowi, dostarczyáy takĪe przekazany przez dziekana Podgórskiego spis tych rzymskich katolików, którzy nie uiszczali Īądanej przez ksiĊdza z BraĔska dziesiĊciny za swoje Īony unitki. Wáadze w Biaáymstoku przesáaáy do konsystorza wszystkie dokumenty w celu wyjaĞnienia sytuacji, a ten prosiá wáadze o ponowne jej rozpatrzenie²².

Jesienią 1837 roku powrócono do sprawy wydzielenia dziesiĊciny zboĪowej i pieniĊĪnej parochom cerkwi w Boükach i w BraĔsku, uiszczanej dotąd tamtejszym koĞcioáom. 12 paĨdziernika 1837 roku konsystorz zwróciá siĊ z tą proĞbą do wáadz obwodu biaáostockiego, a te, stosownie do rejonizacji, zleciáy rozpatrzenie sprawy niĪszym sądom ziemskim w Bielsku i Drohiczynie. Nakazaáy zaĪądania informacji o dziesiĊcinie,

18 Ibidem.

19 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 1. Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 11 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬ- ɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 30.04.1836 ɝ.

20 Nie udaáo siĊ ustaliü imienia.

22 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 12–13 Ɂɚɫɟɞɚɧɢɟ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɣ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɣ Ⱦɭɯɨɜɧɨɣ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬ 20.02.1837 ɝ.

(12)

a w sytuacji, kiedy byáa ona zagarniana przez koĞcióá, przeprowadzenie jej podziaáu, informując o rezultatach wáadze okrĊgowe i konsystorz²³.

Nie uczyniono tego jednak. Wicedziekan bielski Franciszek àopuszyĔski 13 grudnia 1837 roku ponownie poinformowaá wáadze diecezjalne w ĩyrowicach o zatrzymaniu dzie- siĊciny przeznaczonej dla parocha cerkwi braĔskiej. Konsystorz, zwracając dokumenty do Biaáegostoku, prosiá kolejny raz, aby wydzieliü dziesiĊcinĊ duchownemu unickiemu i to zarówno snopową, jak i pieniĊĪną. Z wicedziekanem àopuszyĔskim nie skontaktowaá siĊ jednak asesor NiĪszego Sądu Ziemskiego w Bielsku, nie otrzymaá on takĪe wezwania do sądu (sprawa wiĊc nie byáa rozpatrywana) ani Īadnej rezolucji z Biaáegostoku. Uzyskaá natomiast kolejne potwierdzenie od proboszcza Teodora Michniewicza z BraĔska, Īe ten otrzymuje dziesiĊcinĊ na dotychczasowych zasadach, bez pieniĊdzy od amtu i snopów z folwarku Kiersnówek²⁴. Sprawa oddzielenia dziesiĊciny dla cerkwi unickiej w BraĔsku nie zostaáa zaáatwiona pozytywnie dla parocha.

22 wrzeĞnia 1836 roku konsystorz zaĪądaá od dziekanów uaktualnienia informacji o rozdziale dziesiĊciny w podlegáych im dekanatach.

PostĊpowanie sądowe w sprawie ĞwiadczeĔ dziesiĊcinnych, wnoszonych przez uni- tów w powiecie drohiczyĔskim, a trafiających do rąk ksiĊĪy áaciĔskich, przeprowadzono w grudniu 1836 roku. Dokonano tego w NiĪszym Sądzie Ziemskim w Drohiczynie pod nadzorem asesora Kozáowskiego, przy udziale duchownych delegatów obu wyznaĔ.

1 grudnia 1836 roku jako pierwszy sporządzono akt podziaáu dziesiĊciny pomiĊdzy ksiĊĪy obu wyznaĔ w parafii siemiatyckiej. Podpisy na nim záoĪyli asesor NiĪszego Sądu Ziemskiego w Drohiczynie Antoni Kozáowski oraz duchowni delegaci Bazyli Wysie- kirski²⁵, proboszcz z Bociek, i ksiądz rzymskokatolicki z Mielnika, Józef Wojtkowski.

Dokument stwierdzaá, Īe dziesiĊcina uiszczana ze wszystkich miejscowoĞci wchodzących w skáad unickiej parafii w Siemiatyczach, a wnoszona przez parafian tego wyznania, przysáugiwaáa ich parochowi w dotychczasowym wymiarze uiszczanym koĞcioáowi w Siemiatyczach. Byáy to 23 záote z 60 domów unickich w Siemiatyczach (rzymscy katolicy posiadali 58 domów, z których páacono koĞcioáowi 22 zá). Unici z Czartajewa dawali z kaĪdego domu (byáo ich 15) po 15 snopów Īyta, a z paĔstwowych wsi – Cecele z 22 domów po korcu²⁶ Īyta, z Klukowicz z 10 domów po korcu owsa, z Turny DuĪej z 32 domów po 8 garnców Īyta i po tyle teĪ owsa, z 12 domów Turny Maáej i z 15 domów

23 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 86 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫ- ɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 14.12.1837 ɝ.

24 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 90–90 oɛ. Ɋɚɩɨɪɬɴ Ɏɪɚɧɰɚ Ʌɨɩɭɲɵɧɫɤɚɝɨ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 13.12.1837 ɝ; Ɋɚɩɨɪɬɴ Ɏɺɞɨɪɚ Mɢɯɧɟɜɢɱɚ Ɏɪɚɧɰɭ Ʌɨɩɭɲɵɧɝɫɤɚɦɭ ɨɬ 04.12. 1837 ɝ.

25 Wysiekirski próbowaá odmówiü udziaáu w komisji i sporządzaniu aktów, proponując na swoje miejsce duchownego z Siemiatycz, Jana Pilickiego, który uczestniczyá przy sporządzaniu kolejnych juĪ aktów. LVIA Vilnius, ɮ. 605. oɩ. 1, ɞ. 205 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 39–40 Akt oddzieleniu dziesiĊciny dla cerkwi w ĩurobicach z 02.12.1836 ɝ.

26 Korzec do 1764 roku odpowiadaá 120,6 litra, a po 1819 roku liczyá 128 litrów. Garniec – jednostka miary, najczĊĞciej liczona jako podstawowa miara 3,8438 litra.

(13)

Wólki po 8 garnców Īyta. Akt podpisano 1 grudnia 1836 roku, nakazując zwrot dziesiĊ- ciny od dnia ukazu Senatu²⁷.

Cerkiew unicka w Siemiatyczach nie posiadaáa Īadnych dokumentów, w związku z tym oparto siĊ wyáącznie na ukazie Senatu z 1828 roku²⁸.

Zdarzaáy siĊ problemy z odzyskaniem nawet przysądzonej dziesiĊciny. KoĞcióá nie od razu respektowaá postanowienie sądu, a paroch prosiá o pomoc sáuĪby porządkowe, bez skutku.

14 stycznia 1837 roku duchowny delegat Bazyli Wysiekirski, prowadzący sprawĊ oddzielenia dziesiĊciny dla parocha siemiatyckiego, zwróciá siĊ do konsystorza z proĞbą o podjĊcie dziaáaĔ. Na proĞbĊ asesora Sądu Ziemskiego w Drohiczynie uczestniczyá on w wyjaĞnianiu sprawy dziesiĊciny uiszczanej przez unitów, naleĪącej siĊ cerkwi siemiatyckiej, którą zagarniaá koĞcióá w Siemiatyczach. Paroch Jan Pilecki, jak pisaá Wysiekirski, do 14 stycznia 1837 roku z tej dziesiĊciny nie korzystaá²⁹.

Akt rozdzielenia dziesiĊciny dla cerkwi unickiej w ĩurobicach sporządzony zostaá 2 grudnia 1836 roku w NiĪszym Sądzie Ziemskim w Drohiczynie, z udziaáem asesora Kozáowskiego oraz duchownych Jana Pileckiego i Józefa Wojtkowskiego, ksiĊdza z Mielnika. Za podstawĊ posáuĪyá ukaz Senatu i dokument erekcyjny. Paroch z ĩurobic domagaá siĊ dziesiĊciny z 7,5 wáóki ziemi ornej po pochodzących z tej wsi cháopach unitach, którzy przeszli do mielnickiego amtu i tam oddawali dziesiĊcinĊ, po 5 snopów Īyta, jĊczmienia i owsa z wáóki. Polecono doáączyü ją do cerkwi w ĩurobicach³⁰.

3 grudnia 1836 roku komisja w tym samym skáadzie (asesor Kozáowski i ksiĊĪa Jan Pilecki i Józef Wojtkowski) podpisaáa w Drohiczynie kolejny akt w sprawie wydzielenia dziesiĊciny dla cerkwi unickiej w ĩerczycach. Ustalono, Īe dziesiĊcina snopowa po zmaráych i niemieszkających juĪ w ĩerczycach cháopach³¹, na podstawie dokumentów, oddawana byáa na rzecz amtu mielnickiego. Polecono, aby amt uiszczaá odtąd tĊ dzie- siĊcinĊ duchownemu unickiemu w ĩerczycach. Jej wymiar ustalono na 10 snopów Īyta, jĊczmienia i owsa. Duchownym cerkwi Īerczyckiej polecono, aby kaĪdorazowo w celu otrzymania tej dziesiĊciny dogadywali siĊ z mielnickim amtem³².

27 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 98 Ɋɚɩɨɪɬɴ ȼɚɫɢɥɢɹ ȼɢɫɢɤɢɪɫɤɚɝɨ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 14.01.1837 ɝ.

28 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 38 Akt o oddzieleniu dziesiĊciny dla cerkwi w Siemiatyczach z 01.12.1836 ɝ.

29 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 98 Ɋɚɩɨɪɬɴ ȼɚɫɢɥɢɹ ȼɢɫɢɤɢɪɫɤɚɝɨ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 14.01.1837 ɝ .

30 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 39–40 Akt o oddzieleniu dziesiĊciny dla cerkwi w ĩurobicach z dnia 02.12.1836 ɝ.

31 Byáo to po wáóce z Tarnowszczyzny, zwanej Panasowszczyzną, z Kruzmiáowszczyzny, Szemiáowszczy- zny, Zubrowizny, Grabowizny oraz ¾ wáóki z Pawlukowizny, po ½ wáóki z Jakubowizny, Kuczynszczyzny i ½ pola cháopa Ignacego Sznejdera. LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050, ɤ. 41–43, Akt o oddzieleniu dziesiĊ- ciny dla cerkwi Īerczyckiej z 03.12.1836 ɝ.

32 Ibidem.

(14)

W sprawie oddzielenia dziesiĊciny dla unickiej cerkwi mielnickiej 5 grudnia 1836 roku w Mielniku zestawiono dwa akty³³. Z pierwszego wynikaáo, Īe unici z Mielnika, na- leĪący do zlikwidowanej parafii Zmartwychwstania PaĔskiego, posiadali 91 wáók ziemi.

Komisja dziesiĊcinĊ z niej, tak jak i parafian, doáączyáa do cerkwi Narodzenia NajĞwiĊt- szej Marii Panny. Byá to pierwszy z aktów podpisany przez wszystkich czáonków komisji.

Drugi dotyczyá ĞwiadczeĔ dziesiĊcinnych, jakich domagaá siĊ paroch z Mielnika. Tego aktu nie podpisaá juĪ ksiądz Wojtkowski³⁴.

Jak wynikaáo z dokumentów cerkiewnych i opisów inwentarzowych, w 1836 roku w samym Mielniku staáy 94 domy gospodarzy obrządku unickiego, a we wsiach paĔ- stwowych Radziwiáówce – 15 i w Moszczonie – 25. Z miejscowoĞci tych na podstawie przywilejów królewskich Wáadysáawa IV i Augusta III powinna byü wnoszona – Īytem i zboĪem jarym – do cerkwi unickich dziesiĊcina z kaĪdej wáóki ziemi ornej. W czasie kiedy wydano przywilej, grunty mielnickie, radziwiáowskie i moszczoĔskie byáy po- roĞniĊte w wiĊkszoĞci lasami i zaroĞlami, w związku z czym zamiast dziesiątej czĊĞci, oddawano po 8 snopów Īyta i tyle samo zboĪa jarego ze wsi Radziwiáówka i Moszczona oraz po 10 snopów z Mielnika. Do tej pory duchowni obu wyznaĔ nie próbowali weryfi- kowaü wymiaru tych ĞwiadczeĔ. Komisja potwierdziáa dziesiĊcinĊ na dotychczasowych zasadach jako snopową, uiszczaną z Radziwiáówki i z Moszczony z gruntów ornych i siedliskowych po 8 snopów Īyta i po 8 zboĪa jarego. Duchowny cerkwi w Mielniku, Florian Zienkiewicz, kwestionowaá Ğwiadczenia wnoszone z paĔstwowego majątku Rasz- towiec na rzecz koĞcioáa w Mielniku. Byáo to 30 rubli, które on uwaĪaá za naleĪącą siĊ mu dziesiĊcinĊ. W tej sytuacji komisja nie byáa w stanie dokonaü rozdziaáu i przekazaáa sprawĊ do Biaáegostoku³⁵.

Proboszcz Zienkiewicz posiákowaá siĊ wiadomoĞciami z wizytacji dziekana mielnickiego Przybyszewicza z 1757 roku. Zawieraáy one informacje o dokumencie ogáoszonym w 1721 roku w Drohiczynie, który potwierdzaá, Īe pierwotnie z czĊĞci ziem cháopskich Radziwiáówki i Moszczony, przed wáączeniem ich do folwarku paĔstwowego Rasztowiec, wnoszona byáa dziesiĊcina dla cerkwi unickiej Narodzenia NajĞwiĊtszej Marii Panny

33 Na miejscu rozpatrzono pisma proboszcza Zienkiewicza i duchownego przyáączonej parafii Zmartwych- wstania PaĔskiego z 29 kwietnia 1829 roku w sprawie rozdziaáu dziesiĊciny. Pierwszy akt dotyczyá informacji o przyáączeniu cerkwi Zmartwychwstania PaĔskiego do parafii Narodzenia NajĞwiĊtszej Marii Panny w Mielni- ku i zostaá podpisany przez duchownego unickiego Jana Pileckiego. LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 17–20 Akt o oddzieleniu dziesiĊciny dla obu cerkwi mielnickich z 05.12. 1836 ɝ.

34 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 47 Akt sporządzony 5 grudnia 1836 w sprawie rozdzielenia dziesiĊciny dla cerkwi w Mielniku; LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050, Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫ- ɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 17–20 Akt o oddzieleniu dziesiĊciny dla obu greko-unickich cerkwi mielnickich z 05.12.1836 ɝ.

(15)

w Mielniku. Potem podzielono ją pomiĊdzy obie cerkwie mielnickie³⁶. Z czasem Ğwiad- czenia dziesiĊcinne w naturze zamieniono na 24 záote (dla koĞcioáa ustalono 200 záotych) wypáacane obu parafiom z folwarku paĔstwowego Rasztowiec (z ziem ornych, które zostaáy przyáączone z cháopami ze wsi Radziwiáówka i Moszczona). W drugiej poáowie XVIII wieku zaprzestano wypáaty pieniĊĪnej cerkwiom w Mielniku. To o te pieniądze upominaá siĊ paroch Zienkiewicz, uwaĪając je za dziesiĊcinĊ. Proboszcz koĞcioáa rzymskokatolickiego w Mielniku, ksiądz Wojtkowski, twierdziá, Īe owe 30 rubli (24 záote) nie byáy dziesiĊciną, a annuatą. Powoáywaá siĊ na ukáad pomiĊdzy starostą mielnickim Butlerem i ówczesnym proboszczem koĞcioáa w Mielniku, ksiĊdzem àĊckim z 1761 roku, od kiedy to opáata pieniĊĪna w kwocie 200 záotych z folwarku Rasztowiec byáa juĪ wnoszona plebanowi koĞcioáa w Mielniku. Zienkiewicz uwaĪaá, Īe z tego 30 rubli naleĪaáo siĊ cerkwi, jako dziesiĊcina, a zdaniem ksiĊdza byáa to annuata, która nie przysáugiwaáa cerkwi. W tej spornej sytuacji komisja nie wydaáa ostatecznej decyzji, a sprawĊ odesáano pod dalsze rozpatrzenia wáadz wyĪszych³⁷.

Oddzielenie dziesiĊciny dla cerkwi unickiej w Ciechanowcu rozpatrywano 28 grudnia 1836 roku w NiĪszym Sądzie Ziemskim w Drohiczynie z udziaáem ksiĊdza rzymskokatolickiej parafii OstroĪany, Kiersnowskiego, i duchownego unickiego z Grodziska, Budziáowicza. Okazaáo siĊ, Īe mieszkaĔcy Ciechanowca uprawiali 26 wáók ziemi, z czego uiszczali dziesiĊcinĊ pieniĊĪną po 90 kopiejek, co dawaáo áączną kwotĊ 26 rubli i 40 kopiejek rocznie. Z tego do unitów naleĪaáy trzy wáóki, wiĊc parochowi cerkwi w Ciechanowcu naleĪaáy siĊ 2 ruble i 70 kopiejek, a koĞcioáowi 23 ruble i 70 kopiejek.

W związku z tym, Īe ziemia przechodziáa z rąk unitów w rĊce rzymskich katolików i odwrotnie, postanowiono rozliczaü ją tak, Īe z obrabianej ziemi áacinnicy mieli páaciü dziesiĊcinĊ ksiĊdzu, a unici parochowi³⁸.

W dekanacie biaáostockim tylko w jednej parafii unickiej zgáoszono zastrzeĪenia w sprawie dziesiĊciny. ĝwiadczenia, zarówno wymiar dziesiĊciny, jak i czas, od kiedy byáa uiszczana, zakwestionowaá paroch z KuĨnicy. Duchowny Józef Kojaáowicz 16 listopada 1836 roku wyjaĞniá dziekanowi záoĪonoĞü sytuacji. Od cháopów paĔstwowych z Nowo- woli (staáy tam 32 domy unitów) od 1834 roku otrzymywaá po 30 snopów oziminy i tyle zboĪa jarego z kaĪdej wáóki. Z paĔstwowej osady Starowlany (z 9 domami unitów) od 1835 roku wnoszono z wáóki po 20 snopów Īyta i po tyle samo zboĪa jarego. Do 1835 roku unici z tej miejscowoĞci oddawali dziesiĊcinĊ zboĪową do koĞcioáa w Sokóáce z wáóki po 30 snopów zboĪa ozimego i jarego. Józef Kojaáowicz zwróciá siĊ do proboszcza w Sokóáce, ksiĊdza Wysockiego, z proĞbą o zwrot – od 1828 roku – równowartoĞci

36 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 30–34, Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ- -ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 26. 02.1837 ɝ.

37 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 47 Akt sporządzony 5 grudnia 1836 w sprawie rozdzielenia dziesiĊciny dla cerkwi w Mielniku. LVIA Vilnius, ɮ 605, oɩ . 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 17–20 Akt o oddzieleniu dziesiĊciny dla obu greko-unickich cerkwi mielnickich z 05.12. 1836 ɝ.

38 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 35–35 oɛ. Akt o dziesiĊcinie cerkwi w Ciechanowcu z 28.12.1836 ɝ.

(16)

dziesiĊciny, wnoszonej do koĞcioáa przez cháopów z Nowowoli i Starowlan. Proboszcz Wysocki wyjaĞniá, Īe uczyni tak tylko z polecenia wáadz koĞcielnych. W tej sytuacji dziekan Lew Markiewicz 10 grudnia 1836 roku poprosiá konsystorz o zajĊcie stanowiska w tej kwestii³⁹.

Nie udaáo siĊ w ciągu roku wyjaĞniü kontrowersji wokóá dziesiĊciny w parafii kuĨni- ckiej. 4 paĨdziernika 1837 roku dziekan przypomniaá konsystorzowi, Īe niezadowolenie budzi wysokoĞü stawki dziesiĊcinnej. Unici z majątku paĔstwowego Starowlany od 1835 roku oddawali cerkwi w KuĨnicy dziesiĊcinĊ zboĪową, ale nie w takim wymiarze jak przedtem koĞcioáowi, czyli po 30 snopów Īyta i zboĪa jarego z kaĪdej wáóki ornej, a po 20 snopów⁴⁰.

W grudniu 1836 roku Antoni Kozáowski, asesor NiĪszego Sądu Ziemskiego w Drohiczynie, przy udziale obu zainteresowanych stron, duchownych unickich i rzymskokatolickich, rozdzieliá dziesiĊcinĊ pomiĊdzy koĞcioáami i piĊcioma cerkwiami unickimi (w Siemiatyczach, Ciechanowcu, ĩurobicach, Mielniku, ĩerczycach) w powiecie drohiczyĔskim. Potwierdzaáy to sporządzone w trzech egzemplarzach odpowiednie akty⁴¹. Dla cerkwi w Mielniku i ĩerczycach, z tą samą datą, zestawiono po dwa dokumenty, w związku z zastrzeĪeniami wnoszonymi przez duchownych unickich, na które nie godzili siĊ ksiĊĪa rzymskokatoliccy. W tej sytuacji komisja nie byáa w stanie rozsądziü rozdziaáu dziesiĊciny, oddając sprawĊ do decyzji wáadz wyĪszych⁴².

OsiągniĊto natomiast consensus w sprawie ĞwiadczeĔ dziesiĊcinnych w ĩurobicach, Siemiatyczach i Ciechanowcu w powiecie drohiczyĔskim⁴³.

Wáadze szczegóáowo wyjaĞniaáy sprawĊ. Okazaáo siĊ, na podstawie ksiąg koĞcioáa w Siemiatyczach, Īe prywatne wsie Zabáocie Wilczewskich i Pokaniewo KurzeĔskich naleĪaáy za czasów pruskich do parafii Milejczyce w ówczesnym powiecie brzeskim.

W 1800 roku wáadze pruskie odáączyáy je, a wáaĞcicielom dano moĪliwoĞü wyboru para- fii. Zdecydowali wtedy o przyáączeniu tych wsi do koĞcioáa misyjnego w Siemiatyczach, z roczną stawką zastĊpującą dziesiĊcinĊ z obu majątków po 10 austriackich czerwoĔców.

Taką opáatĊ wnoszono misjonarzom, a po zlikwidowaniu zakonu cháopi tych wsi páacili proboszczowi koĞcioáa w Siemiatyczach. Jak wynikaáo z dokumentów, miejscowoĞci te z dawien dawna naleĪaáy do cerkwi w ĩerczycach. Z wizyt generalnych z lat 1792–1795, 1799, 1801, 1806, 1809, 1810, 1811, 1817, 1818, 1819 wynikaáo, Īe cerkiew w ĩerczy- cach nie miaáa pieniĊĪnych dochodów, a naleĪaáa siĊ jej dziesiĊcina zboĪowa, wnoszona ze wsi ĩerczyce, Zalesie, Zabáocie i Pokaniewo z kaĪdej wáóki po kopie Īyta i tyle samo

39 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 14–15, Ɋɚɩɨɪɬɴ Ʌɶɜɚ Ɇɚɪɤɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 10.12,1836 ɝ.

40 LVIA Vilnius, ɮ, 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 84–84 oɛ. Ɋɚɩɨɪɬɴ Ʌɶɜɚ Ɇɚɪɤɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 04.10.1837 ɝ.

42 Ibidem.

43 Ibidem.

(17)

zboĪa jarego. Do 1792 roku cháopi z tych dwóch ostatnich (Pokaniewa i Zabáocia) wnosili dziesiĊcinĊ zboĪową do cerkwi w ĩerczycach. Potem, nie wiadomo z jakiej przyczyny, zamieniona ona zostaáa przez wáaĞcicieli tych wsi na pieniĊĪną, dziesiĊcinną annuatĊ, páaconą koĞcioáowi w Siemiatyczach. Stawka z Zabáocia wynosiáa 13 rubli 50 kopiejek, a z Pokaniewa 30 rubli 50 kopiejek. Z inwentarzy wynikaáo, Īe w 1836 roku we wsi Zabáocie domów unitów byáo 18, a w Pokaniewie 25, z wyjątkiem dworu wszyscy wyznania unickiego. DziesiĊcina uiszczana przez unitów z ĩerczyc i Zalesia, bezspornie wnoszona cerkwi w ĩerczycach, pozostaáa na dotychczasowych zasadach. W tej sytuacji komisja nie mogáa podjąü ostatecznej decyzji⁴⁴.

26 lutego 1837 roku wáadze obwodowe w Biaáymstoku przekazaáy akta dotyczące oddzielenia dziesiĊciny dla greckounickich cerkwi do rzymskokatolickiego konsystorza w Mohylewie, który po zapoznaniu siĊ ze sprawą, zwróciá dokumenty. Uczyniono tak, gdyĪ caáy fundusz pozostawaá w gestii diecezji.

Adam Kostycewicz do koĔca 1836 roku nie powiadomiá, które cerkwie w jego dekanacie otrzymywaáy dziesiĊcinĊ. Na początku stycznia 1837 roku zobligowano go do tego kolejny raz⁴⁵.

Powodem ociągania siĊ dziekana nie byáo niedbalstwo, ale fakt, Īe dopiero w grudniu 1836 roku dokonano rozdziaáu dziesiĊciny w wiĊkszoĞci cerkwi unickich w mu podlegáym dekanacie.

Zestawienie o Ğwiadczeniach dziesiĊcinnych Adam Kostycewicz sporządziá i prze- kazaá do konsystorza 15 kwietnia 1837 roku⁴⁶.

W powiecie bielskim dziesiĊcinĊ bezspornie uiszczali unici narwiaĔscy – áącz- nie 25 kop Īyta, 10 kop jĊczmienia i 15 kop owsa oraz kleszczelowscy – 174 kopy Īyta. W powiecie drohiczyĔskim wnosili ją parafianie do cerkwi w ĩerczycach (6 kop i 30 snopów Īyta, 5 kop i 30 snopów jĊczmienia oraz 5 kop i 30 snopów owsa), w Siemia- tyczach (26 kop i 15 snopów Īyta, 26 kop i 15 snopów owsa oraz 23 ruble), w ĩurobicach (23 kopy Īyta), w Narojkach (6 kop i 20 snopów Īyta, 6 kop i 20 snopów jĊczmienia, 6 kop i 20 snopów owsa), w Ciechanowcu (wyáącznie pieniądze – 2 ruble 70 kopiejek) i w Grodzisku 14 kop Īyta⁴⁷.

45 LVIA Vilnius, ɮ. 605. oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 6 Ɂɚɫɟɞɚɧɢɟ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɣ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɣ Ⱦɭɯɨɜɧɨɣ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬ 31.12.1836 ɝ.

46 Odpowiadaá na rozporządzenie konsystorza z 19 maja 1836 roku w związku z proĞbą wáadz obwodowych o dostarczenie informacji o dziesiĊcinie naleĪnej cerkwiom unickim w majątkach paĔstwowych. Táumaczyá opóĨnienie tym, Īe nawet sami duchowni, którym taka dziesiĊcina siĊ naleĪaáa, nie byli w stanie wyjaĞniü, ile im siĊ jej naleĪy, dlatego Īe niektórzy jeszcze do tej pory z takiej dziesiĊciny nie korzystają. Nie otrzymano o czasie rozporządzenia konsystorza o dziesiĊcinie z 31 grudnia 1836 roku, Adam Kostycewicz odebraá je dopiero 27 marca 1837 roku. LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050, ɤ. 57–57 oɛ. Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨ- ɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 15.04.1837 ɝ.

47 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 59–60 WiadomoĞci o dziesiĊcinie greckounickich cerkwi w DrohiczyĔsko-bielskim dekanacie.

(18)

Dziekan Kostycewicz celowo pominąá sprawĊ dziesiĊciny cerkwi unickiej w BraĔ- sku, táumacząc to raportem parocha Teodora Michnowicza. 26 marca 1837 roku powia- domiá on, Īe dziesiĊcina dla cerkwi w BraĔsku nie zostaáa oddzielona⁴⁸.

Adam Kostycewicz nie ująá w tym zestawieniu ĞwiadczeĔ dziesiĊcinnych na rzecz parochów cerkwi unickich w ĩerczycach i Mielniku, gdzie sytuacja byáa konfliktowa.

Dziekan bielski o sytuacji cerkwi w Mielniku, z obszernym wyjaĞnieniem proboszcza i swoim, powiadomiá konsystorz 29 paĨdziernika 1837 roku. Prosiá o pomoc w oddzieleniu tej dziesiĊciny od koĞcioáa w Mielniku na rzecz cerkwi unickiej⁴⁹. Do raportu doáączono wypis z ksiąg grodzkich przywilejów Wáadysáawa IV i Augusta III, potwierdzających dziesiĊcinĊ naleĪącą siĊ tej parafii⁵⁰.

W dekanacie drohiczyĔsko-bielskim dziesiĊcinĊ w majątkach paĔstwowych wnoszono za okres od 19 maja po 19 kwietnia kolejnego roku.

Na posiedzeniu 21 kwietnia 1837 roku wáadze diecezjalne zapoznaáy siĊ z treĞcią aktów, przekazanych przez NiĪszy Sąd Ziemski w Drohiczynie. Dziekana bielskiego zobligowano do przysáania opinii duchownych cerkwi w Siemiatyczach, Ciechanowcu, ĩurobicach, ĩerczycach i w Mielniku w sprawie podziaáu dziesiĊciny. Miaáy one byü przekazane do konsystorza i I oddziaáu wáadz obwodowych w Biaáymstoku⁵¹.

Kontrowersje wokóá rozdziaáu dziesiĊciny cerkwi w Mielniku proboszcz Zienkie- wicz, na Īądanie wáadz, skomentowaá 5 paĨdziernika 1837 roku. Poinformowaá dziekana bielskiego, Īe tak jak i jego poprzednicy zgadza siĊ na stawkĊ dziesiĊciny, jaką ustalono w przeszáoĞci, a którą potwierdziáa komisja. Zapewniaá, Īe wzorem swoich poprzedników nie bĊdzie siĊ ubiegaü o zwiĊkszenie jej wymiaru, mimo Īe iloĞü ziemi ornej w wyniku karczunku lasu i zaroĞli we wsiach Radziwiáówka i Moszczona zwiĊkszyáa siĊ trzykrot- nie. Unici z tych wsi wnosili niezmiennie po 8 snopów zboĪa ozimego i tyle samo jarego, a z Mielnika po 10 snopów. Proboszcz podkreĞlaá ubóstwo mieszkaĔców tych wsi.

Zienkiewicz uwaĪaá, Īe annuata z folwarku Rasztowiec w kwocie 30 rubli byáa niesáusz- nie, jego zdaniem, wysyáana do koĞcioáa w Mielniku, zamiast zgodnie z przywilejami królewskimi byü uiszczana cerkwi unickiej⁵². Dziekan raport Zienkiewicza przekazaá

48 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ.1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 57–57 oɛ. Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɨɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 15.04.1837 ɝ.

49 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ, 2050, ɤ. 78–79 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɨɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 29.10.1837 ɝ.

50 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 81–82 Wypis z Ksiąg grodzkich Mielnickich do Archiwum DrohiczyĔskiego przyáączonych.

52 LVIA Vilnius, ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 2050 Ⱦɟɥɨ ɨ ɞɟɫɹɬɢɧɧɨɦ ɫɛɨɪɟ ɞɥɹ ɝɪɟɤɨ-ɭɧɢɬɫɤɚɝɨ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɚ ɩɨ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 75 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ɂɟɧɤɟɜɢɱɚ Ȼɟɥɶɫɤɨɦɭ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɦɭ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɸ Ⱥɞɚɦɭ Ʉɨɫɬɵɰɟ- ɜɢɱɭ ɨɬ 05.10.1837 ɝ.