Olga Kowalczyk Krystyna Gilga
Łukasz Jurek
AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA I POZIOM ŻYCIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
NA DOLNYM ŚLĄSKU
Autorzy poszczególnych rozdziałów:
Olga Kowalczyk - rozdział II (bez punku 2.1.2.), wstęp Krystyna Gilga - rozdziali, zakończenie (współautorka) Łukasz Jurek - rozdział III, zakończenie (współautor) Em ilia Nassalska - p u n k t 2.1.2.
Recenzent: Katarzyna Zamorska
Redakcja naukowa: Olga Kowalczyk
Redakcja techniczna: Wydawnictwo Indygo
Skład komputerowy: Wydawnictwo Indygo
Copyright©2012 0. Kowalczyk, K. Gilga, Ł. Jurek, E. Nassalska
ISBN 9 7 8 -8 3 -6 2 2 7 6 -0 9 -7
Wydawnictwo INDYGO Zahir Media, 50-547 Wrocław, ul. Kamienna 105, lok. 9 www.zahir.pl
indygo
Z a H i r M e d i a
SPIS TREŚCI
W stąp... 5
R o zd zia ł I M ożliw ości społecznego fu n k c jo n o w a n ia d z ie c i i m ło d z ie ż y u c z ą c e j się na Dolnym Ś lą s k u ... 9
1. ]. Ź ró dła utrzym ania rodzin z dziećm i n iep ełn o sp ra w n y m i... 9
1.2. Pom oc m edyczna i opiekuńcza dla dzieci i m łodzieży niepełnospraw nej... 17
1.3. Edukacja dzieci i m łodzieży n iep ełnospraw nej... 24
R o zd zia ł II Z a tru d n ie n ie osób n ie p e łn o s p ra w n y c h w w ie k u p ro d u kcyjn ym - d ia g n o za i p ro b le m y do ro z w ią z a n ia ... 4 3 2.1. Ź ródła do ch o d u osób niepełnospraw nych w wieku p ro d u k c y jn y m .. 43
2.1.1. Z atru d n ien ie jako źródło d o ch o d u - analiza praw na i statystyczna ... 43
2.1.2. Świadczenia społeczne jako do ch ó d osób niepełnospraw nych 55 2.2. Rehabilitacja zaw odow a i sp o łe c z n a... 68
2.3. Efektywność rehabilitacji w liczbach - zatrud nialno ść osób niepełnospraw nych ... 86
R o zd zia ł III U c ze s tn ic tw o w życiu sp o łe c zn y m d o ln o ś lą s k ic h s e n io ró w ... 109
3.1. O soby stare na D olnym Ś ląsku... 109
3.1.1. Starzenie się populacji - analiza d em og raficzna... 109
3.1.2. Starość a n iep ełn o sp raw n o ść... 116
3.2. Poziom życia dolnośląskich seniorów ... 119
3.2.1. D o c h o d y ... 119
4 Spis treści
3.2.2. W ydatki... 123
3.2.3. Sytuacja m ieszk an io w a... 125
3.2.4. Zabezpieczenie potrzeb opiekuńczych i zd row otny ch... 128
3.3. A ktyw ność społeczna dolnośląskich seniorów ... 135
3.3.1. Polityka aktyw nego starzenia s ię ... 135
3.3.2. Poziom aktyw ności społecznej ... 139
3.3.3. D eterm in an ty niskiej aktyw ności społecznej sen io ró w 143 Z a k o ń c z e n ie ... 149
B ib lio g ra fia ... 153
S pis t a b e l... 159
Spis ry s u n k ó w ... 163
WSTĘP
O ddajem y do rąk czytelników książkę dotyczącą sytuacji społecznej osób nie
pełnospraw nych m ieszkających w Polsce, w szczególności w wojew ództwie dolno śląskim. O pisujem y w niej czynniki decydujące o aktyw ności tej zbiorowości na poszczególnych etapach życia, od dzieciństw a do „późnej dorosłości”.
Wiele badań wskazuje, iż zbiorow ość osób niepełnospraw nych w każdym k ra
ju i każdej społeczności lokalnej jest bardzo niejednorodna. C zynnikam i ró żn i
cującym i są przede wszystkim uw arunkow ania ekonom iczne - wysokość i rodzaj głównego źródła utrzym ania rodzin, w których żyją niepełnospraw ni, poziom ich ogólnej zdrow otności - niebędący tym sam ym , co stopnie niepełnospraw ności, lecz w ynikiem wielu determ inant: najw ażniejszym i z nich są dostępność i jakość usług m edycznych na danym terenie, predyspozycje indyw idualne oraz czynniki środow iskow e i kulturow e decydujące o aktyw ności społecznej tej grupy.
O skuteczności rehabilitacji, jako procesu społecznego m ającego m .in. w y
równyw ać szanse utracone z pow odu niepełnospraw ności, świadczy możliwość ich uczestnictw a społecznego, pełnienia ról społecznych przypisanych do danego wieku. C hodzi o to, aby w praktyce funkcjonow ał tzw. społeczny m odel niepeł
nospraw ności, aby problem y wynikające z niej nie były traktow ane jako sprawa pryw atna danej osoby i jej rodziny, lecz całego społeczeństw a odpow iedzialnego za uczynienie otoczenia przyjaznym dla każdego obywatela, także m niej sprawnego.
W ostatnich latach kwestie społeczne, wynikające z niepełnospraw ności, są rozpatryw ane w dem okratycznych państw ach w łaśnie w kontekście praw człowie
ka i obywatela. Świadczą o tym m iędzynarodow e d o kum en ty np.: Standardy socjal
ne wynikające z Deklaracji Praw Człowieka O N Z, Standardow e Zasady W yrówny
w ania Szans O sób N iepełnospraw nych O N Z, Europejska Konwencja Praw Osób N iepełnospraw nych z 2006 r. - którą jako kraj członkow ski ratyfikow aliśm y i jeste
śm y zobow iązani do jej przestrzegania, czy K onstytucja Rzeczpospolitej Polskiej.
Podczas realizacji tego projektu, którego efekty ocenią czytelnicy książki, w spółpracow aliśm y z pod m io tam i realizującym i cele polityki społecznej wobec osób niepełnospraw nych na różnych szczeblach i w różnych w ym iarach, np. P ań
6 Wstęp stwowy Fundusz Rehabilitacji O sób N iepełnospraw nych (PFRO N), i organam i sa
m orządow ym i.
D okonyw aliśm y szczegółowej analizy istniejących rozwiązań instytucjonal
nych będących ram am i społecznego funkcjonow ania osób z niepełnospraw nościa- m i w poszczególnych sferach życia ważnych dla adekw atnego do wieku pełnienia ról społecznych. Próbow aliśm y czynione analizy obrazow ać w liczbach i prezento
wać graficznie.
Książkę podzieliliśm y na trzy części dotyczące: dzieci i uczącej się młodzieży, osób w w ieku aktyw ności zawodowej, seniorów - szczególnie tych z ograniczoną sam odzielnością. W każdej z nich próbow aliśm y poszukiw ać odpow iedzi na py
tan ia odnośnie tego, jak wygląda rów ność praw i szans osób niepełnospraw nych m ieszkających w naszym regionie w podstaw ow ych sferach ich społecznego funk
cjonow ania n a poszczególnych etapach życia. Próbow aliśm y poznać dochody ich gospodarstw dom ow ych. Określić czy m ają szanse na wykształcenie, zatrudnienie, godne życie w starości.
To uznajem y za zadania główne, w poszczególnych częściach w yróżniliśm y też zadania szczegółowe, m ające doprow adzić nas do: diagnozy sytuacji życiowej osób z niepełnospraw nościam i, opisu i oceny stosow anych in stru m entó w polityki spo
łecznej w badanym zakresie oraz w skazania rekom endacji.
W rozdziale I, w oparciu o inform acje dla całego kraju, szukano odpowiedzi na pytania odnośnie sytuacji finansowej rodzin z dzieckiem niepełnospraw nym oraz zakresu w sparcia udzielanego im przez po d m io ty publiczne. O m ów iono za
sady orzecznictw a o niepełnospraw ności dzieci i m łodzieży do lat 16 oraz rodzaje świadczeń, z jakich m ogą korzystać w zakresie rehabilitacji i likwidacji barier fi
nansow anych z PFRON. D okonano także analizy dostępności do system u oświaty i kształcenia wyższego dla osób niepełnospraw nych. Zasada rów nego dostępu do edukacji w ym aga od pod m iotów ją realizujących podejm ow ania działań o charak
terze kom pensacyjnym i zindyw idualizow anym w w iększym niż dotąd zakresie.
P róbow ano wykazać, iż konieczne jest zastosow anie nowych in stru m entó w finan
sowych i usługow ych wspierających rodziców z niepełnospraw nym i dziećmi.
W rozdziale II, po analizie źródeł do chodów osób w w ieku aktywności za
w odowej, pokazano stan realizacji zadań rehabilitacji zawodowej i społecznej, za które odpow iadają sam orządy oraz zdiagnozow ano stan w zakresie zatrudnienia.
Powstały obraz nie jest optym istyczny, bierność zawodowa badanej zbiorowości skutkuje pauperyzacją ich rodzin. In stru m en ty rehabilitacji zawodowej i społecznej w praktyce właściwie nie są realizowane. Pokazujemy, jakie decyzje podejm ow ano w poszczególnych pow iatach D olnego Śląska w zakresie finansow ania konkretnych ustaw ow ych zadań. Jakie są przyczyny takiego m ałego zaangażow ania wszystkich uczestników polityki mającej aktywizować i integrow ać osoby niepełnospraw ne z resztą społeczeństwa? Ciągłe zm iany instytucjonalne nie przyczyniają się do zw iększania ich zatrudnialności. Czy istniejący system kwotowy jest racjonalny ekonom icznie i społecznie? W naszym regionie, wg inform acji pochodzących
Wstęp 7 z ewidencji PFRON, w ostatnich latach jest nieco lepiej niż w innych regionach, czego niestety nie potw ierdzają szacunki pochodzące z ogólnopolskich Badań A k
tywności Ekonom icznej Ludności (BAEL).
Rozdział III dotyczy najstarszych m ieszkańców naszego kraju i regionu. Reali
zowano w nim trzy szczegółowe cele: d okonano oceny procesu starzenia się lu d ności Dolnego Śląska z perspektyw y społecznej i dem ograficznej oraz poziom u ich życia, a także zabezpieczenia ich potrzeb opiekuńczych i zdrow otnych. Próbow ano również zobrazować i ocenić stan aktyw ności społecznej dolnośląskich seniorów oraz działań polityki społecznej podejm ow anych na rzecz ich aktywizacji.
Populacja D olnego Śląska intensyw nie się starzeje, czego w yrazem jest wzrost odsetka ludzi starych w całej zbiorow ości mieszkańców. W okresie 25 lat, od 2010 r.
do 2035 r., stopa starości w zrośnie o 77%, z poziom u 13,44% do 23,84%. D o d at
kowo w yraźnie uw idacznia się proces podw ójnego starzenia, odsetek sędziwych starców w zrośnie w tym sam ym czasie 2,5-krotnie, z p oziom u 1,41% do 3,23%.
W brew pow szechnym stereotypom , sytuacja m aterialna em erytów nie jest zła. Nie są oni kategorią społeczną najbardziej narażo ną n a ubóstw o i deprywację potrzeb m aterialnych. Powszechny system zabezpieczenia em erytalnego gw aran
tuje im dostęp do stabilnych dochodów , które są system atycznie waloryzowane, przez co skutecznie utrzym ują realną wartość. Nie m ożna tego niestety powiedzieć 0 dochodach m łodszych osób z niepełnospraw nościam i, to rodziny z osobam i niepełnospraw nym i, głównie dziećm i są narażone najczęściej na ubóstw o i wyklu
czenie społeczne. Poważnym problem em jest nato m iast stan opieki geriatrycznej 1 poziom u rozwoju usług opiekuńczych św iadczonych osobom niesam odzielnym w środow isku i w form ie zakładowej. Najw ażniejsza kw estia to koszty związane ze świadczeniem usług opiekuńczych. Poszukujem y w naszej książce odpow iedzi na pytanie: Jak w ojew ództw o dolnośląskie radzi sobie z tym i problem am i?
M im o licznych inicjatyw publicznych, aktyw ność społeczna dolnośląskich se
niorów wciąż pozostaje na bardzo niskim poziom ie. Z jednej strony nie wykazują oni chęci do angażow ania się w sprawy lokalne, z drugiej zaś strony wciąż nap oty
kają na wiele b arier m entalnych po stronie m łodszej i sprawniejszej części społecz
ności lokalnej, które blokują im pełne uczestnictw o w życiu społecznym .
O m ów ione pokrótce zam ierzenia zrealizowaliśm y przy w ykorzystaniu dwóch głównych narzędzi badawczych: studiów literaturow ych w raz z analizą treści d o k u m entów praw nych i statystycznych. Niestety, nie m a obecnie zbyt wielu in fo rm a
cji statystycznych obrazujących sytuację w regionach. Z tego pow odu nie zawsze istniała m ożliwość uchw ycenia specyfiki funkcjonow ania i opisania w liczbach badanej zbiorow ości na naszym terenie. Dla realizacji tych zadań wykorzystano:
dostępne dane statystyczne z G łównego U rzędu Statystycznego (GUS) dla całego kraju i o zasięgu regionalnym , inform acje publikow ane przez M inisterstw o P ra
cy i Polityki Społecznej oraz udostępn ione przez PFRON. P rzeprow adzone na ich podstaw ie b ad ania w łasne m iały wskazać cechy zatrudnionych na D olnym Śląsku osób niepełnospraw nych i ich pracodawców.
8 Wstęp Posiłkow ano się także w ynikam i w ybranych badań ogólnopolskich, np. PolSe- nior, raportów czynionych na zlecenie PFRON oraz wcześniejszych badań prze
prow adzonych pod auspicjam i U rzędu M arszałkowskiego W ojew ództwa D olno
śląskiego pt. „K ondycja życiowa dolnośląskich seniorów ”.
Z dajem y sobie sprawę, że nasza książka jest jed n ą z wielu publikacji, dotyczącą problem atyki niepełnospraw ności, ukazujących się corocznie w Polsce. M am y jed nocześnie nadzieję, że pozwoli ona przyczynić się, choć częściowo, do w ypełnienia luki o d nośnie badań regionalnych. W ym agają one pogłębienia, porów nania i u zu pełnienia w ynikam i pochodzącym i z N arodow ego Spisu Powszechnego z 2011 r.
Piętą achillesow ą jest niedostatek badań diagnozujących potrzeby niepełnospraw nych m ieszkańców gm in i pow iatów oraz stanu ich zaspokojenia w każdym woje
wództwie. Bez ich przeprow adzenia tzw. aktyw na polityka społeczna w odniesie
niu do interesującej nas zbiorow ości pozostanie jedynie n a papierze.
MOŻLIWOŚCI SPOŁECZNEGO FUNKCJONOWANIA DZIECI I MŁODZIEŻY UCZĄCEJ SIĘ NA DOLNYM ŚLĄSKU
1.1. Źródła utrzymania rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi
W Polsce wg badań nad stanem zdrowia ludności w 2009 r. żyło 264 tys. dzieci z niepełnospraw nością w wieku od 0 do 14 lat, z czego 17,2 tys. na Dolnym Śląsku.
W następnej grupie wiekowej (15-29 lat) w regionie było 51,2 tys. osób z różnymi ograniczeniam i zdrowotnymi. Oznacza to, że 2,7% dzieci w wieku 0-14 lat jest w re
gionie niepełnosprawnych, a w grupie wiekowej 15-29 lat odsetek ten wzrasta do 4,3%.
Tabela 1.1. Osoby niepełnosprawne w Polsce i na Dolnym Śląsku w wybranych grupach wiekowych w 2009 r.
Wyszczególnienie
Ogółem ludność
Niesprawność wg UE
nie mają ograniczeń
razem poważnie
ograniczeni
ograniczeni, ale niezbyt poważnie w tys.
ogółem 37 744,6 8 107,5 2 658,1 5 449,4 29 527,4
dolnośląskie 2 841,5 625,4 218,8 406,6 2 213,7
0-14 lat 5 749,2 264,0 57,0 207,0 5 479,6
dolnośląskie 400,0 17,2 6,2 11,1 382,8
15-29 lat 8 523,8 591,3 129,0 462,3 7 903,4
dolnośląskie 625,9 51,1 10,7 40,4 573,9
Źródło: Stan Zdrowia Ludności Polski w 2009 r. , GUS, Warszawa 2011
10 I. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej się Zarów no w kraju, jak i w regionie duża liczba rodzin m usi stawić czoło p ro blem om w ynikającym z w ychow ania i opieki n ad dzieckiem niepełnospraw nym .
Rodziny te borykają się znacznie częściej niż pozostałe z problem am i ograniczo
nych środków finansowych. W 2004 r. prawie co piąta rodzina, posiadająca co naj
mniej jedno dziecko niepełnospraw ne do łat 16, była zagrożona ubóstwem i osiągała co najwyżej dochody na poziom ie m inim u m egzystencji. D o roku 2011 zagrożenie to uległo zm niejszeniu prawie o połowę i dotyczyło co dziesiątej rodziny.
20,0 1 8 ,0 1 6 ,0 1 4 .0 12.0 10,0
8,0 6,0 4 .0 2.0
0,0
2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 ♦ ogółem gospodarstwa do m o w e
~ ł ""' przynajm niej z 1 dzieckiem d o lat 16 posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności ■<! bez osób niepełnosprawnych
Rysunek 1.1. Minimum egzystencji1 dla wybranych typów gospodarstw domowych w Polsce w latach 2004-2011
Źródło: Dane GUS, szacunki na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych
O wiele więcej rodzin było zagrożonych ubóstw em relatywnym . W latach 2004-2011 prawie co trzecia rodzina, z co najm niej jedn ym dzieckiem niepełno
spraw nym , żyła na granicy lub poniżej relatywnej linii ubóstw a. W porów naniu, co piąta ro dzina bez osoby niepełnospraw nej była zagrożona, a w 2011 r. co szósta.
Jeszcze więcej gospodarstw jest zagrożonych ubóstw em , jeżeli za m iarę przyjm ie
m y ustawową granicę ubiegania się o św iadczenia z pom o cy społecznej. W 2004 r.
prawie 36% rodzin z dzieckiem niepełnospraw nym było zagrożonych. D o 2011 r.
odsetek zagrożonych rodzin uległ zm niejszeniu o 2/3, do poziom u 12,3%. Niestety,
1 M inim um egzystencji ustalane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych przy MPiPS uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsum pcja niższa od tego poziom u prowadzi do biologicznego wyniszczenia.
1.1. Źródta utrzymania rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi 11 zm niejszanie się odsetka gospodarstw leżących poniżej ustawowej granicy ubóstwa jest złudne. W ynika to z niezm ieniającej się od dłuższego czasu podstaw y uzyski
wania św iadczeń z pom ocy społecznej.
25,0
10,0
5,0
0,0 — —
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
— ogół e m gospodarstw a do m o w e
H B ~ przynajm niej z 1 dzieckiem d o lat 16 posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności bez osób niepełnosprawnych
Rysunek 1.2. Relatywna granica ubóstwa2 dla wybranych typów gospodarstw domowych w Polsce w latach 2004-2011
Źródto: Dane GUS, szacunki na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych
Po urealnieniu tej w artości, odsetek gospodarstw dom ow ych znajdujących się poniżej tej granicy z poziom u 11,4%, dla gospodarstw przynajm niej z jednym dzieckiem do lat 16 posiadającym orzeczenie o niepełnospraw ności, wzrósł do 23,6%, a dla gospodarstw bez osób niepełnospraw nych, zwiększył się do 10,3%.
Oznacza to 2-krotny w zrost procentow y rodzin zagrożonych.
System św iadczeń rodzinnych opiera się na zasadzie pom ocniczości uwzględ
niającą regułę, że osobam i w pierwszej kolejności zobow iązanym i do łożenia na utrzym anie dzieci są ich rodzice. W przypadku, gdy ich środki i upraw nienia są niewystarczające do w ychow ania i utrzym ania dzieci, przysługuje p om oc państwa w postaci św iadczeń rodzinnych. W sytuacji osób sam otnie wychowujących dzieci oznacza to konieczność zasądzenia alim entów na rzecz dziecka o d drugiego z ro dziców.
2 Relatywna granica ubóstwa to gospodarstwo domowe, a tym samym wszystkie osoby wchodzą
ce w jego skład zostały uznane za ubogie, jeżeli poziom wydatków tego gospodarstw a był niższy od 50% średnich wydatków gospodarstw domowych.
12 I. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej się
—♦ - o g ó łe m gospodarstwa do m o w e
przynajm niej z 1 dzieckiem do lat 16 posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności
— bez osób niepełnosprawnych
Rysunek 1.3. Ustawowa granica ubóstwa3 dla wybranych typów gospodarstw domowych w Polsce w ia ta c h 2004-2011
Źródło: Dane GUS, szacunki na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych
Zgodnie z Ustawą o św iadczeniach rodzinnych św iadczeniam i rodzinnym i są:
• zasiłek ro dzinny oraz d odatki do zasiłku rodzinnego,
• św iadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i św iadczenie pielęgnacyjne,
• dwa rodzaje zapom óg związanych z u rod zen iem się dziecka4.
Praw o do zasiłku rodzinnego i dodatków do tego zasiłku zostaje przyznane rodzicom (albo jed n em u z rodziców ) w celu częściowego pokrycia wydatków na utrzym anie dziecka. W arunkiem uzyskania dodatków do zasiłku rodzinnego jest spełnianie w ym agań koniecznych do przyznania tego zasiłku. Zasadniczo, jeżeli członkiem rodziny jest dziecko legitym ujące się orzeczeniem o niepełnospraw no
ści (dotyczy to osoby do 1 6 roku życia) albo orzeczeniem o um iarkow anym lub o znacznym stopniu niepełnospraw ności, to zasiłek ro d zinn y przysługuje, jeżeli doch ó d rodziny w przeliczeniu na osobę nie przekracza 583 zł. N atom iast, w przy
p adku innych rodzin jest to kw ota 504 zł.
Przez dochód rodziny należy rozum ieć przeciętny m iesięczny dochód człon
ków rodziny uzyskany w roku kalendarzow ym poprzedzającym okres zasiłkowy.
3 Ustawowa granica ubóstwa to gospodarstw o domowe, a tym samym wszystkie osoby wcho
dzące w jego skład zostały uznane za ubogie, jeżeli poziom wydatków tego gospodarstw a był niższy od kwoty, która zgodnie z obowiązującą ustawą upraw nia do ubiegania się o przyznanie świadczenia z pom ocy społecznej.
A Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, Dz. U. 2006 n r 139 poz. 992 z późn. zm.
1.1. Źródła utrzymania rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi 13 Do rodziny zalicza się pozostające na utrzym an iu rodziców dzieci w wieku do ukończenia 25 roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25 rok życia legitym u
jące się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnospraw ności, jeżeli w związku z tą niepełnospraw nością rodzinie przysługuje św iadczenie pielęgnacyjne. D o człon
ków rodziny nie zalicza się natom iast dziecka pozostającego w związku m ałżeń
skim oraz pełnoletniego dziecka posiadającego własne dziecko.
D ochodem (po odliczeniu kw ot alim entów świadczonych na rzecz innych osób) są:
• przychody podlegające opodatkow aniu na zasadach ogólnych (na podstawie przepisów o podatk u dochodow ym od osób fizycznych) pom niejszone o:
koszty uzyskania przychodu, należny p odatek dochodow y o d osób fizycznych, składki na ubezpieczenia społeczne niezaliczone do kosztów uzyskania przy
chod u i składki na ubezpieczenie zdrow otne,
• deklarow any w ośw iadczeniu doch ó d z działalności podlegającej o po datk o
w aniu na podstaw ie przepisów o zryczałtow anym p odatk u dochodow ym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, pom niejszony o: n a
leżny zryczałtow any p o d atek dochodow y oraz składki n a ubezpieczenia sp o
łeczne i zdrow otne,
• także inn e (w ym ienione w Ustawie o św iadczeniach rodzinnych) dochody niepodlegające opodatkow aniu na podstaw ie przepisów o po datk u d o ch o d o wym od osób fizycznych (w tym alim enty otrzym ane na rzecz dzieci).
Kwoty zasiłku rodzinnego są uzależnione o d wieku dziecka i w ynoszą o d p o wiednio:
• 68 zł na dziecko w w ieku do ukończenia 5 roku życia,
• 91 zł na dziecko w w ieku powyżej 5 roku życia do ukończenia 18 roku życia,
• 98 zł na dziecko w w ieku powyżej 18 roku życia do ukończenia 24 roku życia.
Do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki z następujących tytułów:
• urodzenia dziecka (1000 zł na dziecko; świadczenie jednorazow e),
• opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego (400 zł m iesięcznie),
• sam otnego wychow yw ania dziecka (170 zł m iesięcznie na dziecko, nie więcej niż 340 zł na wszystkie dzieci, w przypadku dzieci niepełnospraw nych kwotę dodatk u zwiększa się o 80 zł, nie więcej niż o 160 zł n a wszystkie dzieci),
• wychow yw ania dziecka w rodzinie w ielodzietnej - n a trzecie i kolejne dziecko w rodzinie (80 zł m iesięcznie),
• kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnospraw nego (60 zł na dziecko do 5 roku życia, 80 zł - na dziecko od 5 do 24 roku życia),
• rozpoczęcia roku szkolnego (100 zł; św iadczenie jednorazow e),
• podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania (90 zł na internat/stan- cję lub 50 zł na dojazd do szkoły).
Aby skorzystać z dodatków , należy przede w szystkim m ieć praw o do zasiłku rodzinnego. Ponadto, do każdego z dodatków w ym agane jest spełnienie d o d atko
14 1. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i mtodzieży uczącej się wych w arunków związanych z tytułem (pow odem ) przyznania dodatku. Jednocze
śnie m ożna pobierać kilka rodzajów dodatków.
Poza zasiłkam i rodzin nym i i przysługującym i do nich dodatkam i, w ramach świadczeń rodzinnych, realizow ane są dwa rodzaje świadczeń opiekuńczych:
• zasiłek pielęgnacyjny (153 zł m iesięcznie) - świadczenie przysługuje nieza
leżnie o d d o ch o d u rodziny i osoby, dlatego przyznaw ane jest nie na okres za
siłkowy, lecz na okres w ażności orzeczenia o niepełnospraw ności lub stopniu niepełnospraw ności. Przeznaczone jest dla niepełnospraw nych dzieci i osób dorosłych niepełnospraw nych w stopniu znacznym (w niektórych przypad
kach rów nież w stopniu um iarkow anym ) oraz dla osób, które ukończyły 75 lat.
D o zasiłku pielęgnacyjnego nie m ają praw a osoby pobierające dodatek pie
lęgnacyjny w ypłacany przy em erytu rze lub rencie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
• świadczenie pielęgnacyjne (520 zł m iesięcznie) - przyznaw ane jest osobom , na których zgodnie ciąży obow iązek alim entacyjny (rodzice dziecka, krew ni w li
nii prostej, rodzeństw o, ro d zin a zastępcza spokrew niona z dzieckiem 5), a także opiekunow i faktycznem u dziecka (osoba, k tó ra opiekując się dzieckiem, wy
stąpiła do sądu o przysposobienie tego dziecka), k tó ry rezygnuje z pracy zawo
dowej, by opiekować się dzieckiem niepełnospraw nym wym agającym szcze
gólnej opieki lub w zw iązku z opieką nad osobą dorosłą, wobec której opiekun rezygnujący z pracy jest zobow iązany do alim entacji.
D o katalogu św iadczeń rodzinnych zaliczają się rów nież dwa rodzaje zapomóg w ypłacanych w zw iązku z u rod zeniem się dziecka:
• jednorazow a zapom oga z ty tu łu u rod zenia się dziecka w wysokości 1000 zł, przysługująca niezależnie o d dochodów rodziny; zapom oga ta finansowana jest ze środków b udżetu państw a,
• zapom oga uchw alana i w ypłacana przez gm inę z jej środków własnych (świad
czenie uznaniow e); gm ina sam a decyduje, czy będzie dodatkow o realizować tego rodzaju świadczenie, ustala k ry teria nabycia prawa do świadczenia oraz jego wysokość.
W Polsce w 2010 r. ze św iadczeń rodzinnych uzależnionych od doch od u korzy
stało 166,6 tys. rodzin z dziećm i niepełnospraw nym i, co stanow iło 10,8% wszyst
kich rodzin. W śró d rodzin pełnych rodziny z dzieckiem niepełnospraw nym stano
wiły 10,9% (129,1 tys.), natom iast w śród ro dzin niepełnych, odsetek ten wyniósł 10,6% (37,5 tys.) P onad 111 tys. rodzin wychowujących dzieci niepełnospraw ne (66,8%) stanow iły rodziny wychowujące 1 lub 2 dzieci. R odzin wielodzietnych było 55,3 tys. Stanowiły one 33,2% ogółu rodzin z dziećm i niepełnospraw nym i6.
W 2011 r. liczba rodzin korzystających ze św iadczeń zm niejszyła się do 155,9 tys.,
5 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. 1964 n r 9 poz. 59 z późn. zm.
6 Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2010 r., Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, D epartam ent Polityki Rodzinnej, Warszawa 2011, s. 9.
1.1. Źródła utrzymania rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi 15 co stanow iło 11% wszystkich rodzin korzystających ze św iadczeń rodzinnych uza
leżnionych od dochodu. W śró d rodzin pełnych, rodziny z dzieckiem niep ełn o
spraw nym stanow iły 11,1% (119,6 tys.), natom iast w śród ro dzin niepełnych odse
tek ten w yniósł 10,7% (36,3 tys.)7
W śród rodzin z dzieckiem niepełnospraw nym , pobierających świadczenie w latach 2009-2011, p o n ad połow a uzyskiwała do chó d na jed n ą osobę niższy lub równy połow ie k ry teriu m dochodow ego (m aksym alnie 291,50 zł). Dotyczy to za
rów no rodzin pełnych, jak i niepełnych. Przy czym dla tych drugich zjawisko to obejm ow ało szerszą grupę (rysunek 1.4).
2010 ro dziny pełne I bez d o ch o d u Sod 291,51 Zł do 40 0 zł
2010 ro d zin y n iepełne
* d o 10 0 zł * od 1 00,01 zł d o 2 9 1 ,5 0 zł
■ od 4 0 0 ,0 1 zł d o 583 zł ■ p o w yże j 583 zł
Rysunek 1.4. Rodziny z niepełnosprawnym dzieckiem pobierające świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu - wg typów rodziny i wysokości dochodu netto na osobę w rodzinie w Polsce w latach 2009-2011
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Informacji o realizacji świadczeń rodzinnych w 2009,2010 i 2011 r., Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Polityki Rodzinnej
D odatków do zasiłku rodzinnego z ty tułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnospraw nego w ypłacano w 2009 r. przeciętnie m iesięcznie 186,3 tys., z czego 31,8 tys. (17,1%) na dziecko do ukończenia 5 roku życia oraz 154,5 tys. (82,9%) na dzieci powyżej 5 roku życia. Liczba tych dodatków ogółem zm niejszyła się o 8,2%
w porów naniu do 2008 r., kiedy to w ypłacano przeciętnie m iesięcznie 202,9 tys.
dodatków. W 2010 r. w ypłacano przeciętnie m iesięcznie 172,9 tys., z czego 28,9 tys.
(16,7%) n a dziecko do ukończenia 5 roku życia oraz 144 tys. (83,3%) n a dzieci p o wyżej 5 roku życia. Liczba tych dodatków ogółem zm niejszyła się o 7,2% w porów naniu z 2009 r. W 2011 r. obserw ujem y dalszy spadek liczby przeciętnie miesięcznie 1 Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2011 r., M inisterstwo Pracy i Polityki Społecznej, D epartam ent Polityki Rodzinnej, Warszawa 2012, s. 8.
16 I. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej się w ypłacanych dodatków do 162 tys., z czego 27,6 tys. (17%) na dziecko do ukończe
nia 5 roku życia oraz 134,4 tys. (83%) na dzieci powyżej 5 roku życia. Liczba tych dodatków ogółem zm niejszyła się o 6,3% w porów naniu z 2010 r. W ciągu czterech lat przeciętna liczba w ypłacanych dodatków uległa zm niejszeniu o 40,9 tys.8
W przypadku zasiłków pielęgnacyjnych sytuacja była odw rotna. W latach 2009-2011 ogólna liczba przyznaw anych i w ypłacanych świadczeń rosła podobnie, jak liczba zasiłków przyznaw anych na dziecko niepełnospraw ne do 16 roku życia (rysunek 1.5).
2009 2 0 1 0 2011
■ ogótem «1 dziecko niepełnosprawne do 16 roku życia
Rysunek 1.5. Liczba zasiłków pielęgnacyjnych wg podstawy przyznania świadczenia w Polsce w latach 2009-2011 (dane w tys.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Informacji o realizacji świadczeń rodzinnych w 2009,2010 i 2011 r. , Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Polityki Rodzinnej
W przypadku, kiedy dziecko niepełnospraw ne osiągnie pełnoletniość, może, p o d pew nym i w arunkam i, uzyskać praw o do renty socjalnej. W arunkiem tym, oprócz pełnoletniości, jest całkow ita niezdolność do pracy9 z pow odu narusze
nia spraw ności organizm u, które pow stało przed ukończeniem 18 roku życia albo w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej - przed ukończeniem 25 roku życia albo w trakcie studiów doktoranckich lub aspiran tu ry naukow ej10.
W 2011 r. w Polsce rentę socjalną pobierało przeciętnie 252 tys. osób. Z czego 4,6% stanow iły osoby w wieku 19 lat i m niej, a 16,2% osoby w wieku 20-24 lata.
Najliczniejszą grupę stanow iły osoby w wieku 25-29 lat - 21,9%11.
U zupełnieniem d o ch o d u m ogą być rów nież św iadczenia pobierane w trakcie nauki: stypendia i zapom ogi. Przykładem tych świadczeń m oże być realizowa
ny przez M EN program „W yprawka szkolna”. D ofinansow anie do podręczników
8 Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2009, 2010 i 2011 r., M inisterstwo Pracy i Polity
ki Społecznej, D epartam ent Polityki Rodzinnej.
9 Szerzej na ten tem at w: Instytucjonalne, zdrowotne i społeczne determinanty niepełnosprawności, praca zbiorowa pod red. S. Golinowskiej, Wydawnictwo IPiSS, Warszawa 2012, s. 261.
10 Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej, Dz. U. 2003 n r 135 poz. 1268 z późn. zm.
11 Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2011 r., ZUS, Warszawa 2012, s. 54.
1.2. Pomoc medyczna i opiekuńcza dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej 17 w roku 2010 otrzym ały nie tylko dzieci ubogie z I i II klasy szkoły podstawowej i III klasy gim nazjum , ale rów nież uczniowie:
• słabo widzący,
• niesłyszący,
• z upośledzeniem um ysłow ym w stopniu lekkim ,
• z niepełnospraw nościam i sprzężonym i w przypadku, gdy jed n ą z niep ełno spraw ności jest niepełnospraw ność w ym ieniona poprzednio.
W w ojew ództw ie dolnośląskim z tego p ro gram u skorzystało 10,37% dzieci rozpoczynających naukę w klasach objętych p ro g ram em 12.
Na poziom ie szkolnictw a wyższego student niepełnospraw ny m a prawo otrzy
mać m .in. stypendium socjalne i specjalne13. Stypendium socjalne m oże otrzym ać student, któ ry znajduje się w trudnej sytuacji m aterialnej, tzn. wysokość doch od u na osobę w jego rodzinie nie przekracza progu d o ch o d u ustalonego w uczelni. Sty
pendium specjalne dla osób niepełnospraw nych m oże otrzym ać student z tytułu niepełnospraw ności potw ierdzonej orzeczeniem właściwego organu. Stypendium to jest niezależne od sytuacji m aterialnej.
Podsumowanie
Podstawowym źródłem utrzym ania dzieci niepełnosprawnych są dochody rodzi
ców System wsparcia m a kom pensacyjny (uzupełniający) charakter. Niestety, niepeł
nosprawność dziecka generuje dodatkowe koszty. O granicza również swobodę zarob
kowania rodziców. Dziecko z niepełnosprawnością wymaga dłuższej opieki niż dziec
ko zdrowe. Powoduje to m.in. znacznie wyższe niż u rodzin bez niepełnosprawnego dziecka zagrożenie ubóstwem. Bez względu na sposób pom iaru około 1/4 rodzin z co najmniej jednym dzieckiem niepełnospraw nym jest w Polsce zagrożonych ubóstwem (celem porównania: dla rodzin bez osób niepełnosprawnych wskaźniki te wahają się od 5% do 10%). Uzupełniającymi źródłam i dochodu są dla rodzin świadczenia rodzinne wraz z dodatkam i oraz stypendia przyznawane dzieciom w trakcie nauki.
Wsparcie rodzin jest bezwzględnie uzależnione od orzeczenia o niepełnosprawności dziecka (aktualnego) oraz w większości przypadków od kryterium dochodowego.
1.2. Pomoc medyczna i opiekuńcza dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej
O rzecznictw o o niepełnospraw ności dzieci i m łodzieży, p o do bn ie jak osób dorosłych, jest uregulow ane w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
12 Informacja R zędu na tem at realizacji zadań związanych z dystrybucję pom ocy społecznej przez szkoły i socjalnej fu n kcji szkoły, http://w w w .m en.gov.pl/im ages/stories/pdfl/inform acja% 20rzadu.pdf (5.09.2012).
13 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. 2005 n r 164 poz. 1365 z późn. zm.
18 I. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej się za tru d n ian iu osób niepełnospraw nych. R ozróżniono dwie grupy: osoby do 16 roku życia i powyżej 16 roku życia. Podstaw ą u znan ia osoby, która nie ukończyła 16 roku życia za niepełnospraw ną jest ustalenie, że:
• m a naruszoną spraw ność fizyczną lub psychiczną;
• przew idyw any okres trw ania upośledzenia stanu zdrow ia przekracza 12 m ie
sięcy;
• w ym aga zapew nienia jej całkowitej opieki lub pom ocy w zaspokajaniu p o d stawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku z p ow odu w ady w rodzonej, długotrw ałej choroby lub uszkodzenia organizm u14.
D o stanów chorobow ych, które uzasadniają konieczność stałej opieki lub p o m ocy dziecku, należą:
• w ady w rodzone i schorzenia o różnej etiologii prow adzące do niedowładów, porażenia kończyn łub zm ian w narządzie ruchu, upośledzające w znacznym stopniu zdolność chw ytną rąk lub utru dn iające sam odzielne poruszanie się,
• w rodzone lub nabyte ciężkie choroby m etaboliczne, u kładu krążenia, o d dechowego, m oczowego, pokarm ow ego, u kładu krzepnięcia i inne znacznie upośledzające spraw ność organizm u, wym agające system atycznego leczenia w dom u i okresow o leczenia szpitalnego,
• upośledzenie umysłowe, począw szy o d upośledzenia w stopniu um iarkow a
nym ,
• psychozy i zespoły psychotyczne,
• zespół autystyczny,
• padaczka z częstym i napadam i lub w yraźnym i następstw am i psychoneurolo- gicznymi,
• now otw ory złośliwe i choroby rozrostow e u kładu krw iotw órczego do 5 lat od zakończenia leczenia,
• w rodzone lub nabyte w ady n arząd u w zroku pow odujące znaczne ograniczenie jego spraw ności, prow adzące do obniżenia ostrości w zroku w oku lepszym do 5,25 lub 0,2 wg Snełlena po w yrów naniu w ady w zroku szkłam i korekcyjnymi, lub ograniczenie pola w idzenia do przestrzeni zawartej w granicach 30 stopni,
• głuchoniem ota, głuchota lub o b u stro nn e upośledzenie słuchu niepopraw ia- jące się w wystarczającym stopniu po zastosow aniu aparatu słuchowego lub im plantu ślimakowego.
N iepełnospraw ność (w odniesieniu do dzieci, które nie ukończyły 16 roku ży
cia - bez określania jej stopnia) stw ierdzają powiatowe zespoły ds. orzekania o nie
pełnospraw ności na pisem ny w niosek o w ydanie orzeczenia o niepełnospraw ności przez przedstaw iciela ustawowego dziecka. W przypadku osób przed 16 rokiem życia orzeczenie zawiera ustaloną przyczynę niepełnospraw ności (orzeczenie m oże
11 A rt. 4a Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnia
niu osób niepełnosprawnych, Dz. U. 1997 n r 123 poz. 776 z późn. zm.
1.2. Pomoc medyczna i opiekuńcza dla dzieci i młodzieży niepetnosprawnej 19 zawierać więcej niż jeden, ale nie więcej niż trzy sym bole przyczyn niepełnospraw ności, które wpływają na zaburzenie funkcji organizm u) oraz w skazania dotyczące:
• odpow iedniego zatrudnienia,
• szkolenia (w tym specjalistycznego),
• zatrudnienia w zakładzie aktyw ności zawodowej,
• uczestnictw a w terapii zajęciowej,
• zaopatrzenia w przedm ioty ortopedyczne i środki pom ocnicze,
• korzystania z system u środowiskowego w sparcia w sam odzielnej egzystencji,
• konieczności stałej lub długotrw ałej opieki lub po m o cy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną m ożliw ością sam odzielnej egzystencji,
• konieczności stałego w spółudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji,
• spełniania przez osobę niepełnospraw ną przesłanek, z którym i wiąże się m oż
liwość uzyskania k arty parkingow ej przez osobę o obniżonej spraw ności r u chowej.
O kreśla się p onad to okres, na jaki zostało wydane. N iepełnospraw ność dziecka orzeka się zawsze na czas określony, ale nie dłuższy niż do ukończenia przez dziec
ko 16 roku życia.
F orm alnie zgodnie z obow iązującym i zasadam i dzieci i m łodzież, bez względu na status m aterialny i bez względu na upraw nienia z ty tu łu ubezpieczenia zdrow ot
nego ich rodziców /opiekunów , pow inny m ieć zapew nioną bezpłatną opiekę zd ro wotną, obejm ującą zapobieganie chorobom , w ykryw anie chorób, leczenie oraz za
pobieganie niepełnospraw ności.
Bezpłatność opieki zdrowotnej wynika z podlegania ubezpieczeniu zdrow otne
m u jako członek rodziny ubezpieczonego. Zgłoszenie do ubezpieczenia obejmuje:
• dzieci własne,
• dzieci m ałżonka,
• dzieci przysposobione,
• wnuki,
• dzieci obce, dla których ustanow iono opiekę lub dzieci obce w ram ach rodziny zastępczej - do ukończenia przez nie 18 roku życia.
Jeśli dziecko kontynuuje naukę po ukończeniu 18 lat, m oże być zgłoszone do ubezpieczenia jako członek rodziny, nie dłużej jed n ak niż do ukończenia 26 roku życia. Po tym czasie, o ile nie jest ubezpieczone z żadnego innego tytułu, pow inno pow iadom ić szkołę lub uczelnię, która będzie zobow iązana zgłosić je do ubezpie
czenia w N arodow ym Funduszu Zdrow ia (NFZ). Dzieci posiadające orzeczenie o znacznym stopn iu niepełnospraw ności lub inn e traktow ane n a równi, m ogą być zgłaszane do ubezpieczenia bez ograniczenia w ieku15.
15 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, Dz. U. 2008 n r 164 poz. 1027 z późn. zm.
20 1. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej się W praktyce wygląda to jed n ak nieco inaczej. G łów nym adresatem ubiegania się o finansow anie leczenia i rehabilitacji jest N FZ ze środków odprow adzanych przez każdego ubezpieczonego. Jednak tru d n a sytuacja ekonom iczna zakładów opieki zdrow otnej pow oduje ograniczenia w dostępności do św iadczeń zdrow ot
nych, długie oczekiwanie na ich w ykonanie oraz nieuw zględnianie na listach re
fundow anych preparatów tych najbardziej skutecznych w leczeniu dzieci. N iedo
stateczna jest także oferta w zakresie diagnostyki i rehabilitacji medycznej. Powo
duje to często konieczność korzystania przez dzieci z niepełnospraw nością z usług pryw atnej służby zdrow ia i kupow ania pełnopłatnych leków, czego skutkiem jest dalsze pogorszenie się i tak trudnej sytuacji rod zin y takiego dziecka.
Dzieci i m łodzież z niepełnospraw nością m ogą korzystać: z leczenia uzdrow i
skowego w sanatorium lub w szpitalu uzdrow iskow ym oraz z pobytu na turnusie rehabilitacyjnym . Obydwie te formy, choć p odobne, przysługują niezależnie od sie
bie i z różnych tytułów.
T urnus rehabilitacyjny jest podstaw ow ą form ą w spom agania rehabilitacji spo
łecznej i zawodowej osób z niepełnospraw nością i tylko tym osobom przysługuje.
N atom iast, leczenie uzdrowiskowe przysługuje w szystkim ubezpieczonym (a więc nie tylko osobom z niepełnospraw nością) po spełnieniu określonych w arunków w ram ach ubezpieczenia zdrowotnego.
T urnus rehabilitacyjny oznacza form ę aktywnej rehabilitacji połączoną z ele
m entam i w ypoczynku, m ającą na celu przede w szystkim ogólną popraw ę spraw
ności, w yrobienie zaradności, pobudzanie i rozw ijanie zainteresow ań osób z nie
pełnospraw nością. C elem tu rn u su jest rehabilitacja społeczna, a nie tylko leczni
cza. Czas trw ania tu rn u su w ynosi co najm niej 14 dni. Duże znaczenie m a fakt, że istnieje możliwość ubiegania się o dofinansow anie uczestnictw a w turnusie re
habilitacyjnym ze środków PFRON. M ożna ubiegać się rów nież o dofinansow anie uczestnictw a w turn u sie opiekuna osoby z niepełnospraw nością, p o d w arunkiem , że w niosek lekarza zawiera w yraźne zalecenie uczestnictw a opiekuna.
W roku 2011 w powiatach województwa dolnośląskiego z tego typu dofinansowań skorzystało ponad 1500 dzieci i m łodzieży niepełnosprawnej. W 2010 r. było ich ponad 2 tys. Przeciętnie uzyskane dofinansowanie w 2011 r. wynosiło 733 zł, a w 2010 r. - 711 zł.
N iekiedy charakter schorzenia dziecka z niepełnospraw nością wym aga d o d at
kowo likwidacji ograniczających je barier. Ze środków PFRO N m oże być dofinan
sow ana likw idacja b arier architektonicznych, w ko m unikow aniu się i technicznych w zw iązku z indyw idualnym i potrzebam i osób z niepełnospraw nością.
D o b arier architektonicznych zalicza się wszelkie u tru d n ien ia występujące w budynku i w jego najbliższej okolicy, które ze względu na rozw iązania technicz
ne, konstrukcyjne lub w arunki użytkow ania uniem ożliw iają lub utru d n iają sw obo
dę ruch u osobom z niepełnospraw nością.
D o b arier technicznych kwalifikują się bariery utru dn iające lub uniem ożli
wiające osobie z niepełnospraw nością spraw ne funkcjonow anie (likwidacja takiej bariery pow inna pow odow ać sprawniejsze działanie tej osoby w społeczeństwie).
1.2. Pomoc medyczna i opiekuńcza dla dzieci i mtodzieży niepetnosprawnej 21 Tabela 1.2. Dofinansowanie z PFRON turnusów rehabilitacyjnych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej
wraz z opiekunami w 2011 r. wg powiatów w województwie dolnośląskim
Powiat
2011 Kwota dofinansowań Liczba osób, które
uzyskały dofinansowanie
Średnia kwota dofinansowania
dzierżoniowski 90 309 145 623
głogowski 12 064 13 928
górowski 40 314 62 650
jaworski 14 232 18 791
jeleniogórski 37 277 48 777
kamiennogórski 2 1 7 6 1 29 750
kłodzki 36 000 50 720
legnicki 1 6 103 26 619
lubański 3 0 1 9 5 39 774
lubiński 36 572 47 OO
lwówecki 1 2 4 8 2 624
oleśnicki 75 325 102 738
oławski 7 422 12 619
polkowicki 16 727 23 727
strzeliński 24 543 40 614
średzki 24 404 34 718
świdnicki 56 516 72 785
trzebnicki 73 322 94 780
wałbrzyski 94 120 121 778
wołowski 7 084 9 787
wrocławski 49 938 66 757
ząbkowicki 3 094 4 774
złotoryjski 17 772 23 773
Jelenia Góra 61 205 96 638
Legnica 3 1 8 1 8 41 r-*. r-» CO
Wrocław 224 288 289 776
ogółem 1 103 653 15 0 5 733
Źródło: Na podstawie danych z PFRON
B arieram i w kom unikow aniu są ograniczenia uniem ożliw iające lub u tru d niające osobie z niepełnospraw nością sw obodne porozum iew anie się i/lub prze
kazywanie inform acji. W niosek o dofinansow anie likwidacji takich barier składa opiekun dziecka niepełnospraw nego w Powiatowym C en tru m Pom ocy Rodzinie (PCPR) w łaściw ym dla m iejsca zam ieszkania. O dofinansow anie likwidacji barier architektonicznych m ogą ubiegać się osoby z niepełnospraw nością, które m ają trudności w poru szan iu się. O dofinansow anie likwidacji b arier w kom unikow a
niu się i technicznych m ogą ubiegać się osoby z niepełnospraw nością, jeżeli jest to
22 \ Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej się uzasadnione potrzebam i wynikającym i z niepełnospraw ności. W ysokość dofinan
sow ania likwidacji b arier funkcjonalnych w ynosi do 80% kosztów przedsięwzięcia, nie więcej jed n ak niż do wysokości 15-krotnego przeciętnego w ynagrodzenia.
W wojew ództwie dolnośląskim w 2011 r. tego typu dofinansow anie uzyskało 186 m łodych osób. Przeciętna w ysokość dofinansow ania w ynosiła po nad 2900 zł.
W porów naniu z rokiem 2010, gdzie tego typu dofinansow anie w przeciętnej wy
sokości p o n ad 3100 zł uzyskało 168 osób.
D ofinansow ane z PFRO N są nie tylko indyw idualne inwestycje związane z li
kw idacją barier. W spierane są rów nież inwestycje zw iązane z budow ą czy rozbudo
wą obiektów przeznaczonych do rehabilitacji dzieci i młodzieży. W województwie
Tabela 1.3. Dofinansowanie likw idacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się dla dzieci i młodzieży w 2011 r. wg powiatów w województwie dolnośląskim z PFRON
Powiat
2011 Kwota dofinansowań Liczba osób, które
uzyskały dofinansowanie
Średnia kwota dofinansowania
bolesławiecki 9 549 4 2 387
dzierżoniowski 9 394 8 117 4
głogowski 47 300 24 1971
górowski 16 586 6 2 764
jaworski 2 560 1 2 560
kamiennogórski 2 000 1 2 000
kłodzki 26 046 3 8 682
legnicki 3 252 1 3 252
lubański 17 760 1 17 760
lubiński 28 578 7 4 083
lwówecki 10 300 5 2 060
oleśnicki 26 082 9 2 898
oławski 37 498 6 6 250
polkowicki 10 160 4 2 540
sfrzeliński 23 056 9 2 562
świdnicki 2 6 1 1 7 9 2 902
trzebnicki 3 436 1 3 436
wałbrzyski 60 957 11 5 542
wołowski 6 378 4 159 5
wrocławski 19 678 9 2 1 8 6
ząbkowicki 36 479 3 1 2 1 6 0
zgorzelecki 37 725 9 4 1 9 2
złotoryjski 20 937 1 20 937
Legnica 14 436 12 1 20 3
ogółem 539 931 186 2 903
Źródło: Na podstawie danych z PFRON
1.2. Pomoc medyczna i opiekuńcza dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej 23 dolnośląskim w latach 2007-2011 dofinansow ano łącznie 32 inwestycje na ponad 13,3 m in zł (tabela 1.4).
Tabela 1.4. Zestawienie kwot wydatkowanych na budowę, rozbudowę obiektów służących rehabilitacji oraz liczby przeprowadzonych inwestycji - dzieci i młodzież w województwie dolnośląskim w latach 2007-2011
dofinansowanych z PFRON
Rok Kwota Liczba Średni koszt realizacji zadania
2007 4 892 304 6 815 384
2008 756 252 5 151 250
2009 2 119 872 6 353 312
2010 1 702 682 6 283 780
2011 3 845 052 9 427 228
Źródto: Na podstawie danych z PFRON
Rodzic dziecka niepełnospraw nego nie m a szczególnych upraw nień do urlopu wypoczynkowego czy też zasiłku opiekuńczego. Przysługują im natom iast d o d at
kowe upraw nienia w zakresie u rlopu wychowawczego. Mówi o tym art. 186 Ko
deksu pracy. P racow nik zatru d n io n y co najm niej 6 m iesięcy m a praw o do u rlo pu wychowawczego w w ym iarze do 3 lat w celu spraw ow ania osobistej opieki nad dzieckiem, ale nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 4 roku życia. Ponadto w przypadku rodzica (m atki lub ojca) dziecka z niepełnospraw nością, jeżeli z p o wodu stanu zdrowia, potw ierdzonego orzeczeniem o niepełnospraw ności lub stop
niu niepełnospraw ności, dziecko w ym aga jego osobistej opieki, to taki rodzic m oże skorzystać dodatkow o z u rlopu wychowawczego w w ym iarze do 3 lat, ale nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia. U praw nienie to przysługuje bez względu na to, czy dana osoba korzystała z „podstaw owego” urlopu wychowaw
czego. W przypadku m atki lub ojca dziecka, będących pracow nikam i, m aksym alny łączny w ym iar u rlopu wychowawczego w celu spraw ow ania opieki nad dzieckiem z niepełnospraw nością m oże zatem w ynieść 6 lat.
Podsumowanie
Form alnie, zgodnie z obow iązującym i zasadam i, dzieci i m łodzież, bez wzglę
du na status m aterialny i bez względu na upraw nienia z tytułu ubezpieczenia zd ro wotnego ich rodziców, pow inny m ieć zapew nioną bezpłatną opiekę zdrow otną obejmującą: zapobieganie chorobom , w ykryw anie chorób, leczenie oraz zapobie
ganie niepełnospraw ności. W praktyce wygląda to jed n ak nieco inaczej. D odatko
we koszty leczenia i rehabilitacji obciążają rodziców. W sparciem dla tych działań (niestety ograniczonym ) są m ożliwości uzyskania bezpośredniego dofinansow ania z PFRON do turnu sów rehabilitacyjnych i likwidacji b arier architektonicznych, kom unikacyjnych i funkcjonalnych. Istnieje rów nież m ożliwość korzystania ze wsparcia w ram ach poszczególnych program ów skierowanych do dzieci i m łodzie
24 I. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej si ży, a finansow anych z tego sam ego źródła. P roblem em jest jed n ak złożoność pro cedur, ich niepew ność (zasady uczestnictw a czy otrzym yw ania w sparcia ulegaj zm ianom ). R uchom e są term in y składania wniosków. W ym aga to ze strony rodzi ców łub opiekunów dziecka niepełnospraw nego, a w części i jego samego, stałegi i czasochłonnego śledzenia zm ian bez gw arancji uzyskania wsparcia.
1.3. Edukacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej
O soby niepełnospraw ne są narażone w większym stopniu na dyskrym inacj i m arginalizację niż inne grupy społeczne. N iepełnospraw ność kum uluje bowien różn o ro d n e upośledzenia w wielu obszarach życia (praca, wykształcenie, warunk m aterialne, udział w kulturze czy polityce)16. Jednym z istotnych obszarów jest edu kacja. Pełni ona nie tylko funkcje społeczne czy też poznawcze (dostarczania wie dzy i inform acji). W procesie edukacji kształtow ane są rów nież postaw y i wzorc (funkcje kulturow e). Istotne znaczenie m a rów nież m ożliwość zdobycia kwałifika cji zawodowych pozw alających na podjęcie pracy (funkcje ekonom iczne)17.
Konstytucyjne prawa: do nauki i równości wszystkich obywateli w odniesienii do osób niepełnospraw nych zostały w zm ocnione uchwaleniem przez Sejm w 19971 Karty Praw Osób N iepełnospraw nych18. Jednym z najważniejszych praw zawartycl w karcie jest prawo do nauki dzieci i m łodzieży niepełnosprawnej w szkołach współ nie ze swymi pełnospraw nym i rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkol nictw a specjalnego lub edukacji indywidualnej. O tym, że to prawo nie jest do końc realizowane w praktyce, świadczy fakt występowania w Polsce istotnych różnic w po ziom ie wykształcenia ludności sprawnej i niepełnospraw nej (tabela 1.5).
W śród ludności niepełnospraw nej w wieku 15 lat i więcej w 2011 r. niecał 35% m iało tylko w ykształcenie gim nazjalne lub niższe. W pływa to niekorzystni na sytuację tych osób na ry n k u pracy. T ru d n o znaleźć pracę bez kwalifikacji za wodowej osobie naw et sprawnej. W ykształcenie zasadnicze zawodowe m iało 319 niepełnospraw nych (poziom ten jest wyższy niż dla g rupy osób sprawnych). W po zostałych kategoriach sytuacja jest odw rotna. Im wyższy poziom wykształcenia tym różnice pom iędzy spraw nym i i niepełnospraw nym i są większe:
• średnie ogólnokształcące 3,6 punktu,
• policealne i średnie zawodowe 4,4 pu nk tu,
• wyższe 13,3 punktu.
16 G. Firlit-Fesnak, G. M agnuszewska-Otulak, Dyskryminacja a równouprawnienie; zadaniapolity ki społecznej, w: Polityka Społeczna, red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, PW N, Warszawa 200/
s. 272.
17 J. Orczyk, Polityka społeczna. Uwarunkowania i cele, Wydawnictwo Akademii Ekonomiczni w Poznaniu, Poznań 2005, s. 167.
18 Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z 1 sierpnia 1997 r. K arta Praw Osób Niepełnospraw nych, M onitor Polski 1997 n r 50 poz. 475.
1.3. Edukacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej 25 Tabela 1.5. Struktura wykształcenia ludności w wieku 15 lat i więcej w Polsce w latach 2009-2011 wg BAEL
Wyszczególnienie Ogółem
Wg poziomu wykształcenia
wyższe
policealne i średnie zawodowe
średnie ogólno
kształcące
zasadnicze zawodowe
gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia
% 2009 r.
osoby niepełnosprawne prawnie
100,0 5,9 18,8 7,4 30,4 37,5
osoby sprawne 100,0 18,0 23,5 11,0 24,8 22,7
2010 r.
osoby niepełnosprawne prawnie
100,0 6,6 19,8 7,3 30,3 36,0
osoby sprawne 100,0 19,5 23,6 11,0 24,0 21,9
2011 r.
osoby niepełnosprawne prawnie
100,0 7,1 20,1 7,2 31,0 34,6
osoby sprawne 100,0 20,4 23,5 10,8 24,1 21,2
Źródto: BAEL, GUS, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_2189_PLKJTM L.htm (5.09.2012)
Na D olnym Śląsku występuje po d o b n e zróżnicow anie w poziom ie w ykształ
cenia (tabela 1.6). W g inform acji zgrom adzonych w N arodow ym Spisie Powszech
nym w 2002 r.19 odsetek osób z w ykształceniem podstaw ow ym i nieukończonym podstawowym w śród osób niepełnospraw nych w ynosiła p on ad 49%, gdy w śród ludności sprawnej odsetek był o p o n ad 20 punktów procentow ych niższy. O dsetek osób sprawnych z wyższym w ykształceniem w ynosił 11%, gdy dla niepełnospraw nych był 2,5 razy niższy
Prawo do edukacji dzieci i m łodzieży niepełnospraw nej we wszystkich typach szkół i na wszystkich szczeblach kształcenia jest ujęte przez system oświatowy20.
Zapewnia on m.in.:
• realizację praw a dzieci i m łodzieży do w ychow ania i opieki odpow iednich do w ieku i osiągniętego rozwoju,
• dostosow anie treści, m etod i organizacji nauczania do m ożliwości psychofi
zycznych uczniów, a także możliwości korzystania z pom ocy psychologiczno- -pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej,
19 Niestety, dane z Narodowego Spisu Powszechnego z 2010 r. w m om encie pisania opracowania nie były dostępne.
20 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. 2004 n r 256 poz. 2572 z późn. zm.
26 1. Możliwości społecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży uczącej się Tabela 1.6. Wykształcenie ludności Dolnego Śląska (sprawnej i niepełnosprawnej)
w wieku 13 lat i więcej w 2002 r.
Wyszczególnienie Ogółem
Osoby
Ogółem
Osoby sprawne niepełno
sprawne sprawne niepełno
sprawne w liczbach bezwzględnych w odsetkach
razem 2 504 546 2 081 650 422 896 100,0 100,0 100,0
wyższe 248 420 229 848 18 572 9,9 11,0 4,4
policealne 85 265 77 397 7 868 3,4 3,7 1,9
średnie 748 071 655 594 92 477 29,9 31,5 21,9
zasadnicze zawodowe 583 721 489 816 93 905 23,3 23,5 22,2
podstawowe ukończone i nieukoń- czone oraz bez wykształcenia
804 886 595 802 209 084 32,1 28,6 49,4
nieustalony poziom wykształcenia 3 4 1 8 3 33 193 990 1,4 1,6 0,2 Źródto: Obliczenia własne na podstawie danych z tablicy la dostępnej na stronie http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/
wroc/ASSETSniepelnosprawni _tablice.xls (20.03.2012)
• m ożliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i m ło
dzież niepełnospraw ną oraz niedostosow aną społecznie, zgodnie z indyw idu
alnym i potrzebam i rozw ojow ym i i edukacyjnym i oraz predyspozycjam i,
• opiekę n ad uczniam i ze znacznym i lub sprzężonym i dysfunkcjam i poprzez um ożliw ianie realizow ania zindyw idualizow anego procesu kształcenia, form i program ów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych,
• utrzym yw anie bezpiecznych i higienicznych w arunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i placów kach21.
Ustawa o system ie ośw iaty przew iduje, że po dm io tam i prow adzącym i szkoły m ogą być zarów no jednostk i sam orządu terytorialnego, osoby praw ne (w tym: sto
w arzyszenia i fundacje), jak i osoby fizyczne.
Z akładanie i prow adzenie publicznych szkół podstaw ow ych oraz gimnazjów, w tym z oddziałam i integracyjnym i, z w yjątkiem szkół podstaw ow ych specjalnych i gim nazjów specjalnych, należy do zadań własnych gm in (art. 5 ust. 5).
Z akładanie i prow adzenie publicznych szkół podstaw ow ych specjalnych i gim nazjów specjalnych, szkół ponadgim nazjalnych, w tym z oddziałam i integracyjny
mi, specjalnych ośrodków wychowawczych, ośrodków szkolno-wychowawczych, a także ośrodków um ożliw iających realizację obow iązku szkolnego dzieciom i m łodzieży upośledzonym um ysłow o w stopniu głębokim , z wyjątkiem szkół i pla
ców ek o znaczeniu regionalnym , należy do zadań własnych pow iatu (art. 5 ust. 5a).
O rgan prow adzący szkołę lub placów kę odpow iada za jej działalność. Do jego zadań należy w szczególności:
• zapew nienie w arunków działania szkoły lub placówki,
21 Art. 1 Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. 2004 nr 256 poz. 2572 z późn. zm.
