Jacek Sobczak, Ksenia Kakareko
Prezydent w systemie politycznym
Białorusi
Studia Prawnoustrojowe nr 16, 227-245
2012
Ja c e k Sobczak
Wydział P raw a
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
Ksenia Kakareko
Wydział N au k Politycznych i D ziennikarstw a
U niw ersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Prezydent w systemie politycznym Białorusi
W prow adzenie u rzędu P rezy den ta do system u politycznego B iałorusi
m usiało zostać poprzedzone zm ianam i przepisów K onstytucji
1w części doty
czącej sk ład u i kom petencji Rady Najwyższej oraz u p raw nień Prezydenta
w p rzypadku jego w prowadzenia. Wywołało to poważne spory w toku prac
Rady Najwyższej
2. P rag n ąc położyć im kres, zastosowano niespo tyk an ą for
mę głosow ania
3. Wyniki głosow ania przyspieszyły dalszy bieg wypadków.
1 K o n s ty tu c ja B ia ło ru si u c h w a lo n a z o s ta ła fo rm aln ie 15 m a rc a 1994 r. i w e sz ła w życie 30 m a rc a tegoż ro k u . P ra c e n a d je j tr e ś c ią trw a ły b lisko c z te ry la t a i do chw ili je j u c h w a le n ia o bow iązyw ała w ie lo k ro tn ie n o w e lizo w an a i u z u p e łn ia n a K o n s ty tu c ja z 1978 r. W to k u p ra c z as ad n icz y m p ro b lem em s ta ła się z a s a d a p o d z ia łu w ład z, a ściślej - k w e s tia m o d elu u stro jo w e go p a ń s tw a (re p u b lik ą p a r la m e n ta r n a czy p rezy d en ck a). U tru d n ie n ie m był fa k t, że B iało ru ś w o d ró ż n ie n iu od Litwy, Ł otw y i E sto n ii, a n a w e t U k ra in y n ie m ia ła w XX w ie k u w ła sn y c h do św iad czeń u stro jo w y ch i k o n sty tu c y jn y c h , co n ie znaczy, że n ie podejm ow ano p ró b o k re śle n ia z a s a d u stro jo w y ch . P o w ażn e sp o ry w yw oływ ała in s ty tu c ja p re z y d e n ta , sposób jeg o pow oływ a n ia, m ożliw ości odw oływ ania, z a k re s k o m p e te n c ji o raz re lacje m ięd zy n im a w ła d z ą u sta w o d a w c zą i rz ą d e m . P ro je k ty K o n s ty tu c ji b y ły p rz ed m io te m w ie lu d e b a t w R ad zie N ajw yższej, p rzy czym w ie lo k ro tn ie o d syłano je p onow nie do K om isji. W efekcie tr z y n a jb a rd z ie j sp o rn e ro z d zia ły p ro je k tu p o d d a n e z o stały pod g ło sow anie im ie n n e i in d y w id u a ln e z p o m in ięciem d y sk u s ji p le n a rn e j. G łosow anie to odbyło się w d n ia c h 1 -1 5 m a rc a 1994 r.
2 W d y sk u s ji s p ie ran o się, czy p re z y d e n t m a pełn ić je d y n ie fu n k cje re p re z e n ta c y jn e , czy też p o w in ien być n a c z eln y m o rg a n e m w ła d zy w ykonaw czej. Z a p ie rw s z ą z ty c h k o ncepcji opo w ia d a ł się S. Szuszkiew icz, k tó ry u z n a ł, że b r a k jeszcze w a ru n k ó w k u te m u , b y losy k r a ju po w ierzać ty lk o jed n e j osobie. Z w o len n ik iem d ru g iej b y ł w y ra ź n ie p re m ie r W. K iebicz, dążący do objęcia fu n k cji p re z y d e n ta . Zob. J . Z ieliń sk i, Rząd, R e p u b lik i B ia ło ru ś , [w:] E. Z ieliński, J . Z ieliń sk i, R z ą d y w p a ń s tw a c h E u ro p y, t. 3, W a rsz a w a 2006, s. 27.
3 W d n iu 24 lu te g o 1994 r. ro zd an o d e p u to w a n y m im ie n n e k a r ty do gło so w an ia, n a k tó ry c h m ieli w ypow iedzieć się w k w e s tii trz e c h sp o rn y c h rozd ziałó w K o n sty tu c ji. K a rty te m ogli oni z a b ra ć do d o m u i oddać n ie później niż l m a rc a 1994 r. N ie w ątp liw ie um ożliw iono w te n sposób rozliczne m a n ip u la c je i w y w ie ran ie nacisków , d late g o też 50 d e p u to w a n y c h n a le żą c y ch do opozycji odmówiło przyjęcia k a r t do głosow ania. Spośród 296 członków R ady N ajw yższej, k tó rzy odebrali im ienne k a r ty do głosow ania, 16 było przeciw ko proponow anym zm ianom , 6 oddało głosy niew ażne, 8 nie zwróciło k a r t (w ty m tak ż e były przew odniczący R ady S. Szuszkiew icz).
W dniu 15 m arca 1994 r. R ada Najwyższa B iałorusi uchw aliła now ą K onsty
tucję
4. Jak o że głosowanie zbojkotowali deputow ani opozycji, wzięło w nim
udział jedynie 242 deputowanych, a z tej liczby 236 głosowało za przyjęciem
Konstytucji, natom iast 6 było przeciw. Tak więc Konstytucja została uchwalo
n a zaledwie czterem a głosami ponad w ym aganą praw em większość potrzebną
do jej przyjęcia
5. N astępnego dnia, tj. 16 m arca 1994 r., R ada Najwyższa
uchw aliła ustaw ę o wyborach prezydenckich
6, w której określono tryb wyła
nian ia kandydatów n a Prezydenta oraz zasady przeprow adzania wyborów.
Przyjęte rozw iązania ukształtow ały n a B iałorusi prezydencko-parlam en
ta rn y system rządów. W gruncie rzeczy w momencie uchw alenia K onstytu
cji stało się jasn e, że pozycja P rezydenta w państw ie zależeć będzie w znacz
nym stopniu od tego, kto będzie pełnił te n urząd i ja k i styl prezydentury
przyjm ie. W arto zauważyć, że K onstytucja z 1994 r. stw arzała możliwość
ew oluowania u stro ju ta k w k ieru n k u system u rządów p arlam en tarn o-g ab i
netowych, ja k i prezydenckich, a n aw et pozw alała n a przyjęcie m odelu
kanclerskiego w p arla m e n tarn y m system ie rządów opartym n a tzw. podwój
nej egzekutywie, tzn. rozdzieleniu funkcji głowy pań stw a i szefa rządu. Do
zm ian K onstytucji doszło po objęciu u rzędu P rezyd enta przez A leksandra
Ł ukaszenkę. P rzy jęta o statecznie w w yniku referen du m z 24 listop ad a
1996 r. zm iana K onstytucji w je d n o z n a c z n y sposób w płynęła n a system poli
tyczny państw a. B iałoruś znalazła się w system ie rządów prezydenckich.
K om petencje P rezy denta zostały ta k dalece rozszerzone, że pozwala to n a
k onstatację, iż ustanow iono wówczas d y k ta tu rę
7.
Prezydent przed objęciem urzędu, w ciągu dwóch m iesięcy od zakoń
czenia wyborów, w inien w m yśl znowelizowanego te k s tu K onstytucji (art.
83) złożyć n a specjalnym posiedzeniu Rady Najwyższej przysięgę w uroczy
stej atm osferze w obecności deputow anych Izby R eprezentantów , członków
R ady Republiki, sędziów: Sądu Konstytucyjnego, Najwyższego i Wyższego
S ąd u Gospodarczego. W pierw otnym teście K onstytucji stw ierdzono, że
przysięgę odbiera od niego ustępujący P rezydent lub w w ypadku opróżnienia
u rzęd u lub niemożności pełnienia obowiązków przez P rezy den ta — Przew od
niczący Rady Najwyższej. W rocie przysięgi P rezydent zobowiązuje się służyć
narodow i Republiki, szanować i strzec praw oraz swobód człowieka i obywa
tela, przestrzegać i bronić K onstytucji, święcie i sum iennie wypełniać nałożo
4 Канстытуцыя РэспублШ Беларусь, „Звязда” , 30 марта 1994; Закон Республики Беларусь от 15 марта 1994 г. № 2876-XII опоряд ке вступления в силу Конституции Республики Беларусь, „Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь” 1994, n r 9, s. 145.5 W ty m sa m y m d n iu R osja p rzy w ró ciła B ia ło ru si d o sta w y g a z u n a p o p rz ed n io u sta lo n y m p oziom ie, co z n ac zą co p o p ra w iło n a s tr o je sp o łeczn e. Zob. „ K ro n ik a S ejm o w a. P a r la m e n ty w E u ro p ie Środkow ej i W sch o d n iej” 1994, n r 11(57), s. 1.
6 Закон Республики Беларусь от 29 марта 1994 г. № 2909-XII о выборах Президента Республики Беларусь, „Ведам асц Вярхоунага Савета Р э с п у б л т Беларусь” 1994, nr 10, s. 146.
7 Zob. J . Sobczak, R e p u b lik a B ia ło ru s i, [w:] E. G dulew icz (red.), U stroje p a ń s tw w spółcze
ne obowiązki. W m yśl pierwotnego te k s tu K onstytucji, P rezydent może zo
stać złożony z u rzędu uchw ałą podjętą przez co najm niej 2/3 deputow anych
do Rady Najwyższej n a wniosek przynajm niej 70 deputow anych w przypad
ku n a ru sz e n ia przez niego Konstytucji, popełnienia przestęp stw a lub gdy
z powodu sta n u zdrowia okaże się niezdolny do pełnienia obowiązków. O rze
czenia w przedmiocie n aru szen ia K onstytucji m iał wydawać Sąd K onstytu
cyjny. Z chw ilą w ydania takowego orzeczenia, w myśl pierwotnego tek stu ,
P rezydent nie mógł pełnić dalej swojej funkcji. W przypadku jego rezygnacji
z urzędu, k tó ra w inna być przyjęta przez Radę Najwyższą, a także w razie
faktycznego opróżnienia u rzędu albo zaistnienia przeszkody uniem ożliw iają
cej Prezydentow i norm alne pełnienie jego funkcji (np. z powodu choroby,
zaw ieszenia w urzędo w an iu n a sk u te k postaw ienia w s ta n oskarżenia)
- P rezy denta zastępuje Przewodniczący Rady Najwyższej8.
W myśl obowiązującego te k s tu K onstytucji, P rezydent B iałorusi może
być przedterm inow o zwolniony z u rzęd u z powodu trw ałej niezdolności do
spraw ow ania obowiązków oraz z uw agi n a sta n zdrowia. Uchw ały w tym
przedmiocie podejm uje się większością co najm niej 2/3 głosów ustawowej
liczby członków Izby R eprezentantów i większością co najm niej 2/3 ustaw o
wej liczby członków Rady Republiki, n a podstawie orzeczenia specjalnie powo
łanej komisji. Prezydent może być złożony z urzędu w przypadku popełnienia
zdrady p aństw a lub innego ciężkiego przestępstw a. Decyzję o przedstaw ieniu
oskarżenia i przeprow adzeniu śledztwa w tej spraw ie uw aża się ze przyjętą,
jeżeli głosowała za n ią większość ustawowej liczby członków Izby R eprezen
tan tó w n a wniosek co najm niej 1/3 jej deputow anych. Śledztwo przeprow a
dza R ada Republiki. P rezydent je st u su n ięty z urzędu, jeżeli za przyjęciem
uchw ały w tym przedmiocie głosowało co najm niej 2/3 ustaw owej liczby
członków Rady R epubliki oraz co najm niej 2/3 ustaw owej liczby członków
Izby Reprezentantów . Niepodjęcie przez Radę R epubliki i Izbę R eprezentan
tów uchw ały o złożeniu P rezyd en ta z urzędu w ciągu m iesiąca od dnia
p rzedstaw ienia oskarżenia oznacza oddalenie oskarżenia. W niosek o złożeniu
z u rzęd u P rezyd en ta nie może być inicjowany w okresie rozpatryw ania, zgod
nie z K onstytucją, spraw y przedterm inow ego skrócenia kadencji p arlam en tu.
W przypadku złożenia P rezy den ta z u rzędu w zw iązku z dokonanym prze
stępstw em , spraw ę popełnienia przez niego takiego czynu rozpoznaje Sąd
Najwyższy (art. 88 obowiązującej Konstytucji)9.
8 Z a k re s k o m p ete n cji przew odniczącego R a d y N ajw yższej B ia ło ru si o k re ślo n y w K o n s ty tu cji z 15 m a rc a 1994 r. ró ż n i się w is to tn y sposób od ty c h u p ra w n ie ń p rz y słu g u ją cy c h p rzew o d n icz ąc e m u p rz ed jej u ch w ale n ie m . Por. B. G ó ro w sk a, U strój k o n sty tu c y jn y R e p u b lik i B ia ło ru si, „ P o lity k a W sc h o d n ia ” 1994, n r 2, s. 75-90.
9 P rz e d w p ro w ad z en ie m w 1996 r. z m ia n w K o n s ty tu c ji u su n ię c ie p re z y d e n ta z u rz ę d u mogło n a s tą p ić w zw iąz k u z n a ru s z e n ie m p rz ez niego K o n sty tu c ji. D ecyzja w ty m z ak re sie n a le ż a ła do S ą d u K o n sty tu c y jn eg o . P re z y d e n t m ógł być u s u n ię ty ta k ż e w d ro d ze re fe re n d u m . O b ecn a re d a k c ja K o n s ty tu c ji nie p rz ew id u je ta k ie g o ro z w iąz an ia .
W przypadku zaw akow ania u rzęd u P rezyd enta lub w razie niemożliwo
ści wykonyw ania przez niego obowiązków jego kom petencje do czasu złożenia
przysięgi przez nowo w ybranego P rezydenta przejm uje prem ier (art. 89 obo
wiązującej K onstytucji)
1 0.
W m yśl art. 102 pierwotnego te k s tu K onstytucji (art. 86 obecnie obowią
zującego te k s tu )
11, P rezydent w okresie spraw ow ania swojej funkcji nie
mógł zajmować żadnego innego urzędu, ani otrzym ywać „pieniężnych w yna
grodzeń” z w yjątkiem honorariów za dzieła naukowe, utw ory literackie i a r
tystyczne. Stwierdzono także w yraźnie, że m usi on zawiesić swoje członko
stwo w p a rtiac h politycznych lub innych organizacjach staw iających sobie
polityczne cele.
W ypada zauważyć, że zakres kom petencji P rezydenta w kolejnych te k
stach K onstytucji ulegał stopniow em u rozszerzeniu, przy czym faktyczne
u p raw n ienia i ta k są szersze niż te, które przew idziano w u staw ie zasad n i
czej. P re zy d e n t z mocy K onstytucji posiada w zasadzie nieograniczone
u p raw n ienia w sto su nku do całego a p a ra tu państwowego, a więc do: Izby
R eprezentantów , Rady Republiki, Rządu, sądów, organów kontroli, władzy
finansowej i wojska. W K onstytucji - ja k ju ż stwierdzono wyżej - podkre
ślono, że P rezydent Republiki B iałoruś je s t głową pań stw a, gw aran tem Kon
stytucji, praw i swobód człowieka i obywatela. Prezydent, ja k zauważono,
uosabia jedność narodu, gw aran tu je w ykonanie podstawowych kierunków
polityki w ew nętrznej i zagranicznej, rep rezen tuje R epublikę Białoruś w sto
su n k ach z innym i p aństw am i i organizacjam i m iędzynarodowym i (art. 79
obowiązującego te k stu K onstytucji po nowelizacjach). Podejm uje on także
kroki w celu ochrony suw erenności Republiki B iałoruś, jej bezpieczeństw a
narodowego i nienaruszalności terytorialnej. Skoro „podejmuje” to znaczy, że
m a obowiązek podjęcia tak ic h działań. Zabezpiecza stabilność polityczną
i gospodarczą, sukcesyjność i w spółdziałanie organów władzy państwowej,
pośredniczy m iędzy organam i władzy. K orzysta także z praw a nietykalności,
przy czym podkreślono, że jego cześć i godność są chronione przez praw o
1 2.
10 W ed łu g p ierw o tn e g o t e k s tu K o n s ty tu c ji z 15 m a rc a 1994 r., w ta k ie j sy tu a c ji obow iąz k i p re z y d e n ta m ia ł p ełn ić p rzew o d n iczący R a d y N ajw yższej, z a ś j e g o k o m p e te n c je p rzejm o w ał jeg o p ierw szy z a s tę p c a (a rt. 105). P rzy p o m n ie ć należy, że z a k re s k o m p ete n c ji przew odniczącego R a d y N ajw yższej B ia ło ru si ró ż n i się w sposób is to tn y od ty c h u p ra w n ie ń , k tó re p rz y słu g iw ały p rz ew o d n ic zą ce m u p rz ed u c h w a le n ie m K o n sty tu c ji. Por. B. G ó ro w sk a, U strój k o n stytu cyjn y..., s. 7 5 -9 0 .11 К онсти туц ия Республики Б еларусь с и зм енениям и и д о п олн ен и ям и при няты м и на республиканских референдумах 24 ноября 1996 г. и 17 октября 2004 г. Z godnie z a r t. 1 u s ta w y Закон Республики Беларусь „О порядке вступления в силу Конституции Республики Беларусь” („Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь” 1994, n r 9, s. 145), zno w elizo w an y te k s t K o n sty tu cji w sze d ł w życie z d n ie m ogłoszenia.
12 N a s tr a ż y czci i godności p re z y d e n ta sto ją p rz e p isy p ra w a k a rn e g o . A rt. 367 k .k . B ia ło ru si p rzew id u je o d pow iedzialność z a z n ie sła w ie n ie P re z y d e n ta : „1. Клевета в отношении Президента Республики Беларусь, содержащаяся в публичном выступлении, либо в печатном или публично демонстрирующемся произведении, либо в средствах массовой информации, - наказывается
Przepisy konstytucyjne dotyczące wyboru, odpowiedzialności i kom petencji
P rezy d enta pow tarza i w niew ielkim stopniu rozszerza oraz konkretyzuje
u staw a o Prezydencie R epubliki B iałoruś13.
Kompetencje P rezyden ta zostały w treści art. 84 obowiązującego te k stu
K onstytucji sform ułow ane w formie prerogatyw , czyli nie w ym agają one
kontrasygnaty. Zgodnie ze w spom nianym przepisem , P rezydent ogłasza refe
штрафом, или исправительными работами на срок до двух лет, или ограничением свободы на срок до четырех лет, или лишением свободы на тот же срок. 2. То же действие, совершенное лицом, ранее судимым за клевету или оскорбление, либо соединенное с обвинением в совершении тяжкого или особо тяжкого преступления, - наказывается ограничением свободы на срок до пяти лет или лишением свободы на тот же срок”. N a to m ia s t a r t. 368 s ta tu u je odpow iedzialność z a jeg o zn iew ażen ie: „1. П убличное оскорбление П резидента Республики Беларусь - наказы вается ш трафом, или исправительными работами на срок до двух лет, или арестом на срок до шести месяцев, или ограничением свободы на срок до двух лет, или лишением свободы на тот же срок. 2. То же действие, совершенное лицом, ранее судимым за оскорбление или клевету, либо соединенное с обвинением в совершении тяжкого или особо тяжкого преступления, - наказывается штрафом, или исправительными работами на срок до двух лет, или ограничением свободы на срок до трех лет, или лишением свободы на тот же срок”. Zob. Уголовный Кодекс Республики Беларусь („Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь” 1999, n r 76, poz. 2/50 z późn. zm .). C z y te ln ik p o lsk i m oże z n ie ja k im zd ziw ien iem o d b iera ć fa k t, że te k s t oficjalny t a k w ażn eg o a k tu n o rm aty w n e g o , j a k k o d ek s k a r n y is tn ie je ty lk o w j ę z y k u ro sy jsk im , k tó ry s ta tu s ję z y k a urzędow ego n a B ia ło ru si u z y sk a ł dość późno, bo dopiero w w y n ik u re fe re n d u m z 1996 r. S k u tk ie m n o rm a ty w n y m re fe re n d u m b y ła m .in . o d p o w ie d n ia z m ia n a w u s ta w ie o j ę z y k a c h R e p u b lik i B ia ło r u ś . P o r. Закон Республики Беларусь о от 26 января 1990 г. № 3094-Х1 „О языках в Республике Беларусь”, СЗ БССР 1990 г., nr 4, s. 46; „Ведомости Национального собрания Республики Беларусь” 1998, n r 28, s. 461. W m y śl a r t . 7 u s ta w y o P re z y d e n c ie (Закон 21 февраля 1995 г. № 3602-Х11 о Президенте Республики Беларусь, Закон Республики Беларусь от 18 апреля 1996 г. № 236-XIII, „Ведамасщ Вярхоунага Савета Р э с п у б л т Беларусь” (dalej: ВВСРБ) 1996, N r 12, s. 157; Закон Республики Беларусь от 3 мая 1996 г. № 440-Х111, ВВСРБ, 1996, n r 21, s. 380; Закон Республики Беларусь от 7 июля 1997 г. № 52-З, ВВСРБ, 1997, n r 24, s. 463 (now a re d ak cja); Закон Республики Беларусь от 9 июля 1999 г. № 285-З „Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь” (dalej: НРПАРБ), 1999, n r 54, poz. 2/56; Закон Республики Беларусь от 9 октября 2000 г. № 428-З, НРПАРБ, 2000, n r 100, poz. 2/203; Закон Республики Беларусь от 6 октября 2006 г. № 166-З, НРПАРБ, 2006, n r 166, poz. 2/1263. N ie za le ż n ie od o d p o w iedzialności k a rn e j z a z n ie sław ie n ie b ąd ź zn iew ag ę P re z y d e n ta , zw łaszcza po p ełn io n e p rz y u ż y ciu środków m asow ej in fo rm a cji, k tó re to p rz e s tę p s tw a są ścig an e z u rz ę d u , m ożliw a j e s t o d p o w iedzialność cy w iln a z ty tu łu n a r u s z e n ia czci i godności P re z y d e n ta . K a r n a o ch ro n a P re z y d e n ta p rz e d z n ie w a g am i n ie j e s t n iczy m n ad zw y czajn y m , zw ażyw szy chociażby n a fa k t, że w p ra w ie polsk im , w m y śl a r t. 135 § 2 k .k . z 1997 r.: „kto p u b licz n ie z n ie w a ż a P re z y d e n ta R zeczypospolitej P o lsk iej, p o d leg a k a rz e p o z b aw ie n ia w olności do la t 3”. W ty m m iejsc u n a le ż y zw rócić u w ag ę, że w m y śl o bow iązujących n a B ia ło ru si p rz e p i sów p ra w n y c h o k re śle n ie „ P re z y d e n t” m oże być sto so w an e je d y n ie do p re z y d e n ta p a ń stw a , z a te m n ie m oże istn ie ć p re z y d e n t m ia s ta , k o rp o rac ji gospodarczej, b a n k u , szkoły w yższej etc. Zob. Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 16 мая 2003 г. № 643 o некоторых мерах по упорядочению наименований должностей руководителей организаций и сокращенных наименований юридических лиц, НРПАРБ, 2003, n r 5, poz. 5/12467. J e s t rz ec zą ciek aw ą, a n a w e t w y jątk o w ą, że n a B ia ło ru si z a s a d y ję z y k a b ia ło ru sk ie g o (o rto g rafia , p u n k ta c ja itd .) s ą re g u lo w a n e p rzez u s ta w ę o j ę z y k u b ia ło ru s k im . Zob. Закон ад 23 лшеня 2008 г. № 420-З аб правшах беларускай арфаграфи i пунктуацьп, НРПАРБ, 2008, n r 186, poz. 2/1517. Zgodnie z § 29 w spo m n ia n e j ustaw y , słowo „ P re z y d e n t” w o d n ie s ie n iu do głow y p a ń s tw a m u s i być zaw sze p isa n e w ielk ą lite rą .
13 Zob. p rz y p is w yżej in fin e . I s tn ie n ia w sp o m n ia n ej u s ta w y nie z a u w a ż a ją o p ra co w a n ia polskie, np. J . Sobczak, R e p u b lik a B ia ło ru si..., s. 9 -3 1 .
ren d a republikańskie, kolejne (czyli zwyczajne) i nadzwyczajne wybory do
Izby R eprezentantów , Rady R epubliki i lokalnych organów przedstaw iciel
skich, rozw iązuje zarów no Izbę R eprezentantów , ja k i R adę R epubliki
w trybie przew idzianym w K onstytucji (np. w p rzypadku nieudzielenia wo
tu m zaufania rządowi, w yrażenia w otum nieufności, dw ukrotnej odmowie
w yrażenia zgodny n a m ianow anie k an d y d a ta przedstaw ionego przez Prezy
d en ta n a stanow isko p rem iera oraz w przypadku ciężkiego lub system atycz
nego n a ru sz a n ia K onstytucji)
1 4. Ponadto P rezydent m a obowiązek m ianować
sześciu członków C entralnej Komisji Republiki B iałoruś ds. Wyborów i P rze
prow adzenia Referendów R epublikańskich, zaś przewodniczącego tej komisji
za zgodą Rady R epubliki
1 5. Ponadto do kom petencji P rezydenta należy two
rzenie, likwidowanie i reorganizow anie nie tylko A dm inistracji P rezy d en ta
1 6,
lecz także pozostałych organów adm inistracji państwowej oraz organów kon
sultacyjno-doradczych, tudzież innych organów działających przy Prezydencie
(art. 84 obowiązującego tek stu Konstytucji). Za zgodą Izby Reprezentantów
m ianuje on prem iera, określa stru k tu rę rządu, m ianuje i odwołuje w icepre
14 P rz y p a d k i te w y m ien ia a r t. 18 u s ta w y o P re z y d en c ie RB (Закон о Президенте Республики Беларусь).15 W p ierw o tn y m tek ście K o n s ty tu c ja m ilc z a ła o ty c h u p ra w n ie n ia c h . O becny z a p is je s t n iew ątp liw ie e fe k te m sp o ru , do ja k ie g o doszło p rz ed re fe re n d u m k o n sty tu c y jn y m 24 lis to p a d a 1996 r., k ie d y to P re z y d e n t zdy m isjo n o w ał przew odniczącego C e n tra ln e j K om isji W yborczej, n a ru s z a ją c w te n sposób zaró w n o z d a n ie m opozycji, j a k i z a g ra n ic z n y ch k o n sty tu c jo n a listó w p rz e p isy K on sty tu cji.
16 O b o w iązu jąca K o n s ty tu c ja ty lk o w tre ś c i a r t. 84 p k t 5 w s p o m in a o A d m in is tra c ji P r e z y d e n ta . Szerzej t r a k t u j ą o niej a r t. 34—39 ro z d z ia łu V u s ta w y o P re z y d en c ie RB: Организация
и обеспечение деятельности Президента. W m yśl w sp o m n ian y ch przepisów try b d ziałaln o ści A d m i
n is tra c ji o k re ś la P re z y d e n t, k tó ry m ia n u je je j szefa (Глава Администрации). P re z y d e n t o k re śla ta k ż e fin an so w e i m a te ria ln o -te c h n ic z n e zabezp ieczen ie p ra c y A d m in is tra c ji, z aś je j p racow nicy m a ją s t a tu s u rz ę d n ik ó w a p a r a t u p a ń stw o w e g o . Zob. Указ Президента Республики Беларусь 23 января 1997 г. № 97 - Вопросы Администрации Президента Республики Беларусь; Указ Президента Республики Беларусь от 10 ноября 1997 г. № 572, „С обрание декретов, указов П резидента и постановлений Правительства Республики Беларусь” (dalej: СДУПППРБ), 1997, nr 32, s. 1013; Указ Президента Республики Беларусь от 10 ноября 1997 г. № 578, СДУПППРБ, 1997, nr 32, s. 1017; Указ Президента Республики Беларусь от 2 марта 1998 г. № 91; Указ Президента Республики Беларусь от 23 апреля 1999 г. № 231, НРПАРБ, 1999, иг 33, poz. 1/291; Указ Президента Республики Беларусь от 23 апреля 1999 г. № 232, НРПАРБ, 1999, иг 33, poz. 1/292; Указ Президента Республики Беларусь от 2 июня 2000 г. № 305, НРПАРБ, 2000, иг 54, poz. 1/1329; Указ Президента Республики Беларусь от 15 ноября 2000 г. № 595 НРПАРБ, 2000, nr 108, poz. 1/1776; Указ Президента Республики Беларусь от 28 ноября 2000 г. № 633 (nie zostaiy wniesione); Указ Президента Республики Беларусь от 25 апреля 2001 г № 216, НРПАРБ, 2001, nr 43, poz. 1/2588; Указ Президента Республики Беларусь от 12 ноября 2001 г. № 654, НРПАРБ, 2001, nr 107, poz. 1/3203); Указ Президента Республики Беларусь от 7 марта 2002 г. № 151, НРПАРБ, 2002, nr 31, poz. 1/3564; Указ Президента Республики Беларусь от 28 мая 2003 г. № 213, НРПАРБ, 2003, nr 61, poz. 1/4630; Указ Президента Республики Беларусь от 13 июня 2003 г. № 251, НРПАРБ, 2003, nr 68, poz. 1/4687; Указ Президента Республики Беларусь от 8 сентября 2003 г. № 382, НРПАРБ, 2003, nr 103, poz. 1/4895; Указ Президента Республики Беларусь от 20 февраля 2004 г. № 111, НРПАРБ, 2004, nr 35, poz. 1/5358; Указ Президента Республики Беларусь от 12 мая 2004 г. № 230, НРПАРБ, 2004, nr 75, poz. 1/5518; Указ Президента Республики Беларусь от 30 января 2007 г. № 58, НРПАРБ, 2007, nr 30, poz. 1/8313; Указ Президента Республики Беларусь от 28 июня 2007 г. № 304, НРПАРБ, 2007, nr 159, poz. 1/8702; Указ Президента Республики Беларусь от 31 января 2008 г. № 58, НРПАРБ, 2008, nr 30, poz. 1/9417; Указ Президента Республики Беларусь от 22 октября 2008 г. № 572, НРПАРБ, 2008, nr 253, poz. 1/10147.
mierów, m inistrów i innych członków rządu. Tak więc w ładza ustaw odaw cza
nie m a poza kom petencjam i w odniesieniu do p rem iera najm niejszego wpły
wu n a skład Rady M inistrów. P rezydent podejm uje także decyzje o dymisji
rząd u i poszczególnych jego członków. Za zgodą Rady Republiki m ianuje
przew odniczących: S ąd u K onstytucyjnego, S ąd u Najwyższego, Wyższego
Sądu Gospodarczego - spośród sędziów tych sądów. M ianuje także za zgodą
Rady R epubliki sędziów Sąd u Najwyższego oraz Wyższego Sądu G ospodar
czego, P ro k u rato ra G eneralnego, Przewodniczącego i członków Z arządu B an
ku Narodowego. Całkowicie sam odzielnie m ianuje także sześciu sędziów
Sądu Konstytucyjnego oraz innych sędziów R epubliki Białoruś.
Co ciekawe, jakkolw iek do m ianow ania w spom nianych osób w ym agana
je s t zgoda Rady Republiki, to całkowicie sam odzielnie P rezydent może odwo
łać Przewodniczącego i sędziów Sądu Konstytucyjnego, Przewodniczącego
i sędziów S ądu Najwyższego, Przewodniczącego i sędziów Wyższego Sądu
Gospodarczego, P ro k u ra to ra G eneralnego, Przew odniczącego i członków
B an ku Narodowego, Przewodniczącego i członków C entralnej Komisji ds.
Wyborów i Przeprow adzenia Referendów R epublikańskich, pod w arunkiem
w skazania podstaw y praw nej i zwykłego pow iadom ienia Rady Republiki.
Tak więc R ada nie m a praktycznie żadnego wpływu n a obsadę w spom nia
nych stanow isk. Przy okazji wypada zauważyć, że P rezydent m ianuje ośmiu
członków Rady R epubliki (art. 91 obowiązującego te k s tu Konstytucji). M ia
nuje także i odwołuje Przewodniczącego K om itetu K ontroli Państw ow ej, kie
rowników rep u b likańsk ich organów adm inistracji państw ow ej, określając
przy tym ich sta tu s, ponadto swoich przedstaw icieli w parlam encie oraz
w szystkich innych urzędników, których obowiązki określa u staw a - jeżeli
K onstytucja nie stanow i inaczej. Do jego kom petencji należy powoływanie
Rady Bezpieczeństwa Republiki Białoruś, której obradom przewodniczy oraz
m ianow anie i odwoływanie se k re tarz a sta n u w Radzie Bezpieczeństw a
1 7.
Jak o Głównodowodzący Sił Zbrojnych Republiki B iałoruś m ianuje i odwołuje
wyższe dowództwo sił zbrojnych
18. To ostatnie pojęcie wydaje się n a d e r ogól
17 J e d n y m z d o k u m en tó w z a tw ie rd z a ją c y c h re g u la m in R a d y B e zp iec z eń stw a R ep u b lik i B iało ru ś b y ł d e k re t P re z y d e n ta RB n r 24 z 5 s ie rp n ia 1994 r. W sp o m n ia n y d o k u m e n t je s t cy to w an y ty lk o p rzez G.A. W asilew icza, n a to m ia s t n ie j e s t d o stę p n y w b ia ło ru s k ic h e le k tro n iczn y ch b a z a c h a k tó w p ra w n y ch . J e d n a k je ż e li w cześniej w K o n s ty tu c ji w s k a z a n e było, że P re z y d e n t je d y n ie sto i n a czele R ad y B e zp ieczeń stw a, co dało p o d sta w y do sporów d otyczących tr y b u o k re ś le n ia s k ła d u Rady, to zgodnie z obecnie o b ow iązującym te k s te m K o n s ty tu c ji P re z y d e n t n ie ty lk o sto i n a czele R a d y B e zp iec zeń stw a, a le i k s z ta łtu je jej sk ła d . W K o n sty tu c ji b ezp o śred n io p rzew id zian o , że głow a p a ń s tw a m ia n u je n a sta n o w isk o i z w a ln ia ze sta n o w is k a S e k r e ta r z a P a ń stw o w eg o R a d y B ezp iecz eń stw a. A p a ra te m R a d y B ezp iec z eń stw a k ie ru je S e k re ta r z P aństw ow y, b ę d ąc y jed n o c ze śn ie pom o cn ik iem P r e z y d e n ta do sp ra w b e zp iec z eń s tw a n a ro dowego. Zob. Г. А. Василевич, Конституция Республики Беларусь. .., s. 310.18 Z a d a n ia S ił Z b r o jn y c h z a r ó w n o w c z a s ie p o k o ju , j a k i w o jn ie o k r e ś l a Закон o Вооруженных Силах от 3 ноября 1992 г., ВВСРБ, 1992, nr 28, s. 495; zm. Закон от 4 сентября 1996 г. № 568-XIII ВВСРБ, 1996, nr 29, s. 531; Закон от 9 ноября 1999 г. № 307-3, ВВСРБ, 1999, nr 32, s. 459; Закон от 24 июля 2002 г. № 135-3 НРПАРБ, 2002, nr 87, poz. 2/884.
nikowe i praktycznie kom petencje P rezy d enta w odniesieniu do obsady s ta
nowisk w siłach zbrojnych m ożna interpretow ać bardzo szeroko19.
Ponadto do kom petencji P rezy d en ta należy zw racanie się z corocznym
orędziem do p arlam en tu , które nie może być przedm iotem debat n a posiedze
n iu obu izb. Ma także P rezydent prawo uczestniczenia w pracach p a rla m e n
tu i jego organów, w ystępow ania przed nim i w dowolnym czasie z przem ó
w ieniam i i inform acjam i. Tak więc wpływ P rezy den ta n a działalność władzy
ustaw odaw czej je s t ogromny. Posiada on praw o przew odniczenia posiedze
niom Rady M inistrów. Decyduje o n a d a n iu i pozbaw ieniu obyw atelstw a,
u dzieleniu azylu, u sta n a w ia św ięta państw ow e i dni św iąteczne, przyznaje
odznaczenia państw ow e, nadaje stopnie i tytuły, stosuje praw o łaski, prow a
dzi p ertrak tacje, podpisuje umowy m iędzynarodowe, nie oglądając się na
stanow isko rządu, m ianuje i odwołuje przedstaw icieli dyplom atycznych B ia
łorusi w innych pań stw ach i przy organizacjach międzynarodowych. Przyj
m uje listy uw ierzytelniające i odwołujące przedstaw icieli dyplomatycznych
innych państw , którzy są przy nim akredytow ani. W w ypadku klęski żywio
łowej, katastro fy czy rozruchów, którym tow arzyszy przemoc lub groźba prze
mocy ze strony grupy osób i organizacji, a zatem istnieje niebezpieczeństwo
dla życia i zdrowia ludzi, terytorialnej nienaruszalności i istn ien ia państw a,
P rezydent wprow adza n a tery to riu m R epubliki B iałoruś i w poszczególnych
jej miejscowościach s ta n nadzwyczajny, z tym że decyzja w tym przedmiocie
w inna być w ciągu trzech dni przedstaw iona do zatw ierdzenia Radzie R epu
bliki. Może on także w p rzypadku zapowiedzianego stra jk u zawiesić go lub
p rzesunąć jego term in, jed n a k nie n a dłużej niż n a trzy miesiące.
Posiada także P rezydent poważne kom petencje w zakresie stanow ienia
ustaw . Podpisuje ustaw y oraz może w term inie ustaw ow ym je zawetować
i odesłać ze swoimi uw agam i Izbie R eprezentantów 20. W przypadku odrzu
cenia przez Radę Republiki uchwalonego przez Izbę R eprezentantów projek
tu , w sytuacji gdy stw orzona przez obie izby kom isja porozum iewawcza nie
w ypracow ała uzgodnionego te k s tu ustawy, P rezydent lub n a jego polecenie
R ada M inistrów mogą zażądać, aby Izba R eprezentantów podjęła ostateczną
decyzję co do takiej ustawy. Do jej przyjęcia w ym agana je s t większość 2/3
głosów. P rezydent m a też praw o uchylania aktów rządu. Bezpośrednio lub
19 A n alizę k o m p e te n c ji P r e z y d e n ta w ty m z a k re s ie p rz y n o si Б. М. Лепешко, Президент
Республики Беларусь..., s. 1 3 4-141.
20 Z godnie z tr e ś c ią a r t. 100 obow iązującej K o n sty tu cji, w ra z ie zg ło szen ia z a s trz e ż e ń p rzez P r e z y d e n ta do całej u s ta w y b ą d ź jej poszczególnych zap isó w Iz b a R e p re z e n ta n tó w w in n a ro zp o zn ać je w c ią g u 30 d n i. J e ż e li z a s trz e ż e n ia te z o s ta n ą od rzu co n e w ięk szo ścią 2/3 głosów u staw o w ej liczby członków, u s ta w a w te rm in ie 15 d n i m a zo stać s k ie ro w a n a do R a d y R e p u b li k i, k tó r a w in n a j ą ro z p a trz e ć p o w tó rn ie w d w u d z iesto d n io w y m te rm in ie , je d n a k w ięk szo ścią co n a jm n iej 2/3 głosów u staw o w e j liczby członków. W ta k im p rz y p a d k u w in n a zo stać p o d p isa n a p rzez P re z y d e n ta w c ią g u 5 d n i, p rz y czym w chodzi w życie ró w n ież w p rz y p a d k u , je ż e li nie z o sta n ie p o d p is a n a w ty m te rm in ie .
przez stworzone przez siebie organy spraw uje kontrolę n ad przestrzeganiem
ustaw odaw stw a przez lokalne organy adm inistracyjne i samorządowe. Po
siada praw o zaw ieszania decyzji lokalnych ra d deputow anych i uchylania
decyzji miejscowych organów wykonawczych i adm inistracyjnych w razie
stw ierdzenia ich niezgodności z praw odaw stw em . Ponadto m a wykonywać
wszelkie inne kom petencje nałożone przez Konstytucje.
P rezydent n a podstaw ie i zgodnie z K onstytucją wydaje dekrety i rozpo
rządzenia posiadające moc p raw n ą n a całym tery torium pań stw a, w tym
także dekrety z mocą ustawy. Przy czym bezpośrednio lub przez stworzone
przez siebie organy zabezpiecza wykonanie tych dekretów i rozporządzeń.
W m yśl art. 101 obowiązującej K onstytucji, Izba R eprezentantów i R ada
Republiki większością głosów ustaw owej liczby członków obu izb, n a wniosek
Prezydenta, m ogą m u udzielić prawodawczych pełnomocnictw do w ydaw ania
dekretów z mocą ustawy. Taki ak t norm atyw ny m usi określać przedm iot regu
lacji i term in upoważnienia Prezydenta do w ydaw ania dekretów. Niedopusz
czalne w myśl Konstytucji je st przekazywanie Prezydentowi pełnomocnictw do
w ydaw ania dekretów przewidujących zm iany i uzupełnienia w Konstytucji,
interpretacje Konstytucji, zm ianę i uzupełnienie u staw program owych, za
tw ierdzania b u d żetu i spraw ozdania z j e g o w ykonania, zm iany try b u wybo
rów P rezydenta i parlam en tu , ograniczania praw i swobód konstytucyjnych
obywateli. Delegacja pełnom ocnictw prawodawczych nie może także pozwa
lać n a zm ianę ustaw y oraz dawać Prezydentow i praw o do tw orzenia norm
z mocą w steczną. W przypadku szczególnej konieczności P rezydent ze swej
inicjatyw y lub n a wniosek rząd u może wydawać tymczasowe dekrety z mocą
ustawy. W przy padk u w ydaw ania ich n a wniosek rzą d u w inny one być
kontrasygnow ane przez prem iera. D ekrety tymczasowe w term in ie 3 dni
powinny być przedstaw ione do ro zp atrzen ia przez Izbę Reprezentantów ,
a n astępnie przez Radę Republiki21. Zachowują one moc praw ną, jeżeli nie
zostan ą uchylone większością co najm niej 2/3 głosów ustawowej liczby człon
ków każdej z izb22.
21 Ju ry d y c z n e ro z w a ż a n ia dotyczące c h a r a k te r u n o rm aty w n e g o i m ocy p ra w n e j d e k retó w z m o cą u s ta w y i ro z p o rz ą d ze ń p rz e d s ta w ia Б. М. Лепешко, Президент Республики Беларусь..., s. 1 4 1 -1 4 6 .
22 D la p o ró w n a n ia w y p a d a zau w aży ć, że w p ierw o tn y m tek ście K o n s ty tu c ji k o m p ete n cje P re z y d e n ta , ja k k o lw ie k szerokie, b y ły z n ac zn ie b a rd zie j sk ą p e niż w e d łu g obow iązującego te k stu . W m y śl K o n s ty tu c ji z 1994 r. P re z y d e n t, p rzew o d ząc o rg a n o m w ła d zy w ykonaw czej, m ia ł d b ać o ich w s p ó łd z iałan ie z o rg a n a m i p rz e d sta w icie ls k im i, m ia ł p raw o podejm ow ać k ro k i zm ie rz ając e do o chrony su w eren n o śc i, b e z p ie c z eń s tw a i in te g ra ln o ś c i te ry to ria ln e j R ep u b lik i, s ta b i lizacji p olitycznej i ekonom icznej, a ta k ż e p ra w i w olności obyw ateli. W p rz y p a d k u z a is tn ie n ia s y tu a c ji w s k az an y c h w K o n sty tu cji m ógł zarząd zić w p ro w ad zen ie s ta n u nadzw yczajnego (w yjąt kowego lu b w ojennego), ogłosić p e łn ą lub częściow ą m obilizację, a ta k ż e odroczyć n a o k res dwóch m iesięcy p rzep ro w ad z en ie stra jk u . Był on ta k ż e głów nodow odzącym sił zbrojnych i przew o d n i czącym R ad y B ezp ieczeń stw a B iałorusi. J a k o z w ierzch n ik w ład zy w ykonaw czej m ógł on tw orzyć i lik w id o w ać m in is te rs tw a , k o m ite ty p a ń stw o w e i in n e c e n tra ln e o rg a n y w ła d zy w ykonaw czej.
W gruncie rzeczy dekrety tymczasowe w system ie aktów norm atyw nych
B iałorusi m ają nadrzędn y c h a ra k te r n a d ustaw am i. W św ietle art. 101 obec
nie obowiązującego te k s tu Konstytucji, d ekret tymczasowy obowiązuje, jeśli
nie zostanie uchylony przez obie izby p arlam en tu , a także w razie jego
kolizji z ustaw ą. Analogiczna sytuacja m a miejsce w przypadku zarządzeń
P rezy d enta w ydaw anych n a podstaw ie ustawy, a także tych, które nie posia
d ają delegacji ustaw ow ej23. W arto przy tym zauważyć, że zarządzenia te
w ogóle nie m uszą być i w praktyce nie są przedkładane obu izbom p a rla
m en tu B iałorusi. K onstytucja nie reguluje zasad prom ulgacji prezydenckich
aktów norm atyw nych24.
Z a zg o d ą R ad y N ajw yższej (gdyż P a r la m e n t z d w o m a izb a m i w ów czas jeszcze n ie is tn ia ł) m ógł pow oływ ać i odw oływ ać p re m ie ra , jego zastęp có w o raz m in istró w : sp ra w zag ra n ic z n y ch , fin a n sów, o b ro n y i sp ra w w e w n ę trz n y c h , a ta k ż e członków K o m ite tu B ezp iec z eń stw a N arodow ego. S a m o d zieln ie - bez ko n ieczn o ści u z y s k iw a n ia zgody R a d y N ajw yższej - m ógł pow oływ ać pozo s ta ły c h członków g a b in e tu m in istró w . P o n a d to P re z y d e n t re k o m e n d o w a ł R ad zie N ajw yższej k a n d y d a tó w n a s ta n o w is k a p rzew odniczących: S ą d u K o n sty tu cy jn eg o , S ą d u N ajw yższego, Wy ższego S ą d u G ospodarczego o raz z a rz ą d u B a n k u N arodow ego. C orocznie m ia ł też p rz e d sta w ia ć R ad zie N ajw yższej r a p o rt o s ta n ie p a ń s tw a . Z w ła sn e j in ic jaty w y lu b n a w n io se k R ad y N a j w yższej m ia ł obow iązek inform ow ać j ą o re a liz a c ji w e w n ę trz n e j i z ag ra n ic z n ej p o lity k i R e p u b lik i. P re z y d e n t m ia ł ta k ż e p raw o z w raca ć się z o rę d ziem sk ie ro w an y m b ąd ź do n a ro d u , b ąd ź do R ady N ajw yższej. N ałożono n a niego obow iązek k o m u n ik o w a n ia R ad zie N ajw yższej p ro g ra m u d z ia łaln o śc i g a b in e tu m in istró w . M ógł ucze stn iczy ć w p ra c a c h R a d y N ajw yższej i je j o rg a nów o raz w y stęp o w ać p rz e d n im i w dow olnym czasie. M iał p raw o m ian o w ać sędziów , z w y ją t k ie m ty c h , k tó r y c h p o w o ła n ie n a le ż a ło do k o m p e te n c ji R a d y N a jw y ż s z e j. P o n a d to do k o m p ete n cji P r e z y d e n ta n ale ż a ło p ro w a d ze n ie rozm ów m ięd zy n aro d o w y ch , p o d p isy w an ie t r a k tatów , p rzy jm o w an ie listó w u w ie rz y te ln ia ją c y c h i odw oływ anych p rz e d sta w ic ie li d y p lo m aty cz n y ch a k re d y to w a n y c h p rz y P re z y d en c ie , m ia n o w a n ie i odw oływ anie p rz e d sta w ic ie li B ia ło ru si w in n y c h p a ń s tw a c h , n a d a w a n ie o d z n a c z e ń i n a g ró d p a ń stw o w y c h , ty tu łó w h o n o ro w y c h i sto p n i zaw odow ych, sto so w an ie p ra w a ła s k i, w reszcie n a d a w a n ie o b y w a telstw a . Dość is to tn e b y ły jeg o k o m p ete n c je w p ro cesie s ta n o w ie n ia p ra w a . K o n s ty tu c ja w y p o sa ż y ła P r e z y d e n ta w in icjaty w ę u sta w o d a w cz ą , a ta k ż e w p ra w o do w y d a w a n ia w ra m a c h p rz y z n a n y c h k o m p e te n cji d e k retó w i ro z p o rz ą d ze ń , k tó ry c h w y k o n a n ie m ógł też k o n tro lo w ać. P o d p isy w ał o n też u s t a w y u c h w a la n e p rzez R ad ę N a jw y ższą , p rz y czym m ógł w cią g u 10 d n i od o trz y m a n ia u s ta w y zak w estio n o w ać ją , z w rac a ją c do R a d y N ajw yższej z w ła sn y m i u w a g a m i celem pow tórnego ro z p a tr z e n ia i g ło so w a n ia (veto p re z y d e n c k ie ). T ak z a k w e s tio n o w a n a u s ta w a m u s ia ła być u c h w a lo n a p rzez R a d ę N a jw y ższą w ię k sz o ścią 2/3 głosów ogółu d ep u to w an y c h , z a ś P re z y d e n t m u s ia ł j ą p o d p isać w c ią g u trz e c h d n i. N iezw ró co n ą w ty m czasie p rzez P r e z y d e n ta u sta w ę K o n s ty tu c ja n a k a z y w a ła tra k to w a ć ja k o p o d p is a n ą . Zob. Канстытуцыя РэспыблШ Беларусь, M iń sk 1994, s. 18-20. T ak szeroko z a k re ślo n e k o m p ete n cje P r e z y d e n ta R ep u b lik i n iew ątp liw ie pow odują, iż oso b a s p ra w u ją c a tę fu n k cję odgryw ać m u s i p ierw sz o p la n o w ą rolę w sy ste m ie o rg an ó w p a ń s tw a . D la te g o te ż n ale ża ło spodziew ać się, iż o godność tę rozpocznie się b r u ta ln a i b e zp a rd o n o w a w a lk a.
23 P ro b le m m ocy p ra w n e j d e k re tó w P r e z y d e n ta szczegółow o o m a w ia Г.А. Василевич,
Конституция Республики Беларусь..., s. 319. A u to r te n z au w a ż a , że w p ra k ty c e m o g ą pojaw ić się
w ą tp liw o ści co do h ie ra rc h ii n o rm p ra w n y c h i k o m p ete n cji sta n o w ie n ia odpo w ied n ich n o rm . W y raż a p rz y ty m pogląd, że k o n ieczn e j e s t w y p o sażen ie S ą d u K o n sty tu cy jn eg o w p raw o ro z p a tr y w a n ia sporów k o m p eten cy jn y ch .
24 P oczątkow o lu k a t a z o s ta ła w y p e łn io n a p rz ez d e k re t P r e z y d e n ta z 3 g ru d n ia 1994 r. z późn. zm . (Указ Президента от 3 декабря 1994 г. № 252), zgodnie z k tó ry m oficjaln y m o rg a n em p ro m u lg a cy jn y m był „Zbiór d e k retó w P r e z y d e n ta i ro z p o rz ą d ze ń R z ą d u R ep u b lik i B ia ło ru ś ”
Kolejne wybory prezydenckie kończyły się każdorazowo powołaniem na
to stanow isko A leksandra Łukaszenki. Dodać przy tym należy, że wprawdzie
w K onstytucji z 1994 r. kadencje P rezy den ta określono n a 5 lat, to jed n a k
wprowadzone 2 la ta później zm iany w K onstytucji A. Ł ukaszenka z in te rp re
tował w ten sposób, że czas jego kadencji winien się liczyć od 1996 r. do 2001 r.
Przeprow adzone jesien ią 2001 r. drugie wybory prezydenckie zakończyły się
jego m iażdżącym zwycięstwem. W październiku 2004 r. przeprowadzono refe
ren d u m ogólnopaństwowe, którego wynik pozwolił A. Łukaszence kandydo
wać w wyborach po raz trzeci w 2006 r. W prow adzając zm iany w K on sty tu
cji w g ru d n iu 2004 r., zapom niano bowiem popraw ić aktów wykonawczych
i term in u „druga kadencja” nie zastąpiono określeniam i „trzecia kadencja”
bądź „kolejna kadencja”. Z pom inięciem procesu ustawodawczego, odpowied
nie popraw ki w ak tach norm atyw nych w prow adziła ju ż w trakcie kam panii
wyborczej C en tra ln a Komisja Wyborcza25. Biorąc udział w wyborach po raz
trzeci, 19 m arca 2006 r. A. Ł u kaszenka otrzym ał 83%, czyli uzyskał wynik
lepszy niż w 2001 r. o praw ie 8%. W spólny k an d y d at całej opozycji A leksan
der Milinkiewicz zdobył 6,1%. Frekw encja w tych wyborach była wyjątkowo
wysoka i wyniosła 92,9%26.
Obowiązująca K onstytucja gw aran tu je Prezydentow i praktycznie władzę
absolutną, dając możliwość n a ru sz a n ia wolności oraz praw człowieka i oby
w atela. Umożliwia także m arginalizację obu izb p a rla m e n tu oraz S ądu Kon
stytucyjnego. W p rak ty ce podejm ow ane są pozakonstytucyjne d zia łan ia
a ta k ż e g a z e ty : „Народная газета”, „Белорусская нива”, „Звязда”, „Рэспублж а” i „Советская Белоруссия”. W d e k rec ie ty m p rzew id zian o ta k ż e , iż n ie p o d leg a ją p u b lik a c ji d e k re ty P re z y d e n ta i ich części, je ż e li z a w ie ra ją ta je m n ice p a ń stw o w e. O becnie, zgodnie z d e k re te m z 10 g ru d n ia 1998 r. n r 22, o ficjalnym o rg a n e m p ro m u lg a cy jn y m p re zy d e n ck ic h a k tó w n o rm a ty w n y c h je s t N aro d o w y R e je s tr A któw P ra w n y c h R e p u b lik i B iało ru ś (Национальныгй реестр правовыгх актовРеспублики Беларусь) o raz d z ie n n ik „Советская Белоруссия” (w chw ili obecnej d z ie n n ik te n nosi
nazw ę „Беларусь Сегодня”). P rz e d 1 s ty c zn ia 2001 r. a k ty p ra w n e oficjalnie p u b lik o w an e były w „Zbiorze d e k retó w P r e z y d e n ta i ro z p o rz ą d z e ń R z ą d u R e p u b lik i B ia ło ru ś ” zgodnie z o ry g in a ła m i p o d p isa n y m i p rzez P re z y d e n ta . Zob. Г.А. Василевич, Конституция Республики Беларусь..., s. 321.
25 Pozw oliło to A le k sa n d ro w i K azu lin o w i (ur. 25.11.1955 w M iń sk u ), b ia ło ru s k ie m u p o lity kow i, k o n k u re n to w i A. Ł u k a s z e n k i w w y b o ra ch p rezy d e n ck ic h 2006 r., podczas k tó ry c h o s k a r żał on u rzęd u jąceg o P r e z y d e n ta m .in . o h a n d e l b ro n ią i fa łs z e rs tw a b u d żeto w e, n a złożenie s k a rg i do S ą d u K o n sty tu c y jn eg o . S k a rg a t a z o s ta ła je d n a k o d d alo n a. J e s t rz ec zą ciek aw ą, że A. K a zu lin , re k to r B iało ru sk ie g o U n iw e rs y te tu P a ń stw o w eg o w la ta c h 1 9 9 6 -2 0 0 3 , b y ł w o k re sie p e łn ie n ia tej fu n k cji ta k ż e m in is tre m , u tr a c ił je d n a k z a u fa n ie A. Ł u k a s z e n k i. W z w iązk u z k a m p a n ią p re z y d e n c k ą z o s ta ł a re s z to w a n y p rz ez w ła d ze p o rz ąd k o w e z pow odu u d z ia łu w d e m o n s tra cji, n a s tę p n ie 13 lip c a 2006 r. s k a z a n y p rz ez są d w M iń sk u n a pięć i pół ro k u w ięzien ia z a ch u lig a ń stw o , czyli o rg a n iz o w a n ie z g ro m a d ze ń , k tó re ła m ią p o rz ą d e k pu b liczn y i u d z ia ł w ta k ic h z g ro m a d z e n ia c h . Z o stał u ła s k a w io n y p rzez p re z y d e n ta Ł u k a s z e n k ę . Do 3 s ie rp n ia 2008 r. b ył szefem opozycyjnej B iało ru sk ie j P a r tii S o cjald em o k raty czn ej „ H ra m a d a ”.
26 Zob. F. G arb e, R. L in d n er, W ehlfarce in B ela ru s. In sz e n ie rte r U nterg a n g u n d neuer
W id ersta n d , „S W P -D isk u ssio n sp a p ie r F G 5 ” 2006, n r 3, s. 1 -5 ; F. H e tt, B e la ru s u n te r D ruck? D ie b e la ru ssisc h -ru ssisc h en E n er g ie ko n flik te u n d Im r e F olgen, „ S W P -D isk u ssio n sp a p ie r F G 5 ”
zm ierzające do ustanow ienia prezydenckiej kontroli nad orzecznictwem są
dów we w szystkich rozpoznaw anych przez nie spraw ach27.
Zm iany K onstytucji oraz p rak ty k a rządzenia spowodowała, że P rezydent
B iałorusi uzyskał w yraźną dominację w każdym z wyróżnianych tradycyjnie
za Karolem M onteskiuszem segm entów władzy państw owej. Praktycznie m a
tak że możliwość nadzorow ania organów kontroli oraz przem ożny wpływ n a
tzw. czw artą władzę. Jego dom inacji w tym ostatn im sektorze wym yka się
ja k dotąd In tern et. Od roku 1994 niew ątpliw ie Białoruś znalazła się w syste
mie rządów prezydenckich28. Odosobniony w doktrynie jest pogląd, że Zgroma
dzenie Narodowe - p arlam en t Białorusi - będąc faktycznie jedynie organem
pomocniczym dla Prezydenta, pozwala zaliczyć istniejący w tym państw ie sys
tem polityczny do m iana „półparlam entarnego”, a naw et „ćwierćparlam entar-
nego”. Według niektórych badaczy, system polityczny B iałorusi form alnie
rzecz biorąc odpowiada modelowi półprezydenckiem u (sem iprezydenckiem u),
gdyż elem entem władzy wykonawczej je st odpowiedzialny przed p a rla m e n
tem rząd 29. K o nstatacja ta nie wydaje się jed n a k praw dziw a, zważywszy, że
rząd je s t całkowicie uzależniony od Prezydenta, a próba odwołania rząd u
przez Izbę R eprezentantów może prowadzić do jej rozw iązania. System pół-
prezydencki w ujęciu modelowym łączy — ja k stw ierdza się w litera tu rz e
- pewne cechy system u parlam entarno-gabinetow ego i prezydenckiego. J e d
nocześnie jed n a k zaw iera w sobie rozw iązania uniem ożliwiające przy naj
m niej teoretycznie spraw ow anie władzy przez P rezyd enta w sposób d y k ta
torski. W modelowym system ie półprezydenckim istnieje szereg hamulców,
k tóre ta k ą d y k tatu rę uniem ożliw iają, m .in. przyjęcie zasady podwójnej odpo
w iedzialności rzą d u przed Prezydentem , ścisłe określenie procedur zapobie
gających łatw em u rozw iązaniu przez P rezy den ta p arla m e n tu i łatw em u od
w ołaniu rzą d u przez p arlam en t. W system ie białoruskim ham ulce te nie
istn ieją lub m ają c h a ra k te r fasadowy, a podważa je wyposażenie P rezydenta
w praw o w ydaw ania dekretów także z mocą ustaw y i u p raw nien ia w kw e
stii obsadzania i odwoływania urzędników, a także wobec możliwości k re
ow ania przez P rezy d enta części sk ładu Rady Republiki, pełniącej funkcję
27 W arto zauw ażyć, że k ie d y S ą d K o n sty tu c y jn y w o rzeczen iu z 4 lis to p a d a 1996 r. stw ie r d ził, że lan s o w a n e p rz ez P r e z y d e n ta re fe re n d u m k o n sty tu c y jn e m oże m ieć je d y n ie c h a r a k te r k o n su ltac y jn y , P re z y d e n t d e k re te m u n ie w a ż n ił orzeczen ie s ą d u i odw ołał p rzew odniczącego s k ła d u sędziow skiego. Zob. M. M aszkiew icz, R e p u b lik a B ia ło r u ś ..., s. 64. W lip c u 1996 r. w rozm ow ie z d z ie n n ik a rz a m i, o d p o w iad ając n a p y ta n ie o w z aje m n e re lacje z w ła d z ą są d o w n i czą, A. Ł u k as ze n k o pow iedział: „[...] w ed le K o n s ty tu c ji je s t o n a [w ład za sądow nicza] fak ty czn ie w ła d z ą p re zy d e n ck ą . T ak, z o s ta ła z a d e k la ro w a n a n iezaw isło ść sędziow ska, a le m ia n u je i odwo łu je n a stan o w isk o sędziów, poza czło n k am i S ą d u N ajw yższego, P re z y d e n t. Z tej ra c ji łatw iej j e s t P re z y d e n to w i p ro w a d zić sw o ją p o lity k ę p o p rz ez w ła d zę s ą d o w n ic z ą ”. Zob. „СоветскаяБелоруссия” z 12 lip c a 1996 r.
28 J . S obczak, R e p u b lik a B ia ło ru s i..., s. 13 i n.
29 M. C z erw iń sk i, B ia ło ru ś , [w:] M. B a ra ń s k i (red.), S y s te m y p o lity cz n e p a ń s tw E u ro p y
izby wyższej. W szystko to razem wzięte um ożliw ia Prezydentow i niem al swo
bodne kształtow anie korzystnych dla niego konfiguracji urzędowych i poli
tycznych w organach władzy państw ow ej30.
W doktrynie stw ierdza się, iż istniejący n a B iałorusi system polityczny
oscyluje m iędzy d y k ta tu rą a u to ry ta rn ą a totalitaryzm em 31. B. Górowska
określa te n system rządów m ianem dem okratury32. W iększość jed n a k do
strzega n a B iałorusi jedynie d y k tatu rę prezydencką, stw ierdzając, że b rak
zabójstw politycznych n a dużą skalę, b ra k masowych represji, niekw estiono
w ane praw o wyjazdu obywateli zagranicę oraz istnienie częściowo autono
micznego sektora pryw atnego nie pozw alają n a jednoznaczne stw ierdzenie,
iż system białoruski m a c h a ra k te r to ta lita rn y 33. A. Sannikow uw aża, że jest
to to talitary zm n a początkowym etapie rozwoju34. Dodać do tego należy, że
przeciwko tezie o to talitarn y m charak terze system u politycznego B iałorusi
świadczy także b ra k narzucanego św iatopoglądu i obowiązującej ideologii35.
W ykładany je s t jed n a k od 2004 r. n a wyższych uczelniach przedm iot Ideolo
gia Białorusi, istnieje także do niego obowiązkowy podręcznik zatw ierdzony
przez P rezy den ta36. B rak jed n a k p a rtii politycznej o charak terze masowym
gotowej wcielać te założenia.
30 M. G u lczy ń sk i, W spółczesne sy ste m y p o lity czn e, Z ielo n a G ó ra 2002, s. 119. A u to r te n stw ie rd z a , że p rzy jm o w an ie p rezy d en ck ie g o b ąd ź p ó łp rezy d en ck ieg o sy s te m u politycznego przez p a ń s tw a k s z ta łtu ją c e w sp ó łcz eśn ie istn ie ją c y sy s te m d e te rm in o w a n e j e s t fa k te m , iż w ła śn ie te sy s te m y s ą u ży teczn iejsze do tw o rz e n ia a u to r y ta r n y c h rządów .
31 S. O w sian n ik , J . S triełk o w a , W ła d za a społeczeństw o. B ia ło r u ś 1 9 9 1 -1 9 9 8 , W a rsz a w a 1998, s. 1 6 2 -1 7 3 .
32 B. G ó ro w sk a, O koliczności i re zu lta ty z m ia n y K o n sty tu c ji B ia ło ru s i, „P o lity k a W schod n ia ” 1997, n r 1, s. 99 i n. T erm in „ d e m o k ra tu ra ” j e s t n eologizm em n ie w y s tę p u jąc y m w po d z ia ła c h s y s te m u politycznego. Z a u w a ż a się je d n a k , że neologizm te n m a p e w n ą w a rto ść, gdyż k o n cep cja rząd ó w A. Ł u k a s z e n k i b lis k a j e s t ro z w iąz an io m sta ro ż y tn y c h dem agogów , k tó rz y d la lu d u i p rzez lu d d ą ży li do osobistej władzy. Zob. M. C zerw iń sk i, op. cit., s. 46.
33 M. M aszkiew icz, R e p u b lik a B ia ło ru ś , [w:] W. B a lu k , A. C zajow ski, U stroje p o lityczn e
kra jó w W sp ó ln o t N iep o d leg łych P a ń stw , W rocław 2007, s. 66.
34 А. Саншков, Б еларуси т ат алт ары зм - рэальнасць, [o n lin e] <w w w .c h a rte r9 7 .o rg /b e l/ n e w s2 0 0 3 -0 7 -2 5 /sa n n ik o v >.
35 N a B ia ło ru si stw orzono m a s o w ą o rg a n iz a c ję m łodzieżow ą - B ia ło ru s k i R e p u b lik a ń sk i Z w iązek M łodzieży, w y w ie ra ją c n a c isk i n a uczniów i stu d en tó w , a b y do niej w s tę p o w a li i po św ięcali się s tu d io w a n iu ideologii p ań stw o w ej. D e k re te m z 20 lu te g o 2004 r. n ałożono n a k iero w n ik ó w zaró w n o p ań stw o w y ch , j a k i w sz e lk ic h in n y c h in s ty tu c ji o so b istą odpo w ied zial ność z a s ta n p ra c y ideologicznej w śró d pracow ników . P r a c ą t a k ą w in ie n k iero w ać je d e n z z a stępców k ażd eg o z kierow ników , k tó reg o n o m in a c ja m u s i być u zg o d n io n a z odp o w ied n im i w ła d zam i. We w s p o m n ia n y m d e k rec ie u sta lo n o liczbę e ta tó w d la z arz ąd ó w p ra c y ideologicznej - w rejonie liczącym m niej niż 20 tys. m ieszk ań cy to 3 etaty. Указ Президента Республики Беларусь от 20 февраля 2004 г. № 111 o совершенствовании кадрового обеспечения идеологической работы в Республике Беларусь, НРПАРБ, 2004, n r 35, poz. 1/5358.
36 Z d a n ie m A. Ł u k a s z e n k i, czas, p rz e z n a c z e n ie i s y tu a c ja u c z y n iły B ia ło ru ś lid e re m w s c h o d n i o e u r o p e j s k i e j c y w i li z a c ji . Z o b . Д о к л а д на сем инаре руко во д ящ и х р о бот ников
республиканских и местныгх государственныгх органов по вопросам совершенствования идеологической работ ы, [online] <w w w .president.gov.by>.
W ypracowany n a B iałorusi sposób spraw ow ania władzy m a c h a ra k te r
w ertykalny, zasadza się n a bezpośrednim podporządkow aniu władz lokal
nych Prezydentow i i jego aparatow i37. Nie tylko w ładza wykonawcza, adm i
n istracja lokalna, ale tak że ustaw odaw cza i częściowo sądownicza są kontro
low ane przez głowę państw a. P rezy d en t osobiście nadzoruje stosow anie
aktów norm atyw nych oraz rozlicza urzędników z ich zadań. P raw a człowieka
i obyw atela n a Białorusi, zarówno w płaszczyźnie praw a pryw atnego, ja k
i publicznego, są łam ane i to n a każdym poziomie. Represyjność działań
organów władzy, ingerencja p ań stw a w k ażd ą sferę życia je s t przem ożna.
K onstytucja gw arantu je w prawdzie form alnie praw a człowieka i obywatela,
ale m a c h a ra k te r sem antyczny i wykonywanie jej zapisów nie tylko w p ra k
tyce życia społecznego, ale naw et w zakresie ustaw , rozporządzeń i aktów
adm inistracyjnych niższego rzędu pozostaw ia wiele do życzenia.
Zauważyć należy, że w efekcie zm ian przyjętych w w yniku referendum
w 1996 r. zmodyfikowano system władzy, rozszerzając kom petencje P rezy
d enta, a m arginalizując rolę władzy wykonawczej i rządu. W rezultacie
sform ułowano podstaw y k ształtu jące dyk tatorski model p rezydentury A. Ł u
kaszenki. W jego rękach spoczywa pełnia władzy - to on podejm uje najw aż
niejsze strategiczne decyzje w państw ie. C h arak terystyczną cechą biało ru
skiego system u je s t to, że form alnie A. Ł ukaszenk a nie odrzuca dem okracji
jako takiej, s ta ra się n ato m iast m anipulow ać niektórym i jej proceduram i,
w tym in stytucją referendum . W odczuciu społeczeństwa w ładza prezydenc
k a s ta ła się synonim em władzy państw ow ej38, przy czym - co ciekawe
i ch arakterystyczne - A. Ł uk aszen ka cieszy się w yraźnie poparciem znaczą
cych grup społecznych39, z w yjątkiem niektórych przedstaw icieli inteligencji,
37 W k w e s tii pozycji głow y p a ń s tw a i fu n k c ji u stro jo w y c h P r e z y d e n ta zob. R. B alicki,G łow a p a ń s tw a w r o z w ią z a n ia ch k o n stytu cy jn yc h różn ych system ó w rzą d ó w , [w:] T. M ołdaw a,
J . S z y m an e k (red.), S y s te m y rządów . D y lem a ty k o n sty tu c y jn e j regulacji iO p ra k tyc zn e j fu n k c jo
n a ln o śc i, W a rsz a w a 2007, s. 11-28.
38 W lite r a tu r z e p o d k re ś la się, że A. Ł u k a s ze n k o p o strz e g a sieb ie w k a te g o ria c h ty p o w y ch d la k u ltu r y i d z ie d z ic tw a w sch o d n io sło w iań sk ieg o (ro sy jsk o -p raw o sław n e g o , ra d z ie c k ie go). J a w i się ja k o e m a n a c ja p o ż ąd an eg o silnego o rg a n u w ładzy, id ea ln ej w ła d zy publicznej. P o jm o w an y j e s t o n ja k o baćka, czyli ojciec. O k re śle n ie to w k rę g a c h opozycji p ró bow ano w y kp ić, a le przyjęło się w sp o łeczeń stw ie, zw łaszcza w śró d lu d zi sta rsz y c h , e m e ry tó w i rencistów . J a k o b a ćka A. Ł u k as ze n k o z aż y w a e sty m y i szczerego u z n a n ia , j e s t bow iem n ie ty lk o głow ą p a ń s tw a , a le p rzed e w s z y s tk im ojcem, z k tó ry m się j e s t n a d obre i złe. R. C zachor, K u ltu ro w e
u w a r u n k o w a n ia społecznego odb io ru p r e z y d e n tu r y A . Ł u k a s z e n k i, [w:] W. B a lu k , Z .J. W innicki
(red.), B a d a n ia w schodnie. P o lity k a w e w n ętrz n a i m ię d zy n a ro d o w a , W rocław 2008, s. 1 2 5 -1 3 3 . 39 W lite r a tu r z e z w rac a się u w a g ę, że fe n o m e n p o p u larn o ś ci A. Ł u k a s z e n k i o p ie ra się n a p rz e k o n a n iu , że j e s t o n je d n y m z lu d u , b lisko z w ią z an y m ze sp o łeczeń stw em , k tó reg o p o trze b y d o b rze z n a. T ak i o b raz k s z ta łtu je się d z ię k i w idow iskow ym i s p e k ta k u la rn y m w izy to m gospo d a rs k im , n a g ła ś n ia n y m p rzez śro d k i p rz e k a z u , tu d z ie ż ję z y k w ypow iedzi zb liżony do codziennej m ow y m ieszk ań có w b iało ru sk ie j prow incji. Zob. I. B u g ro v a, P o litisch e K u ltu r in B ela ru s. E in e
R e k o n s tr u k tio n d e r E n tw ic k lu n g vo m G r o ß fü r s te n tu m L ita u e n z u m L u k a s c h e n k o -R e g im e ,
„ U n tersu c h e n g en des F K K S ” 1998, n r 18, s. 41; J . Prokopiuk, Folklorystyczny w izerunek A le k s a n
