Wpływ zmian legislacyjnych na poziom przestępczości i ich konsekwencje społeczne

Szymon Krajnik

Wpływ zmian legislacyjnych na

poziom przestępczości i ich

konsekwencje społeczne

Studia Prawnoustrojowe nr 10, 113-128

2009

S zy m o n K rajnik

Koło N aukow e P ra w a K arn eg o i K rym inologii U n iw e rsy te t M ikołaja K o p e rn ik a w T oru n iu

W pływ zm ia n le g isla c y jn y c h

n a p o zio m p r z e stę p c z o śc i

i ic h sp o łe c z n e k o n se k w e n c je

O bow iązujący obecnie kod eks k a r n y o p a rty je s t n a p ow szechnie ak c e p to ­ w an y m p rzez d o k try n ę założeniu, że ro la kodyfikacji k a rn e j w zw alczan iu przestępczości m a c h a r a k te r je d y n ie s u b s y d ia rn y 1. G roźba p o n ie sie n ia odpo­ w iedzialno ści za p rz e stę p stw o n ie m oże być w y starcza ją cy m śro d k iem p r e ­ w encyjnym , skoro n ie m a l k aż d y sp ra w ca, dopu szczając się czyn u za b ro n io n e­ go, sąd z i, że u n ik n ie s a n k c ji k a rn e j. N a d e w szy stk o je d n a k n ie wolno zapom inać, że praw o, zw łaszcza praw o k a rn e , pow inno być n a rz ę d z ie m ro z ­ w iąz y w an ia konfliktów społecznych wów czas, gdy in n e śro d k i zaw iodły lu b s ą oczywiście n iew y starcza ją ce. R óżnice w roli p ra w a k arn eg o w idać szcze­ gólnie w y raźn ie, gdy p o ró w nam y jego sto so w an ie w k rę g u cyw ilizacji Z acho­ d u z k u lt u r ą p ra w n ą d em o k raty czn y ch p a ń s tw D alekiego W schodu2. Nie w chodząc głębiej w te ro z w aża n ia, n ależ y stw ierdzić, że ich p rz y czy n ą je s t w y stęp o w an ie w k ra ja c h azja ty ck ich głębiej zak o rzen io n y ch w św iadom ości członków sp o łe c z e ń stw a sy stem ó w w a rto śc i, p o za ty m i zabezp ieczo n y m i przez praw o, a g roźba san k c ji p o zap raw n ej, w p o staci np. p o tę p ie n ia człon­ ków g ru p y społecznej, je s t w y starcza ją cy m śro d k iem prew en cyjnym . W n a ­ szym k rę g u k u ltu ro w y m , w obliczu n a ra sta ją c e g o p lu ra liz m u etycznego, a u ­ tono m ii i in d y w id u alizm u je d n o ste k , ro zpad ającego się rd z e n ia pow szechnie u zn a w a n y c h w a rto ści („etyki bez kodeksów ”3), praw o , w ty m praw o k a rn e ,

1 Zob. K. Buchała, Prace nad nowym kodeksem karnym - próba podsumowania, „Państwo i Prawo” 2008, z. 9-10, s. 9; T. Szymanowski, Orzecznictwo sądów karnych w Polsce na tle obrazu przestępczości w latach 1997 i 2005, [w:] A. Szwarc (red.), Represyjność polskiego prawa karnego. Materiały Zjazdu Katedr Prawa Karnego (Gniezno, 26-29 września 2006 r.), Poznań 2008, s. 26; zob. też: A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2006, s. 16.

2 J. Izydorczyk, Japoński kodeks karny, „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 5, s. 131-142. 3 Zob. L. Morawski, Wybrane główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2005, s. 65-77.

w ydaje się być jed y n y m g w a ra n te m fu n d a m e n ta ln y c h dóbr. J a k pow iedział O. B radley: „N asz św ia t je s t św ia te m n u k le a rn y c h olbrzym ów i m o raln y ch k arłó w ”4.

O ch ro n a p ra w n o k a rn a m a za sad n iczo 5 c h a ra k te r re tro sp ek ty w n y , n a s tę ­ puje ju ż po n a r u s z e n iu k o n k re tn e g o do b ra p raw n ego , a w y m ierzen ie k a ry sp raw iedliw ej (tj. odpow iedniej do sto p n ia w iny i społecznej szkodliw ości czynu) oraz zadośćuczynienie pokrzy w d zo n em u m a n a celu z lepszym lub gorszym s k u tk ie m przyw rócić s ta n p ra w o rzą d n o ści sp rz ed p o p ełn ien ia p rz e ­ stę p stw a . R eak cja k a r n a n ie u s u w a ta k ż e zjaw isk a anom ii, pow odując wręcz n iek ied y chęć o d w e tu n a „sy stem ie” (p a ń stw a , w y m ia ru spraw iedliw ości), k tó ry w oczach p rz estęp cy go skrzy w d ził i k tó ry o p a rty j e s t n a niew łaściw ym sy stem ie w arto ści

W zw iązk u z pow yższym , re m e d iu m n a p rob lem przestęp czości n ależy szu k a ć w pierw szej kolejności w in n y ch sfe ra c h ak ty w n o ści p a ń s tw a , przed e w szy stk im w w ychow aniu, ed u k a cji i z a p e w n ie n iu d ob ro b y tu m ożliw ie n a j­ szerszy m rzeszom społeczeń stw a. C ytu jąc F. von L isz ta , m o żn a pow iedzieć, że n a jle p sz ą p o lity k ą k a r n ą je s t d o b ra p o lity k a socjalna. W ym aga o n a je d n a k znacznego n a k ła d u środków i je s t b ard zo czaso chło nn a, d lateg o też nie je s t p rz ed m io te m rzeczyw istego z a in te re s o w a n ia polityków , k tó rzy w olą zbijać k a p ita ł polityczny i zjednyw ać sobie e le k to ra t w yborczy chw ytliw ym , ale ja k ż e n ie u z a sa d n io n y m h a s łe m z a o s trz e n ia re p resy jn o ści p ra w a k arn eg o (z w pro w ad zen iem k a r y śm ierci w łącznie) w im ię w a lk i z ro s n ą c ą — ich zd a n ie m - p rz estęp cz o ścią6.

Tym p o p u listy czn y m p o stu la to m sp rz y ja ją śro d k i m asow ego p rz ek az u . Z decydow ana w iększość członków społeczeń stw a w łaśn ie z n ich czerpie in fo r­ m acje n a te m a t przestępczości. W św ietle p re z e n to w a n y c h p rzez m a ss m ed ia zd a rz e ń w ydaw ać się m oże, że te najpo w ażn iejsze, n a jb a rd z ie j d ra sty c zn e i p rzez to ta k n a g ła ś n ia n e p rz e s tę p s tw a d o m in u ją w ogólnym ob razie p rz e ­ stępczości, a d robne w y stęp k i sta n o w ią jej m a rg in e s. W p o ró w n a n iu z rzeczy­ w is tą s tr u k tu r ą przestępczości jej obraz p re z e n to w a n y w ra d iu i telew izji p rz y p o m in a odw róconą p ira m id ę 7. J e s t to oczywiście s k u tk ie m d ą ż e n ia do o sią g a n ia ja k najw ięk szego zysku, poprzez ro zpo w szech n ian ie sensacyjnych, po żą d an y ch p rzez odbiorców, opisów n ajb ard ziej szokujących, d ra sty c zn y ch czynów. T akie zjaw isko je s t w y k o rzy sty w an e p rzez zw olenników re p resy jn ej po lity k i k a rn e j, n iek ied y w y ko rzy stu jący ch w ręcz lu d zk ie em ocje sk ła n ia ją c e do surow ego o d w etu n a spraw cy. W ch w ilach u ja w n ie n ia strasz liw e j zbrodni

4 Cyt. za: J. Malec, Przestępczość - to ciekawe zjawisko, Warszawa 2005, s. 5.

5 Wyjątkiem jest m.in. karalność form stadialnych usiłowania i przygotowania oraz w pewnym sensie także penalizacja zachowań należących do kategorii przestępstw formalnych, a także skutkowych z narażenia. Zob. A. Marek, Prawo karne..., s. 115-118.

6 Zob. K. Buchała, Prace nad nowym kodeksem karnym - próba podsumowania, „Państwo i Prawo” 2008, nr 9-10, s. 8.

m ało kto bow iem p a m ię ta o słow ach S eneki: n e m o p r u d e n s p u i t q u i a p e c c a - t u m e s t, s e d n e p e c c e tu r. Liczy się tylko re try b u ty w iz m .

Dow odem n a w ypaczenie św iadom ości sp o łeczeń stw a p rzez m e d ia s ą b a ­ d a n ia CBOS p rzep ro w ad zo n e w p a ź d z ie rn ik u 2006 r. N a p y ta n ie , czy twoje m iejsce z a m ie sz k a n ia je s t bezpieczne, aż 79% b a d a n y c h odpow iedziało tw ie r­ dząco, a zaledw ie 20% było odm iennego zd an ia. N a to m ia s t k ied y zapy tano, czy P o lsk a je s t k ra je m , w k tó ry m żyje się bezpiecznie, w iększość (53%) odpo­ w ied z ia ła przecząco, a tylko 43% re sp o n d en tó w u zn a ło P olsk ę za b ezpieczny k r a j8. P oró w n u jąc te w yniki n a le ż y zaznaczyć, że re sp o n d en ci, odpow iadając n a p ierw sze p y ta n ie , k iero w ali się w ied zą zd ob ytą b ezpo śred n io z w łasn y ch dośw iadczeń i obserw acji, n a to m ia s t oceniając k w e stie b ez p ie cze ń stw a w c a ­ łym k ra ju , polegali n a in fo rm ac jach p rz e k a z a n y c h za p o śre d n ic tw em śro d ­ ków m asow ego p rzekazu. R óżnica doskonale c h a ra k te ry z u je siłę oddziaływ a­ n ia m ediów n a społeczeństw o. Z niepokojem n ależy je d n a k stw ierdzić, że ta siła je s t często w ykorzystyw ana do realizacji p a rty k u la rn y c h celów polityków.

N ie m o żn a zapom inać o fu n d a m e n ta ln e j p raw d zie, k tó r ą ju ż w II poł. X V III w. afirm o w ał C. B eccaria: „jednym z n ajisto tn ie jsz y c h środków po­ w strz y m u jąc y ch od p o p e łn ia n ia p rz e s tę p s tw je s t n ie o k ru cień stw o k ar, lecz n ieu ch ro n n o ść ty ch k a r ”9. Z n ak o m ity m tego dow odem j e s t p rz y k ła d , k tó ry podaje L. F u lle r 10, k ied y to podczas w y k o n y w an ia p ublicznej egzekucji k ie ­ szonkow cy m ieli zwyczaj o próżniać sak iew k i o bserw ującej w idow isko p u b licz­ ności. Z d rugiej s tro n y w p ro w ad zo n a p rzez w ładze Nowego J o r k u po lity k a „zero to le ra n c ji”, p rz e ja w ia ją c a się w bezw zględnym i sk u tecz n y m ścig an iu w szelkich, n a w e t n iew ielk ich n a r u s z e ń p ra w a , d o pro w adziła do s p a d k u p rz e ­ stępczości w ty m m ieście.

N ależy p a m ię ta ć , że n a d y n am ik ę przestępczości w pływ m a w iele tru d n o m ie rz a ln y c h czynników 11. M ożna w śród n ich w ym ienić te, k tó re w p ły w ają n a rzeczy w isty s ta n przestępczości (np. poziom do b ro b y tu w społeczeństw ie, p rz e m ia n y ustrojow e, w ysokość bezrobocia lu b czy n n ik i w pływ ające n a m o ty ­ wację pojedynczego sp ra w cy 12) oraz ta k ie , k tó re o d d ziału ją n a re je stro w a n ie b ad a n eg o zjaw isk a (np. p ro c ed u ry p rz y jm o w a n ia zgłoszeń o m ożliw ości po­ p e łn ie n ia p rz e s tę p stw a , gotow ość pokrzyw dzonych do z a w ia d a m ia n ia o rg a ­ nów ścig an ia o czynach p rz e stę p n y c h popełnio ny ch n a ich szko dę13).

8 J. Warylewski, Aktualna polityka karna wobec statystycznego obrazu przestępczości i badań opinii publicznej, „Edukacja Prawnicza” 2007, nr 3, s. 6. Na temat poczuciu lęku w związku z przestępczością zob. też: A. Siemaszko (red.), Geografia występku i strachu. Polskie badania przestępczości ’07, Warszawa 2008, s. 108 i n.

9 C. Beccaria, O przestępstwach i karach, Warszawa 1959, s. 138. 10 L. Fuller, Anatomia prawa, Lublin [b.r.w.], s. 55.

11 Zob. K. Krajewski, Przestępczość i polityka karna w Polsce w latach dziewięćdziesiątych,

CzPKiNP 2003, z. 1, s. 171.

12 Zob. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2007, s. 1151 i n.

13 Z badań przeprowadzonych w 2007 r. wynika, że jedynie 46% przestępstw jest zgłasza­ na Policji, zob. A. Siemaszko, (red.), Geografia występku..., s. 33, 46 i n.

N a s ta n p rzestępczości w pływ m a ją rzecz j a s n a rów nież zm ian y zacho­ dzące w u sta w o d a w stw ie k a rn y m , z ty m je d n a k z a strzeż en iem , że relacji ta k ie j n ie m o żn a sp ro w ad zać li tylko do p ro stej tezy o zw ią zk u przyczynow o- sk u tk o w y m m iędzy z a o strz e n ie m czy złago dzeniem rep resy jn o ści p ra w a k a r ­ nego a odpow iednio w z ro stem b ąd ź sp a d k ie m d y n a m ik i p rz estęp cz o ści14. Z m ian y leg islacyjne m ogą być dokonyw ane n a g ru n c ie ró żn y ch in sty tu c ji (m .in. w z a sa d a c h odpow iedzialności k a rn e j, s y s te m u san k c ji czy w części szczególnej k o d e k su k arnego), odnoszących się do poszczególnych g ru p spo­ łecznych (np. m łodocianych, recydyw istów itp .) o raz być w różn ym sto p n iu i c h a ra k te rz e sto so w an e p rzez w y m ia r sp raw ied liw ości, a p o n ad to (i p rzez to) w ró żnym sto p n iu oddziaływ ać n a św iadom ość p ra w n ą społeczeństw a, co z kolei m a w pływ n a d y n am ik ę i s tr u k tu r ę p rzestępczości. P ro b lem ty ch re lacji je s t niezw ykle złożony i n ie d a się sprow adzić do p ro sty ch , p o p u li­ stycznych h a s e ł lan so w a n y ch zw łaszcza p rzez p o p rz e d n ią koalicję rz ą d o w ą 15 oraz n ie k tó ry c h p rz ed staw icieli d o k try n y 16, k tó re p rz ew aż n ie pozbaw ione są m ery to ry c zn y ch p o d sta w 17. Zgodne je s t stan o w isk o krym inologów , że p ow ią­ z a n ia m iędzy m niej lu b b ard ziej su ro w ą re p re s ją a n a sile n ie m b ąd ź s p a d ­ kiem p rzestępczości „aczkolw iek istn ie ją , s ą n a d e r w ą tłe ”18.

B iorąc pod u w agę obszerność p ro b le m a ty k i i ra m y nin iejszego o p raco w a­ n ia , n ależ y sk u p ić się n a z m ia n a c h poczynionych od w ejścia w życie obecnie obow iązującej kodyfikacji k a rn e j. J u ż w tra k c ie p ra c przygotow aw czych n ad p ro jek te m pojaw iły się z a rz u ty co do zbytniego lib e ra liz m u opracow yw anej regu lacji, k tó re z re s z tą podnoszone s ą do d n ia dzisiejszego. W ydaje się, że w zn aczn y m sto p n iu sp ó r te n je s t k w e stią w z g lęd n ą i zależy od p u n k tu o d n iesien ia. B iorąc pod u w agę re g u la cje p ra w n o k a rn e p a ń s tw zach o d n io eu ­ ro pejskich, w żad n y m ra z ie n ie m o żn a u z n a ć naszeg o k o d ek su z 1997 r. za lib e ra ln y 19. G dy poró w n am y go je d n a k z w yjątkow o re p re sy jn y m ko dek sem

14 K. Krajewski, Nowa kodyfikacja karna a polityka karna w Polsce w latach 1990-2005,

CzPKiNP 2008, z. 1, s. 17.

15 Zob. np. wypowiedź J. Kaczyńskiego w: P. Girdwoyn, Nowelizacja kodyfikacji karnych - wyzwania i dylematy. Sprawozdanie z konferencji na Wydziale Prawa i Administracji Uniwer­ sytetu Warszawskiego, w dniu 14 marca 2000 r., [w:] A. Zoll (red.), Racjonalna reforma prawa karnego, Warszawa 2001, s. 229-230.

16 Zob. np. W. Mącior, Założenia polityki karnej w projekcie kodeksu karnego z 1995 r.,

„Przegląd Sądowy” 1996, nr 9, s. 71; idem, Trzeba zaostrzyć kary, „Rzeczpospolita” z 11 stycznia 2001 r.

17 Niekiedy politycy uciekają się do manipulacji, jak to miało miejsce w 2006 r. na jednej z konferencji prasowych ówczesnego ministra sprawiedliwości. Zbigniew Ziobro uzasadniał ko­ nieczność zaostrzenia prawa karnego wzrastającym poziomem przestępczości, prezentując dane statystyczne tylko do 2003 r., bo wtedy stwierdzono najwyższy wskaźnik przestępczości, podczas gdy były już dostępne dane z dwóch następnych lat, wskazujące na spadek zarejestrowanych przestępstw.

18 M. Mozgawa, J. Szumski, Kodeks karny w ocenie doktryny i publicystyki, [w:] A. Zoll (red.), Racjonalna reforma..., s. 28.

19 Por. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, A tlas przestępczości w Polsce 4,

k a rn y m z 1969 r., w ów czas obecnie obow iązująca u s ta w a k a r n a w ydaje się w zględnie ła g o d n a 20. N ie m o żn a p o n ad to zapom inać, że p o lity k a k a r n a re a li­ zow ana je s t nie tylko w drodze tw o rz en ia p ra w a , ale ta k ż e jego sto so w an ia i to la w i n a c tio n je s t o statec zn y m jej w yrazem . Z n ak o m ity m tego p rz y k ła ­ dem j e s t fa k t, że ob n iżen ie rep resy jn o ści p ra w a k arn eg o w la ta c h 198 9-1995, p rzy n iew ielk ich z m ia n a c h k o d e k su k a rn e g o z 1969 r., było re z u lta te m z m ia n y te n d e n c ji w o rz eczn ictw ie w ra m a c h sędzio w sk ieg o w y m ia ru kary, spow odow ane fu n k c jo n o w an iem w y m ia ru sp ra w ied liw o ści w n ow ych w a ­ ru n k a c h społeczno-polityczn ych, tj. w d e m o k ra ty c z n y m i p ra w o rz ą d n y m p a ń s tw ie , w k tó ry m n ieza w isło ść sąd ó w s ta ła się rz ecz y w ista . N ie w chodząc głębiej w te n spór, w a rto p rzy toczyć słow a M. F ila ra : „nie j e s t isto tn e , czy now y k o d ek s j e s t b a rd z ie j czy m n iej lib e ra ln y od po p rzed n ieg o . Is to tn e j e s t to, czy j e s t on b a rd z ie j s k u te c z n y w o p a n o w y w a n iu z ja w isk a p rz e stę p

-czości”21.

W iększość p rz ed staw icieli d o k try n y 22 k ry ty k u je pogląd, iż w p ro w ad ze­ n ie nowego „liberalnego” k o d e k su k arn eg o przyczyniło się do w z ro stu p rz e ­ stępczości. T endencja t a odnotow yw ana j e s t we w szy stk ich k ra ja c h E u ro p y Środkow ej i W schodniej przech o d zący ch p roces tra n s fo rm a c ji politycznej i ekonom icznej, n ieza leżn ie od realizo w an ej p o lity k i k ry m in a ln e j. G dyby s u ­ row ość re p re s ji i d ra k o ń sk ie w a ru n k i o d b y w an ia k a r y m iały decydujący w pływ n a poziom przestępczości, F e d e ra c ja R osyjska, p rz o d u ją ca pod tym w zględem , ju ż od d a w n a p o w in n a być k ra je m bez p rzestępczości23. P on ad to najw ięk sz y za n o to w an y w z ro st przestępczości, o 61%24, m ia ł m iejsce m iędzy 1989 a 1990 r., a więc pod rz ą d a m i sta re g o k o d ek su k arn eg o z 1969 r. N a te n fa k t w pływ m ia ł n ie ty lk o rz e c z y w isty w z ro st b a d a n e g o z ja w isk a , ale w zn aczn y m sto p n iu ta k ż e now e podejście do re je s tra c ji zg łasz an y ch p rz e ­ stępstw , nie m otyw ow ane o d tą d p o b u d k am i politycznym i. P ow szechn ie w ia ­ domo bow iem , że w o k resie P o lsk i Ludow ej s ta ty s ty k i p rzestępczo ści były mocno niedow artościow ane. P otw ierd za to rów nież d ra sty c zn y sp ad e k w y kry­ w alności p rz e stę p stw z 74,2% w 1988 r. do 55,5% w n a s tę p n y m rok u, aby w 1990 r. sięgnąć najniższego p u ła p u 40,1%25. P raw dopodobną przyczyną było rzecz ja s n a re je stro w an ie i u w zg lędnianie w sta ty sty k a c h ty ch sp ra w k arn y ch ,

20 Zob. J. Kochanowski, Redukcja odpowiedzialności karnej. Analiza i ocena założeń Ko­ deksu karnego z 1997 r. na tle innych polskich kodyfikacji karnych, Warszawa 2000, passim.

21 M. Filar, Legislatorzy i kontestatorzy, „Rzeczpospolita” z 8-9 sierpnia 1998, cyt. za: A. Zoll, Założenia politycznokryminalne kodeksu karnego w świetle wyzwań współczesności,

„Państwo i Prawo” 1998, z. 9-10, s. 50.

22 Ibidem, s. 42; K. Krajewski, Nowa kodyfikacja..., s. 17. 23 K. Krajewski, Nowa kodyfikacja..., s. 18.

24 Wzrost z 547 589 do 883 346, z 1442 do 2317 na 100 tys. mieszkańców; por. J. Warylew- ski, Aktualna polityka..., s. 4.

25 Zob. A. Marek, Prawo karne..., s. 44; A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski,

któ ry ch z uw agi n a tru d n o ści dowodowe w ogóle nie zgłaszano bąd ź nie p rzy j­ m ow ano w obaw ie p rz ed „psuciem ” s ta ty s ty k danej jed n o stk i M ilicji O byw a­ te lsk ie j26. K o resp o n d u je z ty m d ra m a ty c z n y w z ro st w la ta c h 198 9-19 90 p rz e s tę p stw przeciw ko m ien iu : k ra d z ie ż y z w ła m a n ie m (o 96,4%), rozboju (o 80%) i k ra d z ie ż y (o 51,6%), k tó re g e n e ra ln ie m niej in te re s u ją o rg an y ścig an ia niż np. p rz e stę p stw o zgw ałcenia, któ reg o w z ro st w yniósł tylk o 9%, uszk o d z eń c iała (o 20%) czy bójek i pobić (32%). W zrost liczby zabójstw o 26%27, niepokojący ze w zględu n a w agę czynu, p rz y n ajm n ie j częściowo tłu m aczy ć m o żn a z m ia n ą w podejściu organów śc ig a n ia do k w e stii licznych zaginięć. W zrost p rzestępczości po przełom ie u stro jo w y m je s t rzecz ja s n a fa k te m , ale n ie w ydaje się, b y był on ta k znaczny, ja k b y n a to w sk azy w ały sta ty sty k i.

N a sile n ie w z ro stu p rzestępczości w la ta c h 1 9 8 9 -2 0 0 6 w yniosło 1,35 razy, ale aż 45% tego p rz y ro s tu przy p ad ło n a l a t a 1 9 8 9 -1 9 9 0 28. P o za sp ad k iem w 1996 r. i p o czątk iem (oby stałej) te n d e n c ji spadkow ej od 2004 r. z m ian a d y n am ik i p rzestępczości n ie w y k azy w ała szczególnego n a s ile n ia . W św ietle s ta ty s ty k n ie w ydaje się więc, by w ejście w życie nowego k o d e k su k arn eg o m iało isto tn y w pływ n a te n tre n d .

M imo w szy stk ich ty c h faktów rz ą d z ą c y u trzy m y w a li re p re sy jn y k u rs p olity k i k a rn e j, ig n o ru jąc w w iększości p rzy p ad k ó w rzeczyw iście konieczne p o s tu la ty zm ian y u s ta w y k a rn e j z g łasz an e przez d o k try n ę 29. C zasa m i n a w e t do konyw ane now elizacje były sprzeczne z p o stu lo w an y m i d z ia ła n ia m i u s t a ­ wodawcy. T ak np. u s ta w ą (tzw. an ty p ed o filsk ą ) z d n ia 27 lip ca 2005 r.30 zlikw idow ano w k a ra ln o śc i za ty p y k w alifik o w an e zab ó jstw a san k cję w zględ­ nie oznaczoną, pozo staw iając je d y n ie k a ry 25 la t i dożyw otniego po zbaw ienia wolności, z a m ia s t - ja k su g ero w ała w iększość śro d o w isk a naukow ego - zli­ kw idow ać w ogóle ty p y kw alifik o w an e z a r t. 148 § 2 i 3 k .k .31 W pływ tej zm ian y n a d y n am ik ę w sk a ź n ik a zabójstw , je ś li w ogóle istn ie je , to je s t b a r ­ dzo znikom y, n a to m ia s t w oczach zw ykle n ieuśw iad o m io n ej o p in ii społecznej rz ą d w y k a zał zdecydow ane d z ia ła n ie w w alce z p rz estęp czo ścią. S k u te k zm ian y a r t. 148 § 2 k.k. je s t je d n a k p rz ed e w szy stk im d ra m a ty c z n y ze w zglę­ d u n a b r a k k o h e re n c ji z in n y m i p rz e p is a m i k o d e k s u k a rn e g o . O becne b rz m ie n ie p rz e p isu k oliduje z całym szereg iem in n y ch in s ty tu c ji, m .in. n a d ­

26 Ibidem, s. 42.

27 Źródło: K. Krajewski, Przestępczość..., s. 176-180. 28 Źródło: J. Warylewski, Aktualna polityka..., s. 4.

29 Zob. A. Wąsek, Propozycje zmian kodeksu karnego z 1997 roku po roku jego obowiązy­ wania, [w:] A Zoll (red.), Racjonalna reforma..., s. 45-60.

30 Dz. U. nr 163, poz. 1363.

31 Zob. A. Wąsek, op. cit., s. 58; A. Barczak, A. Jaskuła, P. Pojnar, Konstytucyjne podstawy prawa karnego w świetle nowych kodyfikacji karnych. Omówienie dyskusji z konferencji nauko­ wej „Kodyfikacje karne po roku" (Popowo, 21-22 października 1999 r.), [w:] A. Zoll (red.), Racjo­ nalna reforma... , s. 175.

zw yczajnym złagodzeniem k a ry 32, w y m iare m k a r y d la m łodocianego, k a r a l ­ ności u siło w an ia oraz fo rm am i zjaw iskow ym i p rz e stę p stw a .

Podobnie rzecz się m ia ła z now elizacją a r t. 197 k.k. n a m ocy w ym ien io­ nej ju ż wyżej ustaw y. W w y n ik u n ie d o p a trz e n ia w obecnym s ta n ie p ra w n y m w zw iązk u z a r t. 10 § 2 k.k. is tn ie je a b s u rd a ln y s ta n , zgodnie z k tó ry m 15- la te k m oże odpow iadać k a rn ie n a z a sa d a c h ogólnych za zgw ałcenie zbiorow e, n a to m ia s t ta k ie j odpow iedzialności n ie poniesie, gdy dokona zgw ałcen ia „tyl­ ko” ze szczególnym okru cień stw em .

In n y m ra żąc y m b łęd em b y ła z m ia n a a r t. 199 k.k., p o leg ająca n a w p ro w a­ d ze n iu ty p u kw alifikow anego, gdy czyn polegający n a n a d u ż y ciu zależności lu b u d z ie le n iu korzyści m ajątk o w ej lu b osobistej albo jej obietn icy zo stał popełniony n a szkodę m ałoletnieg o. U staw o d a w ca nie w sk a z a ł je d n a k progu m ałoletności, w efekcie za sto so w an ie znajdzie p rz ep is a r t. 10 k.c., u s ta n a w ia ­ ją c y g ra n ic ę p ełn o letn o ści n a poziom ie 18 la t 33. Tym sam y m zachow anie polegające np. n a d o p ro w ad zen iu p rzez 1 7 -latk a do obcow ania płciowego swojej k o leża n k i z k la sy (w ty m sam y m w iek u) w z a m ia n za o bietnicę pom o­ cy n a klasów ce lu b n a p is a n ia w y p ra co w a n ia zgodnie z a r t. 199 § 3 k.k. będzie stanow iło p rz e stę p stw o w ty p ie k w alifik ow an ym , zagrożone k a r ą od 3 m iesięcy do 5 la t, z a m ia s t k a ry od 1 m iesiąca do la t 3, j a k a j e s t p rz e w id z ia ­ n a za p rz e stę p stw o w ty p ie podstaw ow ym 34.

Z upełnie n ie u z a sa d n io n e je s t ta k ż e w p ro w ad zen ie a r t. 106a k.k. u s t a n a ­ w iającego za k az z a ta rc ia sk a z a n ia w p rz y p a d k u s k a z a n ia n a k a rę po zbaw ie­ n ia w olności bez w arunko w ego jej z a w iesze n ia za p rz e stę p stw o przeciw ko wolności se k su a ln e j i obyczajności popełn ion e n a szkodę m ało letn ieg o poniżej la t 15. N ie m oże być w ty m p rz y p a d k u m ow y o jak iejk o lw iek p rew encji in d y w id u aln ej czy ogólnej. T akie ro z w iąza n ie je d y n ie n ie p o trz e b n ie d o d atk o ­ wo re p re sjo n u je spraw ców i u tr u d n ia im społeczną read ap tac ję. J e s t ponadto nieracjonalne, gdy w eźm iem y pod uw agę fak t, że sk a z a n i za zbrodnie i ciężkie w ystępki, w ielokrotni zabójcy i gw ałciciele m a ją szan sę n a za ta rcie sk az an ia, a np. u z n a n y za w innego dobrowolnego obcow ania płciowego z 1 4 -la tk ą je s t ta k ie j m ożliw ości pozbawiony.

Także ustaw ow y w ym iar k a ry z a rt. 200 k.k., wynoszący od 2 do 12 lat, należy u znać za nieuzasadniony, co akcentuje w ielu przedstaw icieli doktryny35. 32 Choć w tej kwestii istnieją rozbieżne poglądy co do możliwości nadzwyczajnego złago­ dzenia kary 25 lat pozbawienia wolności zob. np. T. Bojarski, Kierunek zmian dokonanych w kodeksie karnym z 1997 roku. Charakterystyka ogólna, [w:] T. Bojarski, K. Nazar, A. Nowosad (red.), Zmiany w polskim prawie karnym po wejściu w życie kodeksu karnego z 1997 roku, Lublin 2006, s. 24.

33 Zob. A. Marek, Prawo karne..., s. 494

34 Zob. też M. Filar, „Druga” nowelizacja kodeksu karnego dotycząca tzw. przestępstw seksualnych, „Państwo i Prawo” 2006, nr 3, s. 46.

35 Tak też: A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007, s. 391; A. Zoll i in.,

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II, Kraków 2006, s. 657; M. Filar, „Druga” nowelizacja..., s. 49.

W ystarczy ty lko w skazać, że sa n k c ja t a j e s t id e n ty c z n a ja k w a r t. 197 § 1 k.k., w k tó ry m do obcow ania płciowego do p ro w ad za się przem ocą, groźbą b e z p ra w n ą lu b podstęp em , a np. za w y rz ąd ze n ie ciężkiego u sz c z e rb k u n a zd row iu (a rt. 156 § 1 k .k.) u staw o w y w y m ia r k a ry je s t m n iejszy i w ynosi od 1 ro k u do 10 la t. R ów nież zró w n an ie san k c ji za p rz e stę p stw o p re z e n to w a n ia m a ło le tn ie m u w celu zaspo k o jen ia se k su a ln e g o czynności se k su a ln e j z p edo­ filią w ścisłym tego słow a zn a cze n iu w ydaje się n ie ra c jo n a ln e 36.

T ak ich pozbaw ionych ra cjo n aln y ch p o d staw lu b d estru k c y jn y c h , z u w a ­ gi n a spójność sy ste m u p ra w a , z m ia n m o żna by przytoczyć jeszcze w iele (m .in. now e śro d k i k a r n e i zabezpieczające)37. W szy stk ie one były w p ro w a­ d zan e w zw iązk u z id e ą zw ięk szen ia ochrony o by w ateli i w a lk i z p rzestęp cz o ­ ścią (zw łaszcza pedofilią), ale n ie m iały rzeczyw istego zn a czen ia, zw łaszcza że ro z m ia ry p rzestępczości se k su a ln e j w ym ierzonej przeciw ko osobom m ało ­ le tn im sta n o w ią znikom y u ła m e k całej s tr u k tu r y przestępczości. W pływ ają one je d y n ie n a złu d n e w ra ż e n ie ogółu sp ołeczeń stw a o akty w n o ści w ładzy p ublicznej w ty m za k re sie , choć p rz ed e w szy stk im w p ro w ad za ją chaos i t r u d ­ ności in te rp re ta c y jn e w sto so w an iu p ra w a p rzez o rg a n y w y m ia ru sp ra w ie d li­ wości.

N ależy stw ierdzić, że o bezp o śred n iej zależności m iędzy z m ia n a m i leg i­ slacyjnym i a z m ia n a m i poziom u p rzestępczości m ożn a m ów ić w p rz y p a d k u zm ian y kw alifik acji p ra w n o k a rn e j d an y c h zachow ań. W p rz y p a d k u bow iem k o n traw en cjo n aliza cji lu b zupełnej d ep e n alizac ji określonego czy nu liczba zacho w ań dotychczas u zn a w a n y c h za p rz e s tę p n e nie będ zie ju ż leżeć w sfe­ rze z a in te re so w a n ia o rg an ów ścig an ia i n ie zn ajd zie się w opracow yw anych s ta ty sty k a c h . O dw ro tn y m p rocesem je s t u z n a n ie za p rz e stę p stw o now ych zacho w ań b ąd ź czynów u zn a w a n y c h w cześniej za w ykroczenia.

N a jb a rd ziej sp e k ta k u la rn y m tego p rz y k ła d e m było w p ro w ad zen ie do ko­ d e k su k arn eg o n a m ocy u s ta w y z d n ia 14 k w ie tn ia 2000 r.38 a r t. 178a k.k., k ry m in alizu jąc eg o p ro w ad zen ie p o jazd u (m echanicznego b ąd ź innego) w s t a ­ nie nietrzeźw o ści lu b pod w pływ em ś ro d k a odurzającego. W s k u te k w p ro w a­ d ze n ia tego p rz ep isu , k tó ry w szedł w życie 15 g ru d n ia 2000 r., w la ta c h 2 0 0 0 -2 0 0 2 w zakończonych p o stęp o w a n ia ch przygotow aw czych stw ierdzon o w z ro st p rz e s tę p s tw przeciw ko b ez p ie cze ń stw u po w szech n em u w k o m u n ik acji z 23 313 do 16 5604, czyli w z ro st o 142 287, tj. 6,1 ra z y (p rzy s p a d k u tej k a te g o rii p rz e s tę p s tw w la ta c h 1 9 9 5 -2 0 0 0 o 43,4%), p rzy czym ogólny s tw ie r­ dzony w z ro st p rzestępczości w liczbie bezw zględnej w yniósł 137 319. J a k

36 A. Zoll i in., Kodeks karny... , s. 657.

37 Zob. S. Szyrmer, Nowelizacja prawa karnego w świetle ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego i ustawy - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. N r 163, poz. 1363), CzPKiNP 2006, z. 1, s. 64-65; M. Filar, „Druga” nowelizacja..., s. 39-55.

w idać, gdyby n ie o m aw ian a now elizacja, m o żn a by m ówić o ogólnym s p a d k u przestępczości ju ż po 2000 r., a nie dopiero po 2003 r.39 U d z ia ł p rz e s tę p s tw drogow ych w s tr u k tu r z e przestępczości od szczytow ego 1997 r. sp a d a ł do 3,2, 1,8 i 1,6, a p orów nując d a n e z 2000 i 2001 r. skoczył z 1,6 % do 10%, po czym sy ste m a ty c z n ie w z ra s ta ł w n a s tę p n y c h la ta c h do 11,6, 11,5, 12,1 i 14,2 w 2005 r.40 G dyby obow iązyw ały p rz ep isy sp rz e d 2001 r., w ów czas s ta n przestępczości drogowej p rz e d sta w ia łb y się n astęp u ją co : 2000 r. - 19 894, 2001 - 18 655 (z a m ia st 138 817), 2002 r. - 18 558 (z a m ia s t 163 012), 2003 - 17 864 (z a m ia st 168 827), 2004 r. - 18 693 (z a m ia st 177 296), 2005 - 17 818 (z a m ia st 196 486).

P o n ad to w zw iązk u z a r t. 42 § 1 i 2 k.k., n a mocy któ reg o w p rz y p a d k u sk a z a n ia za czyn z a r t. 178a k.k. są d o rz ek a ob lig ato ry jn ie śro d e k k a rn y w p o staci z a k a z u p ro w a d zen ia pojazdów, zn aczn ie zw ięk szyła się rów nież liczba p rz e stę p s tw przeciw ko w ym iarow i spraw iedliw ości. Z aliczają się do n ich m .in. czyny z a r t. 244 k.k. (n a ru s z e n ie z a k a z u sądowego). Po w ejściu w życie a r t. 178a liczba p rz e s tę p s tw z tej k a te g o rii w zro sła z 9867 do 14 641, tj. o 48,3% w p o ró w n a n iu do w z ro stu o 47,2% w p o n a d d w u k ro tn ie dłuższym o k resie 1 9 9 5 -2 0 0 0 41.

P ro b lem p en a liz acji za ch o w a n ia polegającego n a bezw ypadkow ym p ro ­ w a d z e n iu p o jazd u w s ta n ie nietrzeźw o ści sięg a o k resu m iędzyw ojennego42. P rzep is a rt. 178a k.k. stan ow i pow rót do reg ulacji a rt. 28 § 1 -2 U staw y z d n ia 10 g ru d n ia 1959 r. o zw alcza n iu alkoh olizm u 43. N ależy je d n a k p od kreślić - co w y k azał R.A. S te fa ń sk i, ze sta w ia ją c i szczegółowo a n a liz u ją c o rz ek an e k a ry - że w o k re sie obow iązyw ania w spo m n ian ej u s ta w y n ie orzek an o b y n a j­ m niej surow szych k a r za p rz e s tę p s tw a n iż po w ejściu w życie k o d e k su w y­ k roczeń, gdy czyny te s ta ły się w ykroczeniem p en a liz o w an y m i n a p o d staw ie a r t. 87 k.w.

Z uw ag i n a zw iększone praw dopo do bieństw o spow odow ania w y p ad k u p rzez pijanego kierow cę, oczyw isty je s t b r a k a k c ep tacji zacho w an ia, k tó re za słu g u je n a p o tęp ien ie społeczne o raz san k c ję p ra w n ą . P o jaw ia się n a to ­

39 Źródło: J. Warylewski, Aktualna polityka... , s. 4. 40 B. Hołyst, op. cit., s. 348, 349.

41 A. Marek, Prawo karne..., s. 49.

42 Na mocy Rozporządzenia Ministra Komunikacji, Spraw Wewnętrznych i Wojskowych z dnia 27 października 1937 r. o ruchu pojazdów mechanicznych na drogach publicznych (Dz.U. nr 89, poz. 656), zob. A. Wincenciak, Oceny prawne prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości, CzPKiNP 2004, z. 2, s. 83-96.

43 Dz.U. z 1959 r., nr 69, poz. 434. Przepis art. 28 § 1 wspominanej ustawy tworzył typ przestępstwa polegającego na prowadzeniu pojazdu mechanicznego służącego do komunikacji lądowej, wodnej lub powietrznej w stanie nietrzeźwości, zaś przepis art. 28 § 2 - prowadzenia w stanie nietrzeźwości po drodze publicznej pojazdu innego niż mechaniczny. Przestępstwa te stały się wykroczeniami od 1 stycznia 1972 r., tj. z dniem wejścia życie kodeksu wykroczeń z dnia 20 mają 1971 r. Przedtem czyny te stanowiły wykroczenie z art. 21 ustawy z dnia 7 października 1921 r. (Dz.U. nr 89, poz. 656); M. Kulik, Dotychczasowe nowelizacje kodeksu karnego z 1997 r., „Prokuratura i Prawo” 2002, nr 12, s. 48.

m ia s t p ro b lem k w alifik acji czynu ja k o bezpraw n eg o (u z n a n ie za w ykroczenie b ąd ź p rz estęp stw o ), u s ta le n ia odpow iedniej san k c ji oraz - co chyb a n a jw a ż ­ niejsze - w sk a z a n ia p ro g u nietrzeźw ości. Ze w zględów p ra k ty c z n y c h n iem o ż­ liw e je s t, m im o zróżnicow anego o d d ziały w a n ia alk o h o lu n a o rg a n iz m lud zki, przyjęcie in d y w id u aln eg o p ro g u nietrzeźw ości. W ydaje się je d n a k , że u s ta le ­ nie g ra n ic y tego s ta n u n a poziom ie 0,2 p ro m ila k w alifikow anego ja k o w y kro­ czenie (a rt. 87 k.w.) oraz 0,5 p ro m ila będącego zn a m ie n ie m p rz estęp stw o (a rt. 178a k .k.) je s t zbyt ra d y k a ln e w p o ró w n a n iu do p otencjaln eg o zagroże­ n ia w kom u n ik acji, ja k ie n iesie za so b ą ta k a d a w k a alk o h o lu o raz do bardzo surow ej sankcji.

Twórcy k o d ek su k a rn e g o w projekcie w sk a z a li racjonalny, j a k się w ydaje, p róg n ietrzeźw ości, je śli chodzi o p rz e stę p stw o p ro w a d zen ia pojazdu, n a po­ ziom ie 0,8 pro m ila, co je d n a k nie spotk ało się z a k c e p ta c ją rząd zą cy ch p o lity ­ ków. W arto ta k ż e przytoczyć pogląd R. A. S tefań sk ieg o , k tó ry fo rm u łu je po­ s t u l a t d e le g e f e r e n d a , iż p r z e s tę p s tw e m w in n y b yć ty lk o p rz y p a d k i p ro w a d zen ia p o jazd u przez kierow cę, k tó ry j e s t n iezd o ln y czynić to bezpiecz­ nie. P ro p o n u je on p en a liz ację p ro w a d zen ia p o jazd u p rzez osobę, w której o rg an izm ie stęże n ie alk o h o lu p rz e k ra c z a 1,5 p ro m ila 44.

In n e zm ian y legislacyjne, s k u tk u ją c e w z ro stem poziom u p rzestęp czo ści n a znaczn ą, choć ju ż n ie t a k o grom na sk alę, poleg ały m .in. n a k ry m in alizac ji p o sia d a n ia środków o d u rz ający c h lu b s u b s ta n c ji p sychotropow ych n a mocy U sta w y z d n ia 24 k w ie tn ia 1997 r. o p rz e c iw d z ia ła n iu n a rk o m a n ii45 (a rt. 48) i zo stały pow tórzone w obecnie obow iązującej u sta w ie z 29 lip ca 2005 r.46 Liczba stw ierd z o n y ch p rz e stę p stw w la ta c h 1997-1998 zw iększy ła się z 7915 do 16 432, co oznacza w zro st o 1,1 razy. L iczba tego ro d z a ju p rz e stę p s tw w o s ta tn ic h la ta c h s ta le w z ra s ta i w 2007 r. o siąg n ęła w a rto ść 63 0 0747, co m a n ie b a g a te ln y w pływ n a s ta ty s ty k ę ogólnej d y n am ik i p rzestępczości. W p raw ­ dzie p ierw o tn y te k s t u s ta w y (a rt. 48 § 4) u ch y lał k a ra ln o ś ć w p rz y p a d k u p o sia d a n ia środków o d u rzający ch lu b s u b sta n c ji p sychotropow ych n a w łasn y u ż y te k o raz w ilości n iezn aczn ej, je d n a k m .in. z u w a g i n a tru d n o śc i dowodo­ we w ścig an iu d robnych d ealeró w 48, u s ta w ą z 26 p a ź d z ie rn ik a 2000 r. s k re ­ ślono § 4 a r t. 48, u s ta n a w ia ją c bezw zględny za k az p o s ia d a n ia narkotyków , pow tórzony n a s tę p n ie w u sta w ie z 2005 r.

Choć j e s t to zjaw isko niepokojące, a sa m p ro ced er zdecydow anie n a g a n ­ ny społecznie, to w o d n ie sie n iu do p o sia d a n ia n iew ielk ich ilości n ark o ty k ó w 44 Zob. R.A Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i komunika­ cji. Rozdział X X i X X I kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 393-396.

45 Tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r., nr 24, poz. 198. 46 Dz.U. nr 175, poz. 1462.

47 Zob. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości..., s. 38 i n.; B. Hołyst, op. cit., s. 354.

48 W przypadku zatrzymania przez Policję dealerzy posiadający przy sobie niewielką ilość narkotyków twierdzili, że nabyli je na własny użytek; zob. A. Marek, Prawo karne..., s. 452.

d y sk u sy jn e je s t sto so w an ie re ak cji k a rn e j do jego sk uteczn ego p o w strzy m y ­ w a n ia . P rze d e w szy stk im n a le ż y zw rócić uw ag ę n a aksjologiczne p od staw y p en a liz acji tak ieg o za ch o w a n ia o raz jej n eg a ty w n e ko nsekw encje. Czy bo­ w iem z a sa d n e je s t za sto so w an ie san k c ji k a rn e j w p rz y p a d k u , gdy sp raw ca w yłącznie sa m sobie w y rz ą d z a szkodę? J e s t to p rz ejaw e m sk ra jn e g o p a te r n a ­ lizm u i kłóci się z z a s a d ą u l t i m a r a ti o p ra w a k arn eg o . P o za ty m k ry m in aliza- cja pro w ad zi do ze p chnięcia do p o dziem ia oraz sto czen ia się n a m a rg in e s społeczny osób zażyw ających n a rk o ty k i, co je s t n iew ą tp liw ie czy n n ik iem k ry ­ m ino genny m , a p o n ad to sp rzy ja rozw ojow i h a n d lu n a rk o ty k a m i p rzez g ru p y p rz e stę p c z e 49. W arto zauw ażyć, że w cześniejsze a k ty p ra w a m ięd zy n a ro d o ­ wego, tj. je d n o lita konw en cja ONZ o śro d k a c h o d u rz ający c h i su b sta n c ja c h psychotropow ych z 30 m a rc a 1961 r.50 o raz k on w en cja ONZ o su b sta n c ja c h psychotropow ych z 21 m a rc a 1971 r.51, tra k to w a ły tę k w e stię głów nie jak o p ro b lem zdrow ia publicznego52. N a to m ia st k onw encja w ie d e ń sk a z 20 g ru d ­ n ia 1988 r.53 u jm u je n a rk o m a n ię ja k o p ro blem w a lk i z zo rg an izo w a n a p rz e ­ stępczością, a w ięc p rz ed e w szy stk im dąży do zw alczan ia podaży środków o d u rz ający c h i psychotropow ych. N ie je s t p ra w d ą , że p en a liz acja p o sia d a n ia n a rk o ty k ó w w y n ik a z obow iązujących P olsk ę n o rm p ra w a m ięd zy n aro d o w e­ go, w ty m w spólnotow ego. D ecyzja w ty m w zględzie p o zostaw ion a zo stała su w eren n ej decyzji p a ń s tw 54.

W n u rc ie ty ch ro z w aża ń zn a jd u je się ta k ż e k o n tro w e rsy jn y w Polsce p o s tu la t legalizacji p o sia d a n ia m a rih u a n y ( C a n n a b is ) . J e s t on godny ro z w a­ że n ia z uw ag i n a k ilk a isto tn y c h argum entów . P rze d e w szy stk im n a rk o ty k te n w swojej czystej p o staci n ie w yw ołuje u z a le ż n ie n ia fizjologicznego55. Taki s k u te k w y stęp u je w p rz y p a d k u w zbo gacania używ ki. G dyby więc w p ro w a­ dzić k o n tro lo w an y obrót pod n a d z o rem in sty tu c ji p aństw ow ych , m ożliw e b y ­ łoby zm n ie jsz e n ie p o d aży m a rih u a n y z n ie le g a ln y c h źródeł, stan o w iącej z n a c z n ą część dochodu zo rg an izo w a n y ch g ru p p rz estęp cz y ch , w ty m tej w zbogacanej o su b sta n c je u za le żn iając e. A rg u m e n t przeciw nikó w legalizacji, tw ierd zący ch , że sięgnięcie po C a n n a b i s stan o w i tylk o k ro k do spró b o w an ia tw a rd y c h narko ty k ó w , n a le ż y u z n a ć za n ieu za sad n io n y . K w e stia w y b o ru środków od u rzający ch je s t s p ra w ą ściśle in d y w id u a ln ą , a osoby, k tó re te ra z z n ieleg a ln y c h źródeł n a b y w a ją su sz konopi, m a ją m ożliw ość z a k u p u niejako

49 Zob. K. Krajewski, Problematyka krym inalizacji posiadania środków odurzających i psychotropowych w świetle regulacji prawnomiędzynarodowych, „Państwo i Prawo” 1997, z. 1, s. 58-69.

50 Dz.U. z 1966 r., nr 45, poz. 277. 51 Dz.U. z 1976 r., nr 31, poz. 180.

52 K. Krajewski, Problematyka krym inalizacji... , s. 59.

53 Ratyfikowana przez Polskę w 1994 r. (Dz.U. z 1995 r., nr 15, poz. 69). 54 K. Krajewski, Problematyka kryminalizacji..., s. 68-69.

55 Zob. [online] <http://psychodnia.pl/pl/izolatka/uzaleznienia/fakty-i-mity-o-marihu- anie.html>.

„przy o k azji” m ocniejszych środków odurzających . W p row adzen ie n a to m ia s t leg aln y c h p u n k tó w sp rz ed aż y w yłącznie m a rih u a n y (n a w zór h o le n d e rsk ic h

co ffe e s h o p ó w ) ta k ie j m ożliw ości n ie będzie s tw a rz a ć i au to m a ty c z n ie odetnie k o n ta k t k o n su m en tó w C a n n a b i s z in n y m i n a rk o ty k a m i. D y sk u sy jn y je s t t a k ­ że sto p ień szkodliw ości m a rih u a n y . Z r a p o r tu opracow anego w 1995 r. przez Ś w iato w ą O rg an izację Z drow ia pt. „Im plikacje zdrow otne u ż y w a n ia konopi: a n a liz a porów naw cza zdro w otnych i psychologicznych sk u tk ó w u ż y w a n ia a l­ koholu, konopi, n ik o ty n y i o p iatów ”56 w yn ik a, że p a le n ie m a rih u a n y je s t m niej szkodliw e d la zd row ia publicznego niż spożyw anie alk o h o lu lu b p a le ­ nie papierosów , praw do podobnie n a w e t gdyby p a le n ie m a rih u a n y byłoby ro z­ pow szechnione w św iecie n a t a k ą s a m ą sk alę, co k o n su m p cja w sp o m n ian y ch leg aln y c h używ ek57. W arto te ż zaznaczyć, że w w iększość k rajó w E u ro p y Z achodniej (z w y jątk iem p a ń s tw S k an d y n aw ii) przyjęło koncepcję perm isyw - n ą 58. N ie w ydaje się p rzek o n u jące, aby ty lk o z uw ag i n a tru d n o ś c i dowodowe w ścig an iu dealeró w n ark o ty k ó w re p resjo n o w ać zw ykle m łodych lu dzi, k tó ­ rzy często się g a ją po „ tra w k ę ” z ciekaw ości lu b za n a m o w ą kolegów, zw ła sz­ cza że w ykryw alność tego ro d z a ju zachow ań j e s t b ard zo n isk a . W edług b a d a ń przep ro w ad zo n y ch w 2007 r. w ra m a c h p ro g ra m u ESPA D 59 15,7% uczniów k la s trze cich g im n azju m i 27,9% uczniów k la s d ru g ic h szkół p o n ad g im n azjal- ny ch p rz y n ajm n ie j ra z w życiu zażyw ało m a rih u a n ę lu b h asz y sz 60. N a to ­ m ia s t w ed łu g b a d a ń sondażow ych p rzep ro w ad zo n y ch w k w ie tn iu 2008 r. w śród p ra w ie 400 uczniów to ru ń s k ic h szkół śre d n ic h , 65% re sp o n d en tó w w idziało, że ich kolega p a li m a rih u a n ę 61, co do b itn ie św iadczy o pow szechno­ ści tego zjaw isk a. W tej sy tu acji pojaw ia się p y ta n ie o sen s k ry m in alizac ji tak ieg o zach o w an ia, skoro n ie p o w strz y m u je ono p rz e d sięg an ie m po tę używ kę, a w ręcz p rzeciw nie — tra k to w a n ie p a le n ia konopi j a k zakazan eg o owocu m oże zw iększyć jej atrakcyjność.

N ie m o żn a oczywiście b ag a te liz o w ać n e g a ty w n y ch sk u tk ó w n a rk o m a n ii, w ty m rów n ież p a le n ia tzw. tra w k i. J e d n a k w ydaje się, że z a m ia s t sto so w a­ n ia w yłącznie p o lity k i re p re sji dużo sk u tecz n iejsze i k o rz y stn iejsz e d la społe­ cz e ń stw a byłoby z a p o b ie g an ie pro b lem o m n a rk o m a n ii p o przez po łożenie w iększego n a c isk u n a akty w n o ść p a ń s tw a w sferze edu k acji, opieki społecz­

56 Cannabis: health perspectives and research agenda, document WHO/MSA/PSA/97.4, Genewa 1997.

57 Zob. [online] <www.newscientist.com/article/mg15721220.200-high-anxieties—what- the-who-doesnt-want-you-to-know-about-cannabis.html>.

58 Zob. [online] <www.rynekchemiczny.com.pl/content/view/117/> oraz <www.wiadomo- sci24.pl/artykul/najnowszy_raport_na_temat_marihuany_78219.html>.

59 Europejski program badań ankietowych w szkołach nt. używania alkoholu i narko­ tyków.

60 Zob. „Serwis Informacyjny Narkomania” 2008, nr 1 (40), s. 7, [online] < www.narkoma- nia.gov.pl/archiw.htm>.

61 Źródło: badania własne, próba: 385 osób; odpowiedzi: tak - 57,92%, chyba tak - 7,01%, nie wiem - 1,82%, chyba nie - 5,19%, nie - 28,5%.

nej i zdrow otnej, o k re ś la n ą ja k o „po lityka re d u k cji szkód”62. J e s t o n a je d n a k k o szto w n a i m ało m e d ia ln a , z a te m w ątp liw e, ab y w zb u d ziła z a in te re so w a n ie rządzących. J a k p o d k re śla K rz y szto f K ra jew sk i, w p o s trz e g a n iu p ro b lem u n a rk o m a n ii p o trze b n y j e s t ro z są d n y kom prom is m iędzy u jm o w an iem jej ja k o pro b lem u społecznego sam y ch n a rk o m a n ó w a zw alczan iem h a n d lu s u b s ta n ­ cjam i o d u rzający m i i śro d k a m i psychotropow ym i63.

P ro w ad z o n a p rzez p o p rz e d n ią koalicję p o lity k a k a r n a i h a s ła o rosnącej p rzestępczości doprow adziły do k a ta s tro fa ln e g o s ta n u polskiego w ięz ie n n ic­ tw a. P o lsk a , m im o u m iark o w a n eg o (poniżej śre d n ie j euro p ejsk iej) zag ro że­ n ia przestęp czo ścią, m a je d e n z n ajw y ższych w spółczynników p rizonizacji (w 2006 r. - 234,8 n a 100 tys. m ieszk .64). Ta d y spro po rcja pozostaje n a d a l w y ra ź n a , n a w e t je ś li u w zględnim y w yższą od k ra jó w zacho d n io eu ro p ejsk ich cie m n ą liczbę p rz e stę p s tw - w ów czas d y n a m ik a p rzestępczości będzie porów ­ n y w a ln a z pow szechnie u z n a w a n ą za b ezp ieczn ą D a n ią i n iż sz a od p rz o d u ją ­ cych w ty m w zględzie Szwecji czy F in la n d ii65.

L. R adzinow icz, pisząc n iem alże p ię tn a śc ie la t te m u b ard zo k ry ty czn ie o te n d e n c ja c h rozw ojow ych w spółczesnej p o lity k i k ry m in a ln e j66, w yróżnił trz y m odele w y m ia ru sp raw iedliw ości w s p ra w a c h k arn y ch : a u to ry ta rn y , so- cjaln o -lib eraln y i k o nserw atyw ny, sk u p ia ją c się n a m od elu a u to ry ta rn y m . N a jw a ż n ie jsz ą spośród w ym ienionych p rzez L. R adzinow icza cech tego m ode­ lu je s t sposób podejścia do sp raw cy p rz e stę p stw a : „P rz estęp ca je s t p o strz e g a ­ ny p rz ed e w szy stk im ja k o je d n o s tk a an ty sp o łec zn a, zb u n to w a n a przeciw ko pra w o m p a ń s tw a , złow roga siła, k tó ra n ależ y złam a ć i u nicestw ić. P rz e s tę p ­ stw o n ie j e s t tra k to w a n e ja k o zjaw isko społeczne67 i n ie dopuszcza się m yśli, że społeczeństw o ponosi ja k ą k o lw ie k cz ą stk ę odpow iedzialności za jego g en e­ ro w anie. W ym iar spraw iedliw ości, o d erw an y całkow icie od po lity k i społecz­ nej, m a c h a r a k te r jed n o zn a czn ie punity w n y, n a w e t je ś li w jego działalności u w z g lę d n ia się e le m e n ty »reedukacji«. O d p ła ta , b u d ze n ie grozy i elim in a cja

62 Zob. D. Gajek, Problem legalizacji konopi, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Krzysztofa Krajewskiego, Kraków 2006, [online] <http:mm.hyperreal.info/kanaba/ pdf/Problem_legalizaęji_konopi.pdf>.

63 Zob. Depenalizacja posiadania narkotyków na własny użytek? Pożądana, ale niekoniecz­ na. Wywiad z prof. Krzysztofem Krajewskim, „Serwis Informacyjny Narkomania” 2008, nr 2 (41), s. 5.

64 J. Warylewski, Aktualna polityka..., s. 9. W literaturze podaje się też nieco inną wartość - 232,5 - zob. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości..., s. 164.

65 M. Płatek, Granice racjonalnej polityki karnej i penitencjarnej, „Państwo i Prawo” 2006, z. 9, s. 37.

66 R. Radzinowicz, Penal Regressions, „Cambridge Law Journal” 1991, vol. 50, nr 3, s. 422-444, cyt. za: K Krajewski, Zasada humanizmu, a współczesna tendencje w polityce kryminalnej, [w:] Przestępstwo - kara - polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjono­ wania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka,

Kraków 2006, s. 395-396.

67 Przeciwnie do Emila Durkheima, który traktuje przestępczość jako normalny, powsze­ dni aspekt współczesnych społeczeństw, zob. K. Krajewski, Zasada humanizmu..., s. 397.

tra k to w a n e s ą ja k o d o m inujące funkcje san k c ji k a rn y c h , a cały sy ste m k a r zarów no w sferze ich o rz e k a n ia , ja k i w y k o ny w an ia je s t k o n se k w e n tn ie s u ro ­ wy i nieelastyczny. G e n e ra ln a te n d e n c ja po lity k i k ry m in a ln e j je s t w u d e rz a ­ ją c y sposób a n ty h u m a n ita r n a ”68.

W ja k w ielk im sto p n iu te słow a o k azały się prorocze, m ożn a było się p rz ek o n ać w o s ta tn ic h la ta c h zarów no w sferze p ra k ty c z n y c h z m ia n u s ta w o ­ d aw stw a , o czym była m ow a w cześniej, ja k i p odejm ow anych prób z m ia n ideologicznych p o d sta w p ra w a k arn eg o . W y raźnym tego p rz y k ła d e m było tra k to w a n ie d e k la ra c ji h u m a n iz m u za w arte j w a r t. 3 k.k. ja k o zasadniczej przeszk o d y n a drodze do d o k o n an ia ra d y k a ln e g o zw ro tu w p olskim p ra w ie k a rn y m i n a d a n ia p ry m a tu , je ś li nie w ręcz w yłączności w polityce k a rn e j neg a ty w n ej p rew encji g en e raln ej. Z tego pow odu p ro je k t now elizacji k o d ek su k arn eg o z 2000 r., a u to rs tw a ów czesnego m in is tra sp raw iedliw ości L echa K aczyńskiego, przew id y w ał zm ian ę a r t. 3 k .k .69

R ep resy jn e zm ian y z p ra w ie k a rn y m , w łącznie z o s ta tn ią z nich , p oleg a­ ją c ą n a w p ro w ad ze n iu w y stę p k u ch u lig ań sk ieg o 70, stan o w iły pow rót do b łę d ­ nej i n iesk u tec zn ej polity k i k a rn e j o k re s u PRL. O cenę tego k u r s u św ietnie oddaje rezolucja członków O gólnopolskiego Z jazdu K a te d r P ra w a K arn ego i K rym inologii, k tó ry odbył się w S zczyrku w d n iach 8-10 p aź d ziern ik a 2004 r. Z o stała ona w praw d zie p rz y ję ta n a tle p ro je k tu now elizacji k o d ek su k arn eg o z p a ź d z ie rn ik a 2004 r.71, ale m o żn a j ą odnieść do ogólnej do n ie d a w n a te n ­ dencji z m ia n w u sta w o d a w stw ie k a rn y m : „W ybrano t u drogę m echanicznego z a o s trz a n ia san k c ji k a rn y c h , »usztyw niania« k o d ek su k arn eg o poprzez o g ra ­ niczenie p ra w a s ą d u do in d y w id u alizac ji k a r i w y d a n ia spraw iedliw eg o w yro­ k u w o p arciu o ocenę k o n k re tn e g o p rz y p a d k u oraz położenie n a c is k u n a odw etow ą i re p re s y jn ą funkcję kary. S tanow czo o strz e g a m y p rz e d t ą drogą. W yobrażenie, że przez zasto so w an ie powyższej s tra te g ii da się og raniczyć w is to tn y sp o só b po zio m p rz e s tę p c z o ś c i, j e s t w y o b ra ż e n ie m n a iw n y m i sprzeczn ym z całym dotychczasow ym do św iadczeniem i u s ta le n ia m i n a u k i w ty m w zględzie”72.

P o dsum ow ując n ależ y stw ierd zić, że zm ian y n a p łaszczy źnie n o rm a ty w ­ nej nie p rz e k ła d a ją się w sposób a u to m a ty c z n y n a zm ian ę rzeczyw istej d y n a ­ m ik i przestępczości, k tó ra ja k o zjaw isko społeczne nie daje się reg u lo w ać za pom ocą określonych zakazów b ąd ź nakazów . M ożliwe j e s t oczywiście „sztu cz­ n e ” zw ięk szan ie lu b zm n iejsza n ie przestępczo ści u jaw nio nej poprzez ro zsze­

68 R. Radzinowicz, op. cit., s. 426, cyt. za: K. Krajewski, Zasada humanizmu..., s. 396. 69 K. Krajewski, Zasada hum anizm u... , s. 394.

70 Ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 226, poz. 1648).

71 J. Warylewski, Nowelizacja kodeksu karnego po siedmiu latach obowiązywania - pre­ zentacja i próba oceny wybranych propozycji, [w:] Przestępstwo - kara - polityka kryminalna...,

s. 627.

rz a n ie lu b zaw ężan ie k a ta lo g u czynów u z n a n y c h za p rz e stę p n e , je d n a k sam o zjaw isko - ja k o n ieo d łączn e lu d zk iej cyw ilizacji - b ęd zie is tn ie ć zaw sze i w k ażd y ch w a ru n k a c h . W p ro w ad zan ie n a to m ia s t ra d y k a ln y c h re p resy jn y ch z m ia n w obecnej sy tu acji społeczno-politycznej je s t całkow icie n ie u z a s a d n io ­ ne i nieefektyw ne.

N a koniec w a rto przytoczyć słow a k la sy k a - C B eccari: „Wysokość k a r p o w in n a być odpow iednia do s ta n u , w ja k im zn a jd u je się d a n y n aró d . N a p ry m ity w n e du sze lu d u zaledw ie w yrosłego ze s ta n u dzikości n a le ż y o d d zia­ ływ ać silniejszym i i b ard ziej d otkliw ym i w ra żen ia m i. P o trz e b a błyskaw icy, by po razić rozjuszonego lw a; w y strz a ł z b ro n i p aln ej tylko go ro z d raż n i. Ale w m ia rę ja k d u sze lu d zi żyjących w społeczności łag od nieją, w z ra s ta ich w rażliw ość, w m ia rę zaś tego w z ro stu n a le ż y zm niejszyć siłę kary, je ś li się chce s ta le zachow ać w łaściw y sto su n e k m iędzy p rz ed m io te m a w ra ż e n ie m ”73. „Im b ard ziej k a ry s ta ją się o k ru tn e , ty m b ard ziej tw a rd n ie ją d u sze lu d zk ie [...] po s tu la ta c h o k ru tn eg o k a r a n ia ła m a n ie kołem n ie więcej p rzejm u je s tra c h e m niż poprzednio w ięzienie. Do o siąg n ięcia celu k a r y w y sta rc z a by zło (dolegliwość), ja k ie o n a za sobą pociąga, p rzew yższało korzyści o siąg an e p rz ez p o p ełn ien ie p rz e s tę p s tw a , a t a p rz e w a g a zła p o w in n a obejm ow ać i n ieu ch ro n n o ść kary, i u t r a t ę dobra, k tó re u z y sk a n o by w s k u te k p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a . W szystko, co je s t pon ad to , je s t te d y zbędne, a w ięc je s t a k te m ty ra n ii”74.

P ozostaje n a m cieszyć się, że o s ta tn i re p re sy jn y p ro je k t rew olucyjnej zm ian y k o d ek su k arn eg o w w y n ik u w cześniejszych w yborów n ie doczekał się realizacji. B yłby on bow iem p rz ejaw e m zw ykłej ty ra n ii, odejściem od s t a n ­ dard ó w d em okratycznego p a ń s tw a p ra w a . N a le ży żywić n ad zieję, że obecnie rz ąd zą ce e lity polityczne n ie tylko ra z n a zaw sze p o rz u cą „w ojenną ścieżkę” w y ty cz an ą w brew zdro w em u rozsądkow i i głosowi p rz e d sta w ic ie li d o k try n y przez p o p rz e d n ią koalicję, ale rów nież n a p r a w ią b łęd y spow odow ane liczny ­ m i i w p rzew ażającej w iększości n iep o trz eb n y m i z m ia n a m i k o d ek su karn ego .

S u m m a ry

T h e in flu e n c e o f le g is la tiv e c h a n g e s o n c r im e r a te s

a n d th e ir s o c ia l c o n s e q u e n c e s

T he P o lish P e n a l Code - c u r re n t as of 1997 is b a se d on a p rin cip le of su b sid ia rity , how ever, m a n y ru le s u se th e p e n a l code as a m e a n s to fight crim e. By in tro d u c in g n u m e ro u s a m e n d m e n ts th e y tig h te n u p th e p u n itiv e policy, n a iv e ly b eliev in g in th e effectiven ess o f g e n e ra l p re v en tio n . T h is

73 C. Beccaria, op. cit., s. 216. 74 Ibidem, s. 139-140.

re a so n in g co n tra d ic ts crim inology re s e a rc h u n d e r ta k e n since th e 19th c e n tu ­ ry, w hich confirm s th e p rin cip le, a p p e a le d to ev en by C e sare B eccaria, accor­ ding to w hich, th e c e rta in ty of p u n is h m e n t, n o t its se v e rity is th e m o st e s s e n tia l m e a n s in p re v e n tin g crim e.

T he p e n a l code is n o t a n d c a n n o t be th e only effective m e a n s in p re v e n ­ tin g crim e b ec au se of its com plexity a n d th e v a rie ty of its cau ses. A m ong th e facto rs w h ich in flu en ce crim e a re econom ic issu e s su ch as p ro sp e rity or th e u n e m p lo y m e n t ra te ; c u ltu ra l a n d relig io u s m a tte rs , esp ecially th e influ ence of sy stem s of e x tra le g a l n o rm s on co n scio usness of specific m e m b ers of a society, as w ell as concrete fa cto rs in flu en c in g a ttitu d e s a n d m o tiv a tio n of in d iv id u a ls. A n o th e r im p o rta n t issu e is th e m e a s u re m e n t of crim e, a s th e n u m b e r of u n re v e a le d crim es is s e v e ra l tim e s la rg e r th a n th e n u m b e r of avow ed ones. A ccording to F ra n z von L isz t th e m o st efficient is good social p e n a l policy, how ever, it w ill n o t succeed in fig h tin g th e p h e n o m en o n of crim e w h ich h a s alw ay s b e e n p re s e n t am o ng h u m a n groups.

T he d istin c t in flu en ce on crim e ra te s c a n only be see n in a case of p e n a liz a tio n , d e p e n a liz a tio n or p a r tia l p e n a liz a tio n of c e rta in conduct. T his ph en o m en o n h a s b e e n o b served esp ecially since th e Act of 14 A p ril 2000 cam e in to effect a n d am e n d e d th e P e n a l Code by w h ich th e m isd e m e a n o u r offence of d riv in g u n d e r th e in flu en ce of alcohol w as in tro d u ced . F o r th e pu rp o se s of th e A rticle 115 § 16, th e s ta te o f in so b rie ty is w h e n th e alcohol co n te n t in th e blood exceeds 0.5 p e r m ille o r lead s to a c o n c e n tra tio n exce­ ed in g th is level. T his a m e n d m e n t cam e in to force on 15 D ecem b er 2000. As a re s u lt, b e tw e e n 2000-2002 six tim e s m ore crim es a g a in s t p ub lic se c u rity as w ell as tra ffic safety w ere recorded. T ak in g in to c o n sid e ra tio n th e n u m b e r of crim es in g e n e ra l th is in d ic a te d a n in c re a se from 1.6 % in 2000 to 10% of th e to ta l n u m b e r of crim es in 2002. I f it h a d n o t b e e n for th is leg islativ e ch ang e th e decline in crim e in P o la n d w ould h av e b e e n o b serv ed a t th e en d of 2000, n o t th re e y e a rs later. A s im ila r im p act, a ll be it n o t t h a t sig n ifican t, w as ob served w h e n th e a m e n d m e n t to th e Act on C o u n te ra c tin g D ru g A ddiction of 24 A p ril 1997, p ro h ib itin g th e po ssessio n of d ru g s, cam e in to effect on 12 D ecem ber 2000 a n d w h e n T h e T re a su ry P e n a l Code cam e in to force on 10 S e p te m b e r 1999.

T he p o p u list id e a of s tre n g th e n in g th e p e n a l law to fig h t crim e, w h ich is o ften re flected in th e re a so n in g of ru le s, is n o t ra tio n a l. M oreover, it is inefficien t a n d ca n h av e a d e trim e n ta l effect d ue to m a in ta in in g cohesion in p e n a l law. T his w as ex p e rien ce d w h e n th e P e n a l Code w as a m e n d e d on 27 J u ly 2005. T he p u n itiv e policy c a n n o t be p ra c tise d w ith o u t ta k in g into c o n sid e ra tio n condition s of th e p e n ite n tia ry sy stem . I t is u n a c c e p ta b le for a convict to w a it to serv e im p riso n m e n t. In o rd e r to be effective p u n is h m e n t sh o u ld be p ro m p t a n d ce rtain .