na indywidualnych potrzebach pacjenta, także w zakresie profesjonalnego doradztwa czy opieki farmaceutycznej. Aktualnie rozwijająca się rola w zakresie profesjonalnego doradztwa sprawo- wana przez farmaceutę w aptece, będącego jed- nocześnie członkiem interdyscyplinarnego zespołu pracującego nad zapewnieniem optymalnej opieki dla pacjentów w zakresie prawidłowej farmako- terapii, może przyczynić się w znaczący sposób do osiągnięcia globalnych celów poprawiających jakość życia tych pacjentów. Oprócz profesjonal- nego doradztwa w aptece oraz świadczenia działań związanych z prowadzeniem opieki farmaceutycz- nej, ważna jest także odpowiednia jakość wytwa- rzanych leków w aptece. Na przestrzeni ostatnich lat akcentuje się szczególną uwagę w zakresie przy- gotowywania leków, także w sytuacjach wymaga- jących wykonania preparatu bezpośrednio przed podaniem, np. zawiesin zawierających antybio- tyki lub krople oczne. Wtedy też farmaceuta powi- nien upewnić się, że lek został prawidłowo przy- gotowany przez pacjenta lub przygotować go w postaci zapewniającej jego prawidłowe stoso- wanie [1]. Dlatego ważne jest, aby polskie uczelnie medyczne dbały o odpowiednio przygotowany pro- gram, który będzie odpowiadał zmieniającej się roli farmaceuty jako profesjonalnego doradcy w zakre- sie szeroko rozumianej farmakoterapii (postać leku, wskazania, dawkowanie, przeciwwskazania,
Wstęp
Zawód farmaceuty przez lata ewoluował od formy tradycyjnej – opartej na wydawaniu i wykonywa- niu leków, do zaawansowanej – skoncentrowanej
Opinia studentów farmacji Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu na temat praktyk wakacyjnych po III roku w aptece ogólnodostępnej
Magdalena Waszyk-Nowaczyk
1, Weronika Guzenda
2, Patrycja Targosz
2, Joanna Karolewska-Szalbierz
3, Magdalena Ratajczak
3, Arleta Matschay
11 Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedry i Zakładu Technologii Postaci Leku, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Polska
2 Studenckie Koło Naukowe Opieki Farmaceutycznej przy Pracowni Farmacji Praktycznej, Katedry i Zakładu Technologii Postaci Leku, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Polska
3 Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Polska
Adres do korespondencji: Magdalena Waszyk-Nowaczyk, Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, ul. Grunwaldzka 6, 60-780 Poznań, e-mail: mwaszyk@ump.edu.pl
Opinion of pharmacy students from the Poznan University of Medical Sciences about holiday practices after the 3rd year in a community pharmacy · Introduction: The goal of the internship after the third year is to familiarize students with the principles of functioning of a pharmacy, with particular emphasis on issues related to the preparation of prescription drugs.
Aim: Verify students’ opinions on the tenor of internships after the 3rd year of study.
Material and methods: The study was conducted among 119 pharmacy students from the Poznan University of Medical Sciences, after apprenticeships in pharmacies. The surveys were completed from July to September 2018.
Results: 71.4% of students rated the organization of internships in a pharmacy as very good. Pharmacies were most often equipped with electronic scales (99.2%) and mixer (81.5%). Of the prescription drugs made, ointments and solutions for external use predominated. 87.4% of students said that internships increased their skills in making preparations, and their assessment of preparation increased from 3.6 to 4.7.
Conclusions: The students agreed that the internships increased their competence in the field of prescription drugs.
Keywords: practice, community pharmacy, pharmaceutical compounding.
© Farm Pol, 2019, 75 (9): 490–494
P R AC A O R YG I N A L N A · FA R M AC JA S P O Ł E C Z N A
środki ostrożności, przechowywanie leków). Edu- kacja powinna zapewniać umiejętność krytycznego myślenia, doskonalić umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji podczas wyboru właściwej farmakoterapii zalecanej indywidual- nemu pacjentowi. Student powinien być przeszko- lony w zakresie tworzenia, przekazywania i stoso- wania nowej wiedzy w oparciu o najnowsze badania w dziedzinie nauk farmaceutycznych, społecznych i klinicznych; współpracować z innymi pracowni- kami służby zdrowia i nauczyć się podnosić jakość życia poprzez poprawę stanu zdrowia mieszkańców społeczności lokalnej, a także społeczności globalnej [2]. Nauka przyszłego zawodu przez studentów far- macji, oprócz zajęć akademickich, również obejmuje dwukrotne praktyki podczas wakacji i 6-miesięczny staż zawodowy po obronie pracy magisterskiej [3].
Praktyki wakacyjne stanowią nieodłączny, integralny element programu studiów farmaceu- tycznych i obowiązują wszystkich studentów po 3 i 4 roku. Celem praktyki jest zapoznanie studenta z całokształtem funkcjonowania apteki ogólnodo- stępnej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z wykonaniem leków recepturowych oraz kształtowanie i utrwalanie cech wymaganych w zawodzie farmaceuty [4]. Ważne jest też doskona- lenie umiejętności praktycznych nabytych podczas zajęć akademickich w rzeczywistych warunkach pracy. Po pomyślnym zdaniu egzaminów na 3 roku studiów, przyszli magistrowie przez miesiąc mają zadanie zapoznać się z całokształtem pracy w aptece ogólnodostępnej, tj. jej organizacją, czynnościami fachowymi oraz administracyjnymi, pomieszcze- niami i wyposażeniem. W czasie praktyki w aptece główny nacisk powinien być ukierunkowany na wykonywanie leków recepturowych. Jest to okres, podczas którego student ma szansę zapoznać się ze specyfiką pracy – rzetelnego podejścia, uczci- wości, odpowiedzialności, utrzymania porządku i przestrzegania zasad etyki zgodnie z Kodeksem Etyki Aptekarza RP [5]. Co więcej, student nabywa umiejętności w zakresie współpracy oraz skutecznej komunikacji w środowisku aptekarzy, mogąc roz- wijać dobre relacje z przyszłymi kolegami w zawo- dzie, a także z technikami farmaceutycznymi i per- sonelem pomocniczym w aptece. Zaangażowanie studenta jest fundamentalne, niemniej kluczową kwestią wydaje się aktywna postawa opiekuna praktykanta i potencjał apteki. Dlatego też celem niniejszej publikacji była weryfikacja opinii studen- tów na temat przebiegu praktyk po 3 roku studiów.
Materiały i metody
Badanie zostało przeprowadzone wśród stu- dentów kierunku farmacja Uniwersytetu Medycz- nego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, po
ukończeniu 3 roku studiów, po praktykach odby- tych w aptekach ogólnodostępnych. Ankiety zbie- rano w okresie od lipca do września 2018 r. Kwe- stionariusz wypełniony został przez 119 studentów, przebywających w aptekach ogólnodostępnych w 9 województwach: wielkopolskim (78,5%), zachodnio-pomorskim (8,3%), kujawsko-pomor- skim (5,0%), lubuskim (4,1%), pomorskim, mazo- wieckim, łódzkim, podkarpackim oraz warmiń- sko-mazurskim (odpowiednio 0,8%). Anonimowy kwestionariusz został opracowany przez autorów badania do oceny opinii studentów na temat prze- biegu obowiązkowych praktyk podczas 5,5-letnich studiów na kierunku farmacja. Ankieta obejmowała 20 pytań. Do uzyskania odpowiedzi wykorzystano pytania otwarte i zamknięte.
Wyniki
Organizację praktyki wakacyjnej w aptece ogól- nodostępnej jako bardzo dobrą oceniło 71,4% stu- dentów, a 27,7% jako dobrą (rycina 1). Z obowią- zującymi przepisami BHP zapoznało się 99,2%
badanych. Osiemdziesiąt jeden i pół procent ankie- towanych potwierdziło, że czas trwania ich prak- tyki wynosił 6 godzin zegarowych dziennie, zgodnie z Regulaminem praktyki, natomiast w przypadku 18,5% studentów czas przeznaczony na wykony- wanie praktyki w aptece ulegał skróceniu. Opiekun wyznaczony przez aptekę był codziennie obecny w aptece – tak stwierdziło 71,4% studentów, a podczas jego sporadycznej nieobecności wyzna- czany był zastępca – magister farmacji z trzyletnim stażem lub specjalizacją z zakresu farmacji aptecz- nej, co dotyczyło 83,9% przypadków.
Uzyskane dane pozwoliły zaobserwować różnice dotyczące wyposażenia aptek. Wagę elektroniczną
bardzo dobra dobra dostateczna 71,4%
27,7%
0,8%
Rycina 1. Ocena organizacji praktyki wakacyjnej w aptece ogólnodostępnej (n=119).
Figure 1. Assessment of the organization of holiday practice in a community pharmacy (n=119).
do przygotowywania leków w recepturze wykorzy- stywało 99,2% aptek, a wagę szalkową – 10,1%.
Apteki posiadające na wyposażeniu loże z nawie- wem laminarnym, służące do przygotowywania
jałowych postaci leków, stanowiły 65,5%. Badanie wykazało posiadanie autoklawu w 42% badanych aptek oraz sterylizatora powietrznego w 39,5%
aptek, 81,5% aptek posiadało też miksery apteczne (rycina 2).
Warunkiem zaliczenia praktyk przez studenta było wykonanie około 40 leków recepturowych i sporządzenie odpowiednich protokołów. Dlatego też badanie uwzględniało liczbę leków recepturo- wych wykonywanych w aptece w ciągu miesiąca.
W 46,2% aptek wykonano między 21 a 40 leków recepturowych, a w 32,8% wykonano między 41 a 50 preparatów. Warto zaznaczyć, że powy- żej 50 leków sporządzano w 16% aptek (rycina 3).
Do ogólnej liczby wykonanych przez studenta leków recepturowych, nierzadko były dodawane składy leków powtarzających się. Spośród wyko- nanych leków recepturowych zdecydowanie prze- ważały maści i roztwory do użytku zewnętrznego.
Badanie wykazało, że w 62,2% aptek wykony- wane były leki jałowe (rycina 4). Czopki były naj- częściej wykonywane metodą wylewania przy użyciu miksera (51,8%), tradycyjnego stapia- nia podłoża (masło kakaowe) (23,7%) i wytłacza- nie w prasie (21,8%) (rycina 5). Zebrane mate- riały pozwoliły także ustalić, że proszki dzielone wykonywano przez rozdzielenie do żelatyno- wych kapsułek przy użyciu kapsułkarki, jedy- nie w 23,5% aptek. Natomiast popularniejszą metodą okazało się wykonywanie proszków dzie- lonych przez rozdzielenie do opłatków skrobiowych (rycina 6).
Dziewięćdziesiąt siedem i pół procent studen- tów potwierdziło, że wiedza zdobyta na wykła- dach i ćwiczeniach z receptury aptecznej była wystarczająca do odbycia praktyki w aptece (zgod- nie z wymaganiami zawartymi w programie prak- tyk). Praktykanci ocenili swoje przygotowanie do 0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
z nawiewemloża laminarnym
(n=78) 65,5%
autoklaw (n=50)
42%
szalkowawaga (n=12)
10,1%
kapsułkarka (n=48)
40,3%
prasa do wytłaczania
czopków (n=49)
41,2%
sterylizator powietrzny (n=47)
39,5%
elektronicznewagi (n=118) mikser
apteczny (n=97)
81,5%
poniżej 20 21–40 41–50 powyżej 50 46,2%
32,8%
16,0% 5,0%
apteki posiadające recepturę jałową brak receptury jałowej
37,8%
62,2%
Rycina 2. Wyposażenie pomieszczenia do receptury w aptece ogólnodostępnej (n=119).
Figure 2. Compounding room equipment in a community pharmacy (n=119).
Rycina 3.
Liczba leków recepturowych wykonanych podczas praktyk w aptece (n=119).
Figure 3.
The number of prescription drugs made during the internship in the community pharmacy (n=119).
Rycina 4.
Liczba aptek, w których była wykonywana receptura jałowa (n=119).
Figure 4.
The number of community pharmacies where the sterile compounding was made (n=119).
P R AC A O R YG I N A L N A · FA R M AC JA S P O Ł E C Z N A
samodzielnego wykonywania leków recepturo- wych na początku praktyki średnio na 3,6 w skali od 1 do 5, natomiast na zakończenie praktyki – 4,7 (rycina 7). Studentów, którzy uznali, że praktyki pozwoliły na zwiększenie ich umiejętności w zakre- sie swobodnego wykonywania preparatów, było 87,4%.
Omówienie
Celem praktyk wakacyjnych studentów kie- runku farmacja po 3 roku jest poszerzenie wie- dzy teoretycznej i zwiększenie umiejętności prak- tycznych, obejmujących obszar farmacji aptecznej związanej przede wszystkim z tzw. lekiem recep- turowym, uzyskanych podczas dotychczaso- wych studiów na kierunku farmacja, szczególnie w zakresie sporządzania produktów leczniczych, oraz wybranych czynności fachowych wchodzą- cych w zakres pracy magistra farmacji w aptece [4].
Studenci wykazali zadowolenie z odbytych praktyk i stwierdzili, że jest to czas spędzony efektywnie. Jak podkreślił Mewis w swoich badaniach: rozwijanie umiejętności praktycznych i naukowych to naj- ważniejsze powody realnej praktyki i pracy. Stąd bardzo ważne jest funkcjonalne wykorzystanie zdo- bytej wiedzy podczas studiów [6]. Studenci Uniwer- sytetu Medycznego w Poznaniu kierunku farmacja mogli doskonalić swoje umiejętności przy wykony- waniu leków recepturowych, jak również „zdolno- ści miękkie” z zakresu komunikacji interpersonal- nej w aptece ogólnodostępnej. Z zebranych danych można stwierdzić, że nie pojawiły się problemy związane z odbywaniem praktyki. Zarówno opieku- nowie praktyk, jak i studenci spełnili w większości swoje obowiązki zawarte w regulaminie, szczegól- nie w zakresie obecności opiekuna studenta lub jego
ręcznego wytaczania wylewania
wylewania przy użyciu miksera aptecznego wytłaczania w prasie
23,7%
2,7%
51,8%
21,8%
przez rozdzielenie do kapsułek żelatynowych (przy użyciu kapsułkarki)
przez rozdzielenie do opłatków skrobiowych nie wykonywano proszków dzielonych
61,3%
23,5%
20,2%
Rycina 5.
Sposoby wykonywania czopków (n=110).
Figure 5.
Methods of making suppositories (n=110).
Rycina 6.
Sposoby wykonywania proszków dzielonych w aptekach
ogólnodostępnych (n=125).
Figure 6.
Methods of making divided powders in community pharmacies (n=125).
Rycina 7. Ocena studentów określająca przygotowanie do samodzielnego wykonywania leków recepturowych na początku praktyki i po jej ukończeniu (n=119).
Figure 7. Student assessment specifying preparation for self-administration of prescription drugs at the beginning of the practice and after its completion (n=119).
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
1 2
4,2%
3,5
2,5%3
41,2%4
44,5%26,1%
5
7,6%68,1%
4,5
5,9%PRZED
PO
dostępnych pracuje zbyt mała liczba magistrów far- macji w porównaniu do realnej liczby aptek w Pol- sce [7].
Studenci wskazali, że najczęściej wykonywaną postacią leku recepturowego były maści i roztwory do użytku zewnętrznego. Te tendencje potwier- dzają polskie doniesienia [8]. Pojawił się jednak pro- blem liczby wykonanych leków, albowiem regula- min zakłada, że student ma wykonać co najmniej 40 recept, a taki warunek został spełniony tylko w około 50% przypadków [4]. Może to być związane z okresem wakacyjnym, w którym studenci prze- bywają w aptece. Wtedy też zauważalna jest niższa liczba pacjentów, jednak fakt malejącej liczby leków recepturowych w aptekach potwierdził także Naro- dowy Fundusz Zdrowia w raporcie z 2018 r. [9].
Mimo intensywnego rozwoju przemysłu farmaceu- tycznego, nadal istnieją leki, które można wyko- nać tylko w aptece, z przeznaczeniem pod kon- kretną jednostkę chorobową, dla indywidualnego pacjenta. Warto więc zwrócić uwagę na ten aspekt przy wyborze miejsca praktyk przez przyszłe rocz- niki studentów farmacji, gdyż z pewnością aspekt ten może zróżnicować apteki na bardziej kompe- tentne w tym zakresie.
Bardzo cenną informacją pozyskaną od studen- tów było określenie przez nich stopnia zadowo- lenia z poziomu posiadanej wiedzy po zajęciach z receptury aptecznej na 3 roku. Studenci zgodnie potwierdzili, że praktyki zwiększyły ich kompe- tencje w zakresie wykonywania leków recepturo- wych. Jest to bardzo istotne, ponieważ to praktyka
dza wśród studentów może zaowocować i wpły- nąć w konsekwencji na ulepszanie zastosowanej u pacjenta farmakoterapii.
Otrzymano: 2019.09.16 · Zaakceptowano: 2019.09.23
Piśmiennictwo
1. Perspektywy rozwoju farmacji w Polsce do 2030 roku. http://
ptfarm.pl/pub/File/PTFarm%20dokumenty/strategia.pdf. Dostęp:
18.03.3019.
2. Toklu H.Z., Hussain A.: The changing face of pharmacy practice and the need for a new model of pharmacy education. J Young Pharm.
2013, 5(2): 38–40.
3. Rozporządzenie ministra zdrowiaz dnia 16 lutego 2009 r. w spra- wie praktyki zawodowej w aptece http://www2.mz.gov.pl/
wwwmz/index?mr=m0&ms=&ml=pl&mi=904&mx=0&mt=&my-
=9&ma=012364. Dostęp: 26.03.2019.
4. Regulamin i program studenckich praktyk wakacyjnych dla stu- dentów III roku Wydziału Farmaceutycznego – kierunek farmacja w aptece ogólnodostępnej rok akademicki 2017/2018, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu http://farmstos.
ump.edu.pl/lek/wp-content/uploads/2014/11/Regulamin-i-pro- gram-praktyk-IIIr.-2017-2018.pdf. Dostęp: 26.03.2019.
5. Regulamin i Program Praktyki w aptece ogólnodostępnej dla stu- dentów III roku, Wydział Farmaceutyczny Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu https://www.wf.cm.umk.pl/panel/wp-content/uplo- ads/1-praktyki_farmacja_po_III_roku.pdf. Dostęp: 26.03.2019.
6. Mewis R.: Staff and Student Opinions of the Inclusion of Practical Work in Higher Education Chemistry Courses in England: What Are the Perceived Objectives and Outcomes? New Dir Teach Phys Sci.
2011, 7: 36−44.
7. https://serwisy.gazetaprawna.pl/zdrowie/artykuly/1096755, liczba-farmaceutow-w-polsce.html. Dostęp: 26.03.2019.
8. Uniwersytet Medyczny w Łodzi Katedra Farmacji Stosowanej Zakład Farmacji Aptecznej PRZEWODNIK PO RECEPTURZE APTECZNEJ dla studentów Wydziału Farmaceutycznego Praca zbiorowa pod redak- cją Kazimiery Henryki Bodek Artura Redlińskiego, 82, http://cib.
umed.lodz.pl/pliki/Przewodnik_Receptur_Aptecznych.pdf. Dostęp:
26.03.2019).
9. http://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-centrali/komuni- kat-dgl,7201.html. Dostęp: 26.03.2019.
