Hanna Dolata
Rola Elizawety Bagriany w przełomie
antymodernistycznym w Bułgarii
Studia Rossica Posnaniensia 20, 155-162
RO LA E L IZ A W ETY BAGRIANY
W PR Z E Ł O M IE A N TY M O D ER N ISTY CZNYM W B U Ł G A R II
TH E ROLE OF ELIZEYETA В AGRI AN A
IN TH E ANTIM ODERNISTIC BR E AK TH R O U G H IN BULGARIA
H A N N A DOLATA
The author’s interest is concentrated on the place o f E. Bagriana’s poetry against the background of polemics and creative manifestos of poets o f the 20’s of this century. She is also interested in the opposition to symbolism — tradition already encoun tered, with pointing to the role which this poet played in the antimodernistic break through. The new experience o f the world and w ays of expressing it make it possible to place Bagriana at the forefront o f poets of antim odernistic breakthrough in Bulgaria.
H anna Dolata, U niwersytet im. Adama Mickiewicza, In stytu t Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej, ul. Marchlewskiego 124/126, 61 - 874 Poznań, Polska —Poland.
Ogólnoeuropejskie tendencje zm iany modelu poezji symbolistycznej, obejm ujące jej filozofię i poetykę, do Bułgarii dotarły n a początku lat dw u dziestych. L a ta dwudzieste, a zwłaszcza ich pierwsze pięciolecie, to w życiu społeczno-politycznym Bułgarii okres burzliwy. Odpowiadają mu równie dynam iczne i intensyw ne przem iany w życiu literackim . Rewolucja Paździer nikowa w Rosji, klęska poniesiona w I wojnie, powstanie we wrześniu 1923 roku, wszystko to doprowadziło w rezultacie do radykalizacji poglądów twórców literatury. Świadczy o ty m choćby rozwój poezji proletariackiej z twórczością Ch. Sm irnenskiego jej czołowego przedstawiciela.
Uświadomiono sobie wówczas kryzys i nieprzystawalność idei i konwencji symbolizmu do nowej sytuacji społeczno-politycznej, co z kolei zrodziło przeświadczenie o konieczności nowych poszukiwań literackich.
Zdaniem S. Chadżikosewa, wszystkie europejskie prądy awangardowe przyjęły w Bułgarii postać kryzysu świadomości poetyckiej sym bolizm u1. Zgodnie z tą tezą powszechne wówczas przekonanie o dewaluacji wzorów m odernistycznych doprowadziło do zanegow ania i przezwyciężenia tradycji rodzimego modernizm u. Złożył się na nią dorobek tw órczy poetów z grupy Sławejkowa oraz będących pod jego silnym wpływem, a jednocześnie
różnią-1 С. Х адж икосев, Ламар или надпрепускане с годините, „Септември” różnią-1973, nr różnią-1, s. 165.
156 H. D o l a t a
суch się od niego uczestników nowej generacji poetyckiej z T. Trajanowem, D. Debeljanowem, N. Lilijewem n a czele.2
Okres trw ania m odernizmu w jego dwóch etapach G. Canew zam knął latam i 1905 - 1913 i 1913 - 1922, gdzie rok 1922 to d a ta założenia epigoń- skiego ,,H iperionu” 3.
Mimo konfliktów i różnic dwóch generacji m odernistów, zdaniem J . Koski, nie sposób nie dostrzec jedności całego ruchu. Jego rezultatem było w ypraco wanie przez poetów drugiej fali m oderny symbolistycznego s ty lu 4. W stylu ty m tu ż po wojnie symboliści zaprezentowali swój najcenniejszy dorobek: Lilijew — Ptaki nocą, P lam y księżycowe, Debeljanow — Wiersze, Trajano w —
Ballady bułgarskie. Te mistrzowskie osiągnięcia nie były jednak w stanie
utrzy m ać symbolistów na już zdobytych pozycjach. W ojenna klęska starego porządku rzeczy byla także ich klęska.
B u n t antym odernistyczny ujaw nił się zarówno w program ach, jak i samej poezji. Niniejsza praca stanowi próbę umiejscowienia poezji E. B agriany n a tle polemiki i m anifestacji twórczych poetów lat dwudziestych oraz w opo zycji do symbolizmu — trad y cji zastanej, ze wskazaniem na rolę, jak ą poetka ta odegrała w przełomie anty m odernistycznym . Polemiki o istotę i k sz ta łt nowej poezji prowadzili przeciwnicy" i epigoni symbolizmu na łam ach nowo pow stałych po I wojnie lub istniejących już pism.
Uosobieniem intensywności poszukiwań twórczych la t dwudziestych jest poezja i działalność krytyczno-literacka. G. Milewa, k tó ry wyszedłszy z kręgów symbolizmu podjął próbę odnowy poezji w duchu ekspresjonistycz- nego aktyw izm u, zainteresowania dla społecznych i politycznych problemów współczesności5. Swój spór z symbolizmem, poglądy n a nową literatu rę Milew prezentow ał na łam ach utworzonych przez siebie pism: ,,W ezni” i ,,P łam y k ” , niejednokrotnie wypowiadając się w nich przeciwko „gładkim, słodkim stro fom, odrażającymi w swej słodkości” . Tworzenie ty ch stro f nazywał Milew „dezercją od życia, św iata” , a uzdrowienie „m artw ej poezji” symbolistów widział w nasyceniu jej surowymi sokami, w realizacji własnego hasła „zbar- baryzow ania” poezji bułgarskiej. Odchodzących od symbolizmu „H iperion” oskarża również, że nie um ieją „znaleźć dość moralnej siły, aby zostać w ier nym i walce w imię zasad i ideałów” ; Milew nie jest więc w y jątk iem 6. Spod panow ania symbolizmu wyzwalają się kolejno Jasenow , Popdim itrow , Stoja- now. W yrażając nowe treści środkam i konwencji symbolistycznej nie oni są prawdziwymi autoram i przełom u antym odernistycznego. Z polemik an ty
-2 J . K o šk a , Bulharska básnická moderna, Bratislava 197-2, s. 197. 3 Г. Цанев, На прелома между две столетия, София 1971, s. 133. 4 J. K o šk a , op. c it., s. 199.
* A. H u t n ik ie w ic z , Od czystej form y do literatury f aktu, Warszawa 1976, s. 70 - 92. * Г. Цанев, По нови пътища, София 1973, s. 83.
symboli stycznych lat dwudziestych zrodziła się nowa poezja, choć niekiedy to ona właśnie, ja k w przypadku Bagriany, wyprzedzała wystąpienia o ch arak terze postulatyw nym . Czasem także tw órcy konkretnych realizacji poety c kich byli, jak na przykład N. Furnadżijew , jednocześnie autoram i program ów
poetyckich.
Mimo że opozycja antym odernistyczna objęła wiele zjawisk — od te m a ty k i po sferę artysty czn ą, to jednak bułgarskie polemiki z symbolizmem były przede wszystkim w ystąpieniam i przeciwko dekadenckiej postawie św iato poglądowej 7. T ak bowiem pojmowano w latach dwudziestych term in sym bo lizm oznaczający nie tyle poetykę, co rodzaj uczuciowości.
Twórcy nowej poezji zanegowali sym bolistyczny egocentryzm i uczu ciową wylewność, zastępując je zainteresowaniem światem zew nętrznym i jego ziem skim i urokam i.
Zdaniem It. Likowej, najw yraźniej m om ent rehabilitacji rzeczywistości i ludzkich zmysłów w y r a z i ł N. Furnadżijew w swej recenzji poezji T. T raja- nowa: „Jego metafizyczność i mglistość jest nam obca, męczy nas (...) Nasze oczy szukają czegoś konkretnego, wyraźnego, ręce chcą dotykać, nogi szukają kroków n a ziemi ( ...) ” 8.
W dziedzinie twórczości poetyckiej doskonałym potwierdzeniem dekla racji Furnadżijew a są wiersze z tom iku Wieczna i święta E. Bagriany.
Nowe pokolenie poetów, do którego należała i B agriana, podjęło wysiłek, jak pisze P. Dinekow, aby ściągnąć poezję na ziemię i uczłowieczyć, aby przemówić zwykłym, codziennym językiem 9. G eneracja poetów — autorów propozycji antym odernistycznej — całkowicie wyleczona została z neu ras tenii symbolistów, odzyskawszy utracone przez nich poczucie przynależności człowieka do św iata n a tu ry . Dla jednych, w tym dla E. Bagriany, A. Razcw et- nikowa, A. Dałczewa, N. Furnadżijew a, próbę wyzwolenia się z nieuleczal nego sm utku swych literackich poprzedników, a także z powszechnego p rzy gnębienia i rozpaczy czasów w ojny i września 1923 roku był bergsonowski witalizm z jego optym izm em 10. Dla innych — ty ch spod znaku „Nowo w rem e” , „Czerwen sm iach” — doskonałą terap ią okazał się radykalizm społeczny, aktyw izm , nakazujący artyście czynnie uczestniczyć w przem ianach rzeczy wistości.
W tym różnorodnym artystycznie i ideowo kontekście twórców poezji bułgarskiej lat dwudziestych, poezji przełomu antym odernistycznego E. B agriana zajm uje istotne miejsce. R. Likowa uważa, że chociaż poezja B agriany
7 Г. Цанев, На прелома между две столетия, op. cit., s. 150.
8 P. Ликова, Эстетически прелом в поэзията на 20-те години, София 1978, s. 303. 9 P. D in e k o w , О bułgarskiej literaturze, folklorze i związkach z Polską, W arszawa 1977, s. 358.
158 11. D o l a t a
nie byla bezpośrednio związana z walkami rewolucyjnymi, to można o niej mówić jako o jednej z najw ażniejszych w artystycznym przełomie lat dwu dziesty ch11. B agrianie obca byla nie tylko rewolucyjność w poezji; nie należała ona również do żadnego z ugrupowań, nie podpisała się pod żadnym z te o re ty cznych programów poetyckich sobie współczesnych. A jednak w jej liryce znalazły odbicie ch arak tery sty czne dla poezji lat dwudziestych tendencje: witalistyczny zachw yt życiem , sensualizm w sposobie odczuwania św iata, zafascynowanie ty m co pierwotne, rodzime, rdzennie bułgarskie12.
W ydając w 1927 roku swój pierwszy tom ik Wieczna i święta, była B agriana uznaną poetką, o której od czasu debiutu w 1915 roku w czasopiśmie ,,Myśl W spółczesna” k ry ty cy zdążyli napisać dużo dobrego. Także tom ik Wieczna
i święta został p rzy jęty entuzjastycznie. Wiersze w nim zaw arte m ają wszelkie
znam iona polemiki zarówno z sym bolistycznym ujm owaniem św iata, jak i z p oetyką modernizmu. W tych dwóch ściśle łączących się sferach dokonał się, między innym i za spraw ą au to rk i Wiecznej i świętej, przełom antym oderni- styczny w poezji bułgarskiej lat dwudziestych.
Wiersze B agriany z tom iku Wieczna i święta cechuje zachw yt życiem, jego realnym i urokam i. P oetka pozbawiona zupełnie m etafizycznych niepo kojów swych literack ich poprzedników, z właściwym sobie optym izm em deklaruje:
A iskam samo, samo da obiczam, żaduwam iskrostrujno, swetło wino; ot wsjaka tym na m isył se otriczam, kraj swoja wrag bezzłobno szte otm in a 13.
W italizm wierszy Bagriany to także akceptacja ziemskiej miłości, zaw arta w jakże obcych m istyce symbolistów lirykach miłosnych tej poetki. D aje w nich Bagriana analizę wszelkich uczuć i przeżyć, zarówno ty ch „św iętych” jak i „grzesznych” , zryw ając z sym bolistycznym dualizm em duszy i ciała.
Filozofię życiową poetki, pogańską wręcz radość i miłość do życia B agrian y w yrażają najlepiej dwie końcowe strofy wiersza M yd ro sť:
(...) a wsewecznata, zem nata mydrost — tja razljana ө wredom kraj nas:
da likuwame s wedrata prolet, da goworim s kechlibam oto ljato i naesen — s usmiwka na obicz kym sweta,
(...) da ugasnem s weczem ato słynce, d a umrem s osłanenija l i s t . . . 14.
Dla poetki ową mądrość stanowi ciągłe pulsowanie przyrody, gdzie życie
11 P. Л икова, История на българската литература — поэти на 20-те година, София 1979, s. 210.
12 Т. D ą b e k -W ir g o w a , H istoria literatury bułgarskiej, W arszawa 1980, s. 27. 13 Э. Багряна, Избрана лирика I, София 1973, s. 35.
ludzkie to jedynie m om ent jej wiecznego by tu. R . Likowa zauważa, że w stro fach ty ch kryje się także filozofia czasów poetki, filozofia potw ierdzająca harm onię i ład m iędzy człowiekiem i światem, dająca nowe odczucie św iata, w którym nie m a lęku przed śmiercią a życie akceptuje się w chwili jego naro dzin i śm ierci15. Afirm acja życia, hedonizm B agriany negują pesym istyczne, skrajnie subiektyw ne w yznania symbolistów, jak choćby na przykład Ja w o row a w wierszu A z stradam:
(...) I stradam. Az prezrjach radostite na żiwota. Stradam
w dobroto jasno — w tym en grjach kogato padam,
az stradam 16.
To m odernistyczne zapatrzenie w siebie, ów introw ertyzm symbolistów B a griana jako p o etka antysym bolistycznego przełomu zastępuje postaw ą eks- traw erty w ną, pow rotem do ludzi, realnego świata. N. Lilijew pisał:
Moite spomeni, ptici w noszta, skitat bezdomni, skitat uneseni
wyn ot sw e ta 17.
U B agriany w przeciwieństwie do zacytowanego fragm entu wiersza Liii jewa poeta nie znajduje się „pon ad ” światem , lecz w nim, wśród ludzi. A to określa charakter wypowiedzi lirycznej. Podm iot liryczny wypowiedzi B agriany ma realny związek z wydarzeniam i, o których mówi, znajduje się w m niej lub bardziej określonej sytuacji, podczas gdy symbolistyczny monolog liryczny Liii jewa jest jedynie rejestrem emocji związanej z określonym nastrojem . K o nk retne okoliczności i sytuacje będące m otyw acją przeżyć bo hatera B a g rian y poetka odczuwa zmysłowo, przenosząc często p u n k t ciężkości z doznań „ ja ” lirycznego n a rzeczywistość zewnętrzną. A kceptow ana przez poetkę rzeczywistość m usi być słyszalna, widzialna, dotykalna. O brazują to słowa:
Az imam oszte tolkowa da widja da czuja, da usetja i da każa.
Zmysłowe odczuwanie św iata czyni Bagrianę wrażliwą n a k o n k retny szczegół. J e s t tak między innym i w U ltim um vale, gdzie poetk a przywołuje z pamięci naw et: „(...) nom era n a właka i stypkanoto// małko cwete n a p e ro n a ...” 18.
18 P. Ликова, Эстетически прелом в поэзията на 20-те години, op. cit. s. 325. 18 П. Я воров, Сьчинения в три тома, София 1965.
17 Н. Лилиев, Стихотворения, София 1968. 18 Э. Багряна, op. cit., s. 46.
1 6 0 H. D o l a t a
Obrazową konkretność uznano za właściwość stylu B ag rian y 19. Po konkretne słowo sięga poetka z powodu jego walorów plastycznych, lepiej oddających w ym ierną rzeczywistość. Wiersz N a dacza, gdzie realia wiejskie tw orzą ko n k re tn y obraz, odwołujący się do w yobrażeń plastycznych odbiorcy, m ożna z powodzeniem przeciwstawić ,,symbolistycznej m uzyce” słów choćby wiersza Lilijew a Tichijat proleten dyżd.
W sensualizmie bliska jest B agriana konkretnem u m yśleniu człowieka pierwotnego, prostocie pieśni ludowej, której ry tm oraz m otyw y treściowe w ykorzystyw ała niejednokrotnie. W poetyckim świecie B agriany w ystępuje silnie podkreślona pierwotność, widoczna choćby w p y tan iu poetki:
К ак szte spresz ti mene — wołnata, skitnicata, nepokornata — rodnata sestra na wjatyra, na wodata i na winoto. . . 20
Ś w ia t swój buduje poetka z często w ystępujących prastary ch pojęć, jak ziemia, słońce, woda, w iatr, ogień. N aw et pseudonim poetki — B agriana — odpowiada ostry m barw om jej w ierszy21.
A kceptacja św iata rzeczy, jego piękna rzutu je na język Bagriany, k tó ry p o etk a, jak in n i jej współcześni, kieruje ku żywej mowie. Tylko takim języ kiem mówić może B agriana o konkretnej rzeczywistości. Odrzuciwszy śpiew ność wiersza Bagriana posługuje się właśnie językiem mówionym, nasyconym odpow iadającą określonej sytuacji leksyką.
Powszechne w poezji antym odernistycznego przełom u dążenie do zn eu tra lizow ania subiektyw izm u wypowiedzi lirycznej symbolistów realizuje z powo dzeniem także Bagriana. Dokonuje tego przechodząc od bezpośredności
w yznań swych poprzedników do przeżycia wyrażonego przez konstrukcję św iata przedstaw ionego22. Zobiektywizowanie monologu lirycznego osiąga B agriana poprzez wyeksponowanie części opisowej wypowiedzi, bądź n a s ta wienie n a adresata, a więc realizując sytuację n arracy jn ą lub o charakterze d ram a ty c z n y m 23. Nieobecnego bądź ogólnikowo zaprezentowanego u sym bolistów ad resata poetka ukonkretniła, uczyniła realnym , nam acalnym . Mówiąc: ,,Gowori, gowori, gowori — //az p ritw arjam oczi i te słu sz a m ...” czy py tając w innym wierszu: „Zaszto si dnes ti bled i myłczaliw, //zaszto ne se posmeesz, poszeguw asz?.. . ” poetk a zw raca się do rozmówcy obcego w utw o rze lub którego obecności m ożna się dom yślać. W ierszem, w którym wypowiedź liryczna obiektywizuje się w postaci scenki jest cytow any już Unes, gdzie
19 W. M e d y ń s k a , Konkret w poezji E. Bagriany. W: Slawistyczne studia literaturo znaw cze na V II Kongres Slawistów, W rocław 1973.
20 Э. Багряна, op. cit., s. 49.
21 M. Цанева, Петима поэти, София 1974, s. 49.
22 М. G ło w iń s k i, Zarys teorii literatury, Warszawa 1972, s. 278. 23 Ibid., s. 283.
au to rk a monolog rozpisuje na kwestie wygłaszane przez uczestników „ d ra m a tu ” . Ud.ramatyzowany ch arak ter tego utw oru podkreśla także jego wersyfikacja. Dialog kochanków auto rka w yraża wierszem bliskim mowie potocznej, w którym rym y n ie u tru d n iają osiągnięcia zamierzonej n a tu ra l ności dialogu. Podział n a role w ystępuje i w innych wierszach B agriany, będących także „jednoaktów kam i” , ja k Otplata czy Interieur. W scenkach ty ch , podobnie jak w wierszu Unes, prow adzony przez nią i niego dialog powoduje częste stosowanie przez poetkę myślników, wykrzykników — w y rażających niedopow iedzianą replikę. U dram atyzow ania swych wierszy poetka dokonuje redukując także kom entarz liryczny, stosując krótkie, dynam iczne zdania relacjonujące konkretne, realne przeżycia.
W ym ienione niektóre tylko cechy nowego odczuwania świata oraz sposoby w yrażania innej, nowej uczuciowości, którym i posługuje się Bagriana w Wiecz
nej i świętej pozwalają na umiejscowienie tej poetki w czołówce twórców
antym odernistycznego przełomu.
W iersze B agriany wyprzedziły w ystąpienia programowe przeciwników symbolizmu, nie były realizacją konkretnych postulatów estetycznych, lecz w ynikiem tendencji zarysowujących się w poezji bułgarskiej lat dwudzie stych, tendencji, któ re złożyły się na poezję przełomu antym odernistycznego.
W latach gdy symboliści wydawali swe najcenniejsze utw ory B agriana pisała „in n e” wiersze, posiadające, mimo braku zaangażowania ich autork i w prace teoretyczne, wszelkie znamiona polemiki z uczuciowością i poetyką symbolizmu. W iersze B agriany są jakb y kondensacją, zwielokrotnieniem zjawisk w ystępujących w ówczesnej poezji. Może dlatego, mimo wielości i różnorodności artystycznych i ideowych propozycji w poezji lat dwudzies tych, właśnie wiersze B agriany odegrały znaczną rolę w przebudowie modelu liryki postsym bolistycznej — jej emocjonalności i środków w yrazu a rty sty c z nego. ХАННА ДОЛЯТА РОЛЬ ЕЛИЗАВЕТЫ БАГРЯНЫ В АНТИ МОДЕРНИСТСКОМ ПЕРЕЛОМЕ Р езю м е Кризис и несовместимость идеи и эстетики символизма В новой общественно-полити ческой ситуации Болгарии 20-х годов стали причиной литературных исканий. Настоящая работа является попыткой определения места поэзии Е. Багряны на фоне литературной полемики и поэтической практики поэтов 20-х годов. В лирике Багряны нашли отражение тенденции характерные для болгарской поэзии 20-х годов: сенсуализм в способе восприятия реальных земных ценностей, восхищение всем, 11 S tu d ia R o ssica z. X X
162 H. D o l a t a что первичное, родное, исконно болгарское. Новое ощущение мира и способы его высказы вания, которые употребляет Багряна в Вечной и святой, позволяют назвать эту поэтессу одим из видных создателей антимодернистского перелома. Стихотворения Е. Багряны опередили программные выступления противников сим волизма, не были реализацией конкретных эстетических постулатов, но результатом тен денции в болгарской поэзии 20-х годов, поэзии антимодернистского перелома.
TH E ROLE OF ELIZAVETA BAGRIANA IN TH E ANTIM ODERNISTIC BR E AK TH R O U G H IN BULGARIA
b y
H ANNA DOLATA
S u m m a r y
The crisis and discrepancy of ideas and conventions of sym bolism and the new socio-political situation o f Bulgaria o f the 20’s of this century created the necessity o f literary quests. The antimodernistic rebellion was manifested both in programmes and in the poetry itself.
T he aim of this article is to place E. Bagriana’s poetry against the background o f polem ics and creative m anifestations o f the poets o f the 20’s, and in opposition to sy m bolism — the already encountered tradition, w ith pointing to the role which this poet played in the antimodernistic breakthrough.
In Bagriana’s lyrics find their reflection tendencies which were characteristic o f the poetry o f the 20’s: vitalistic admiration of life, sensualism in the way of experiencing the world, fascination w ith what is primary, native, genuinely Bulgarian.
N ew experiencing o f the world and manners of expressing it, the manners which Bagriana uses in Eternal and holy make it possible to place this poet in the forefront o f artists o f antimodernistic breakthrough.
E. Bagriana’s poems preceded the programme m anifestations o f the opponents o f symbolism, they were not realization o f concrete aesthetic postulates but the result o f tendencies in Bulgarian poetry o f the 20’s, tendencies which w ent into the com position of the poetry o f antimodernistic breakthrough.
