IV. NAUKA O JĘZYKU
ZARYS LISTY POJĘĆ I ZAGADNIEŃ
NAUKA O JĘZYKU
ZARYS LISTY POJĘĆ I ZAGADNIEŃ
Założenia ogólne
Ten dział programu jest stosunkowo krótki, ale dotyczy spraw niezmiernej wagi.
Język otacza nas, jak przyroda, ze wszystkich stron i nieustannie; to już wystarczający powód, by go poznawać. Niewykluczone, że w owym poznawaniu, zwłaszcza w gimnazjum (w klasach VII-IX) i szczególnie wobec obserwowanych współcześnie wielkich, niekiedy zresztą zaskakujących, trudności ze zrozumieniem niektórych tematów (fleksja!), trzeba przynajmniej początkowo skupić się na kształceniu wrażliwości językowej, „czujności” i zaciekawienia, które będą owocem, a zarazem narzędziem analiz literackich. A także analiz i uogólnień dotyczących form językowych obserwowanych przez uczniów na co dzień, kolekcjonowanych, katalogowanych, chwalonych, wyszydzanych i przedrzeźnianych przez nich na różne sposoby.
Gdybyśmy więc mieli nawet kiedykolwiek kapitulować lub tymczasowo ustępować przed niezrozumieniem językowych pojęć ze strony uczniów, nigdy nie zrezygnujemy z podsycania w nich językowych zaciekawień. Trzymajmy się także, kiedy to tylko możliwe, dwóch reguł dotyczących materiału językowego omawianego na lekcjach lub obserwowanego i badanego samodzielnie przez uczniów:
1. przykłady językowe powinny pochodzić z literatury (szeroko rozumianej; tu możemy do niej zaliczyć na przykład list prababci z rodzinnego archiwum) lub z życia współczesnego, tak żeby ich zanalizowanie mogło dostarczać satysfakcji w postaci zrozumienia pewnego wycinka jednej z tych dziedzin rzeczywistości;
zresztą – mogą nas zainteresować wszelkie teksty ciekawe, współczesne, dawne, artystyczne, użytkowe – byleby integralne, stanowiące całość lub część większej całości, nie zaś występujące w postaci wypreparowanych fragmencików dobrze nam znanych z wielu podręczników gramatyki; w każdym razie pierwszeństwo przyznawajmy tekstom lub fragmentom tekstów oryginalnych i integralnych, nie fragmencikom;
2. przykłady językowe powinny występować – o ile nie utrudni to nadmiernie obcowania z interesującymi nas w danej chwili zjawiskami – w możliwie obszernych kontekstach, a to po to, żeby uniknąć wrażenia, że są specjalnie spreparowanymi strzępami językowej materii, i równocześnie przyzwyczajać do rozpoznawania owyc h zjawisk w ich żywym otoczeniu; cóż nam przyjdzie z tego, że na przykład na lekcji poświęconej
zagadnieniom poprawnościowym uczeń sprawnie napiętnuje błędy w jednozdaniowych przykładach z podręcznika, gdyby miał nie dostrzegać analogicznych błędów w gąszczu reklam wypełniających ekrany, łamy, szpalty i wielkie reklamowe tablice. Dobrze jest, jeśli ćwiczenia wykonywane w związku z poznawaniem języka, podobnie zresztą jak prawie wszystkie inne, przybierają postać „treningową” – obserwacja wielokrotnie powtarzana nie musi prowadzić do nudy, może – do pożądanej rutyny czujności.
Z językiem powinniśmy czuć się na lekcjach i nie tylko na lekcjach w szkole jak z dobrym kompanem, który nie obrazi się o żart czy poufałość. W epoce wypowiedzi standaryzowanych polonista i wszyscy inni nauczyciele powinni często mówić specjalnie ozdobnie, stosować osobliwe stylizacje własnych wypowiedzi, urozmaicać ich styl i kompozycję nieraz w sposób odległy od wszelkich standardowych oczekiwań, choć zawsze z zachowaniem dobrego smaku – słowem: stale troszczyć się o to, by szkolna pracownia polonistyczna i szkoła w ogóle miały w sobie coś z językowego salonu i coś z sali treningowej, w której poddawany nieustannej gimnastyce język będzie się przeobrażał w język rzeczywiście „giętki”. Językowy sposób bycia nauczycieli – oczywisty punkt odniesienia dla uczniów – ma ośmielać tych ostatnich do własnych ćwiczeń i poszukiwań zwróconych i w stronę precyzji, i ku śmiałości w użyciu środków językowych. Często przy tym wypada odwoływać się do żartu i zabawy.
Wypróbowując, trafniej lub mniej trafnie, różne rozwiązania stylistyczne, uczniowie mają szansę nieustannie powiększać zarówno repertuar osobistych umiejętności językowych, jak własne kompetencje adeptów językoznawczych wtajemniczeń.
Polszczyzna jako język żywy zmienia się każdego dnia. Wiedza o języku może i powinna przyczyniać się do rozwijania umiejętności historycznego spojrzenia na nasz doczesny świat. Dlatego warto na przykład, mówiąc o treści i zakresie znaczeń wyrazów, mówić zaraz także o ich historycznych zmianach i o zjawisku leksykalizacji; mówiąc o formach fleksyjnych, pokazywać obumieranie jednych, a wyłanianie się innych w ciągu wieków rozwoju języka (liczba podwójna – podział na formy żywotne i nieżywotne, męskoosobowe i niemęskoosobowe w odmianie).
Opłacalne okaże się zapewne sięganie przy okazji nauki o języku po efektowne analogie z innymi dziedzinami wiedzy. Język i chemia („tablica Mendelejewa” głosek), język i matematyka (treści i zakresy wyrazów; semantyczny metajęzyk pojęć pierwotnych Anny Wierzbickiej), język i literaturoznawstwo (np. instrumentacje głoskowe i rytmizacje w poezji, kontaminacje i inne figury słownikowe i frazeologiczne w poezji), język i biologia (ewolucja języków, pokrewieństwa języków), język i geografia
(toponimia, można wykorzystać mapy), język i nasze życie (onomastyka, jak masz na imię?) – każde z tych skojarzeń może się okazać skutecznym apelem do wyobraźni.
Nauka w gimnazjum powinna zapewne stosunkowo wyraźniej koncentrować się na poznaniu systemu języka i treningu poprawności i sprawności w redagowaniu własnych wypowiedzi mówionych i pisanych; w liceum – stosunkowo wyraźniej na krytycznej obserwacji funkcjonowania tego systemu i udziału użytkowników- współtwórców, w tym własnego udziału, w owym funkcjonowaniu (por. Wstęp, punkt 30).
Nauka o języku powinna się odbywać nie tylko z wykorzystaniem, ale wręcz w otoczeniu słowników – stale widocznych i dostępnych, starych i nowych, współczesnych i historycznych, ogólnych i specjalnych, jak najobszerniejszych, jak najliczniejszych i jak najrozmaitszych – oczywiście z zastrzeżeniem ich wysokiego poziomu, ale wcale nie z zastrzeżeniem aktualności; przeszłość jest to, jak nas poucza Norwid, „dziś, tylko cokolwiek dalej”1, toteż Linde nie będzie na naszych lekcjach tylko zabytkiem z gablotki; przeciwnie – biorąc do ręki dawny słownik (i to właśnie po pierwsze do ręki, choć nie wykluczamy korzystania z wersji elektronicznych), uczeń ma się zadomawiać w tych obszarach owego dziś, które należą do przeszłości. I ona zaś – a
„Nie tylko przyszłość” – „wieczności jest dobą”2.
Na liście słowników (zob. niżej) zostały wyróżnione te, które uczeń powinien znać i umieć wykorzystywać już gimnazjalista (czyli uczeń klas VII-IX).
Wydaje się wreszcie, że nauczyciel wiedzy o języku, chociaż nie biorąc na swe barki dokonywania kopernikańskich przewrotów w samym językoznawstwie, nie popełni błędu, jeżeli będzie się starał w stopniu dużo większym niż to się dotąd zdarzało przeorientować szkolną naukę o języku z badania samych struktur ku badaniu znaczeń – z odwołaniem do narzędzi metodologicznych i wzorów analiz semantycznych wypracowywanych już od pół wieku przez wspomnianą już Annę Wierzbicką (Kocha – lubi – szanuje. Medytacje semantyczne [1971]; Język – umysł – kultura [1999]).
1 Cyprian Norwid, Przeszłość; PW II 18.
2 Cyprian Norwid, Post scriptum [I]; PW I 366.
Pojęcia i zagadnienia językoznawcze3
Wprowadzenie w dziedzinę zagadnień językowych
Niewykluczone, że dobrze będzie zacząć od gry w scrabble (nawiasem mówiąc, najlepiej z udziałem innych nauczycieli, chętnie także rodziców, w ogóle wskazane wydaje się organizowanie odpowiedniego rodzaju imprez ogólnoszkolnych i cyklicznych, może być liga scrabblowa4) – i tu można by przewidzieć premie „ponadpolonistyczne”, podobnie jak w sprawie poprawności i piękna języka uczniów; premie można by zdobywać nie tylko za sukcesy na planszy, ale i za trafne formułowanie lub rozwiązywanie zagadnień językowych wyłaniających się przy okazji gry. Nastręcza ona nieustannie okazje do zadawania sobie i rozstrzygania pytań językowych oraz wymaga kontaktu ze słownikami.
Elementy semiotyki i językoznawstwa ogólnego Znak i system znaków. Symptomy i sygnały.
Warunki i składniki aktu komunikacji. Funkcje języka i funkcje tekstu.
Język na tle innych kodów. Definicje języka. Funkcje języka i funkcje tekstu (zwłaszcza:
komunikatywna, ekspresywna, impresywna, fatyczna, poetycka, metajęzykowa, poznawcza, prezentatywna, magiczna). Rozpoznawanie i wykorzystywanie elementów tekstu pełniących rozmaite funkcje.
Język jako system. Podsystemy języka i hierarchia jednostek poszczególnych podsystemów. Cechy niedystynktywne i dystynktywne głosek. Jednostki nieznaczące (fonemy). Jednostki obdarzone funkcjami znaczeniowymi (morfemy). Jednostki pełniące funkcje nazw (wyrazy). Jednostki pełniące funkcje predykatów (zdania, względnie modele zdań).
Definicje języka: pragmatyczna (kod społecznie wystarczalny) i typologiczna (Weinsberga: jedyny system komunikacyjny, w którym występują równocześnie trzy cechy: zawiera podsystem fonologiczny, można w nim tworzyć zdania i istnieje w nim wieloznaczność).
3 Otwartą kwestią pozostaje w tej chwili, które z nich (oczywiście które ponad minimum wymagane w
„podstawie programowej”) i w którym momencie szkolnej nauki będziemy traktować jako obowiązkowe. Kolorem czerwonym wyróżniam pojęcia i zagadnienia, które powinny się zapewne znaleźć w polu zainteresowań nauczyciela już w gimnazjum.
4 Regulamin ligi scrabblistów – Aneks.
Fonetyka i fonologia
Głoska, litera, sylaba; alfabet. Wymowa a zapis; głoska a litera – litera, która może oznaczać różne brzmienia (funkcje litery „i”) i brzmienia oznaczane za pomocą dwóch liter. Samogłoska i spółgłoska. Sylaba; sylaba otwarta i zamknięta; głoski sylabotwórcze i niesylabotwórcze (w polszczyźnie i w innych językach słowiańskich).
Zjawiska fonetyczne: upodobnienia pod względem dźwięczności (i pod innymi względami), utrata dźwięczności na końcu wyrazu; uproszczenia grup spółgłoskowych.
Alfabety głoskowe i inne. Alfabety używane w Europie (dwie tradycje: łacińska i grecka). Dzieje alfabetów a historia Europy.
Fonetyka a fonologia; głoska a fonem. [Narządy artykulacji]. Aparat artykulacyjny człowieka a dźwięki mowy i ich klasyfikacja.
[Pięć kategorii cech dystynktywnych w polskim systemie konsonantycznym (głoski ustne i nosowe; dźwięczne i bezdźwięczne; twarde i miękkie; zwarte, zwartoszczelinowe, szczelinowe, półotwarte i otwarte; dwuwargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe)].
„Tablica Mendelejewa”: dźwięki możliwe a dźwięki rzeczywiście istniejące w poszczególnych językach. Możliwości wykorzystania kryterium fonetycznego w klasyfikacji języków (typologia i pokrewieństwo języków).
Głoska, fonem, warianty fonemu.
x
arcerz czyh
arcerz? Czy można wypowiedzieć fonem – np.[
h,x ]
(i dlaczego nie)?Fonetyka a historia języka i historia po prostu – dlaczego zanikły głoski
h
(„h”dźwięczne) i
ł
(„ł” przedniojęzykowe)? – czyli: czy nasza babcia zapomniała, jak się mówi5?Fonetyka historyczna: dzieje polskich samogłosek. Przegłos polski i jego ślady w późniejszej polszczyźnie. Dwa etapy zaniku iloczasu w polszczyźnie: 1. zanik i wokalizacja jerów (i e ruchome jako ślad tych procesów w późniejszej polszczyźnie); 2.
zanik samogłosek długich. Zanik samogłosek długich a ortografia (o : ó). Dawne procesy fonetyczne a oboczności w rdzeniach wyrazów polskich.
Komentarz: te zagadnienia mogą we wzorcowy sposób ilustrować związek między przeszłością a teraźniejszością; ślady dawnych procesów fonetycznych są przecież łatwe do zaobserwowania jeśli nie we współczesnej wymowie, to w ortografii, skądinąd nastręczającej niektórym uczniom kłopotów.
5 Tu opowiem uczniom o własnej Babci (1899-1981), pochodzącej spod Grodna. Sześćdziesiąt lat temu, mieszkając już od kilkunastu lat w Warszawie, wymawiała dźwięczne h. Pięćdziesiąt lat temu już nie.
Stalin ukradł nam głoskę! Trochę inna jest historia z ł (przedniojęzykowym) – w tej znowuż sprawie opowiem o drugiej Babci, Nowy Świat 47 (1895-1961).
Akcent wyrazowy i jego różne postacie (akcent dynamiczny, iloczasowy i melodyczny).
Funkcje akcentu wyrazowego. Akcent wyrazowy i akcent zdaniowy w polszczyźnie.
Ortofonia – normy poprawnej wymowy.
Morfologia (I): fleksja
Czy można skandować morfemy? – sylaba a morfem.
Budowa wyrazu i jego form – czyli gra w klocki. Morfemy rdzenne, słowotwórcze i fleksyjne. Morfemy słowotwórcze na pograniczu morfemów realnych i gramatycznych.
Fleksja. Części mowy odmienne i nieodmienne. Dlaczego polszczyzna albo łacina potrzebują odmiany wyrazów, a język angielski prawie nie potrzebuje (języki syntetyczne i analityczne, fleksyjne, aglutynacyjne i pozycyjne).
Temat fleksyjny i końcówka. (Kwas do wody! – czyli: nigdy nie myl końcówki z formantem!) Tożsamość form a nietożsamość funkcji, czyli nigdy nie bierz biernika za mianownik! Oboczność i temat oboczny.
Kategorie fleksyjne.
„Rozbiór gramatyczny” wypowiedzenia.
Fleksja imienna. Przegląd form – przypadki, liczby i rodzaje w odmianie rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków. Wyrazy odmieniające się przez rodzaje i wyrazy, które tylko mają rodzaj. Rzeczowniki żywotne i nieżywotne. „Ty ofermo!” – rzeczowniki wspólnorodzajowe. Stopniowanie przymiotników i przysłówków. Formy dłuższe i krótsze zaimków, ich związek z akcentem i poprawne stosowanie.
Fleksja werbalna. Formy osobowe i nieosobowe czasownika. Osoby, czasy i liczby.
Tryby (a przy okazji: czy istnieje trzecia osoba trybu rozkazującego i czy kategoria gramatyczna jest zbiorem form, czy może czymś innym?). Inne kategorie fleksji werbalnej: strony, aspekty. Zabytkowy czas (zaprzeszły) – dlaczego przestał być przydatny? – Łacina, angielski, polski i consecutio temporum.
Na pograniczu fleksji werbalnej i nominalnej: imiesłowy. Współczesne i historyczne rodzaje imiesłowów (przymiotnikowe: czynny, bierny, zabytkowy imiesłów przeszły;
przysłówkowe: współczesny i uprzedni). Imiesłowy a przechodniość czasowników.
Imiesłowy czasowników niedokonanych i dokonanych.
Części mowy – krótki wykład zrozumiały dla głupiego komputera (próba klasyfikacji części mowy według opozycji binarnych).
Historyczne zmiany we fleksji polskiej. Zanik form liczby podwójnej i ślady ich istnienia w polszczyźnie współczesnej (oboczności w odmianie rzeczowników oko, ucho, ręka; porzekadła i przysłowia – wszystko w ręku Boskich; Mądrej głowie dość dwie słowie). „Posłuchajcie, bracia miła...” – rzeczowniki zbiorowe i ich ślady we współczesnych formach rzeczowników (szlachta, bracia, księża). Ile rodzajów gramatycznych jest w języku polskim – czyli wykształcenie się form żywotnych i nieżywotnych oraz męsko- i niemęskoosobowych w odmianie. Anioły, anieli, aniołowie; diabły, diabli, diabłowie (?!); krasnoludki, krasnoludkowie (?!), złodziej, złodzieje, złodziejowie (?!). Ślady dawnych form odmiany w tekstach znanych współcześnie („Potem i króle widziani / Cisną się między prostotą...”).
Luter, kakao, komputer i sms – wyrazy zapożyczone i możliwości oraz dzieje ich odmieniana w polszczyźnie.
Na pograniczu morfologii, słownictwa i dziejów języka
Etymologia – dlaczego poszczególne rzeczy nazywają się tak, jak się nazywają.
Etymologie przejrzyste i nieprzejrzyste – tu zamanifestuje się nasz stosunek do strukturalizmu – nie negujemy całkiem, ale podchodzimy z dystansem, bo trzeba zarówno docenić spiżowe spostrzeżenie strukturalistów, że znak językowy ma charakter konwencjonalny, jak i dostrzec istniejące przecież i dające się w tysiącach przypadków zrekonstruować lub po prostu rozpoznać historyczne motywacje budowy poszczególnych wyrazów.
Leksykalizacja.
Słowniki etymologiczne.
Słownictwo i semantyka Co to jest wyraz?
Słownictwo i logika. Wyraz i jego znaczenie. Desygnat wyrazu. Treść, zakres, zabarwienie emocjonalne lub wartościujące wyrazu (wyrazy neutralne i wyrazy nacechowane). Relacje między treścią różnych wyrazów i ich zakresami. Niuanse: nie zadowalamy się powiedzeniem, że zabarwienie emocjonalne wyrazu bywa dodatnie, ujemne albo obojętne. Ćwiczenia w charakteryzowaniu barwy emocjonalnej wyrazów.
Słownictwo – definiowanie wyrazów. Jak odczytywać znaczenia wyrazu z kontekstów, w których wyraz występuje. W kierunku wskazanym przez Annę Wierzbicką.
Wyrazy konkretne i abstrakcyjne, nazwy pospolite i własne.
Bliskoznaczność i wieloznaczność. Synonimy i antonimy. Polisemia i homonimia.
Słownictwo ogólnonarodowe i słownictwo o ograniczonym zasięgu (wyrazy gwarowe, terminy naukowe, archaizmy i neologizmy, eufemizmy i wulgaryzmy).
Słowniki ogólne języka polskiego (technika posługiwania się nimi; znaczenie kwalifikatorów – ćwiczenia w ich rozumieniu; historyczny przegląd słowników – od Lindego).
Wyrazy rodzime i obce. Dzieje zapożyczeń w polszczyźnie. Latynizmy (i hellenizmy);
bohemizmy; germanizmy; galicyzmy; anglicyzmy; rusycyzmy; wyrazy pochodzące z innych języków; internacjonalizmy. Ekspansja zapożyczeń z poszczególnych języków w różnych epokach kultury. Czy można żyć bez zapożyczeń (i dlaczego nie)? Przykłady tekstów pozornie czysto rodzimych. Słownik wyrazów niepotrzebnych sprzed stulecia.
Czy można mówić samymi wyrazami obcymi (i dlaczego nie)? Przykłady tekstów współczesnych (reklama, teksty poświęcone muzyce młodzieżowej, teksty z rozmów potocznych i inne). Mówienie po polsku lub w językach obcych a styl myślenia - opinia Mickiewicza6.
Rodzina językowa i liga językowa. Wyrazy zapożyczone. Słownik wyrazów obcych.
Skróty i skrótowce. Słownik skrótów i skrótowców.
Nazwy pospolite i nazwy własne. Imiona i ich zdrobnienia. Toponimia (historia nazw miejscowych w polszczyźnie; różne typy nazw miejscowych; nazwy miejscowe w
6 „Po kolejnych podbojach i najazdach plemion koczowniczych oraz plemion wojennych, które tylokrotnie pustoszyły kraje słowiańskie, ludy te były jeszcze ponownie wystawione na najazd obcych systematów i języków. Kto tylko ze Słowian kształcił się, myślał, rozważał, kto tylko ćwiczył swój umysł – cudzoziemczał. Warstwa oświecona doszła wreszcie do tego nawet, że mówiła językiem obcym, różnym od języka ludu.
[...] Zło wynika nie z języka obcego; krzewiło się ono jeszcze przedtem, bez udziału słowa, bez udziału języka obcego; zło płynie z wychowania.
Języka człowiek nie uczy się, ale go w siebie wszczepia [...]. [...] Przybysze z Francji czy z Niemiec, którzy opanowali wychowanie, wynaradawiali szlachtę nie swoją mową, ale swoim sposobem nauczania.
Guwerner niemiecki, który wobec swego wychowanka zaczynał od definicji i z tych definicji wyciągał wnioski, postępując trybem racjonalistycznej filozofii niemieckiej, guwerner ten oddziaływał jak środek drażniący na rozum młodzieńca, wszystkie jego siły wpędzał w rozum, rozwijał rozum kosztem duszy;
przerabiał owego młodzieńca całkowicie na Niemca. Tak więc duch słowiański zniemczony szukał z konieczności wyrażeń niemieckich, potrzeba mu było języka niemieckiego, język narodowy już mu nie wystarczał. Guwerner francuski, który dawał swemu uczniowi lekcje wśród zabawy, który ćwiczył jego bystrość w chwytaniu śmieszności – zaprawiał jego umysł do zestawień wyrazów, do igrania zdaniami, do dopatrywania się w każdej rzeczy strony zewnętrznej, wreszcie do oddawania się temu wszystkiemu, co stanowi esprit we właściwym znaczeniu słowa. Młodzieniec tak wychowany stawał się wewnętrznie Francuzem; czuł potrzebę obcego języka; w języku narodowym nie znajdował nic przydatnego dla swego rozumu. Tym sposobem Rosjanie i Polacy stawali się bezwiednie Niemcami czy też Francuzami”. – Adam Mickiewicz, Literatura słowiańska. Kurs drugi. Wykład XVII [z 15 marca 1842], Dzieła. Wydanie Rocznicowe, t. IX, Warszawa 1997, s. 218-219.
kulturach obcych – Nowy Jork, Nowa Anglia, Nowy Orlean; „nazwy zgrozy”: Psie Pole;
Przełęcz Diatłowa, Góra Umarłych i góra „Nie chodź tam”; Mont Blanc, Góra Kościuszki i Pik Komunizmu; inne interesujące nazwy). Rosponda Słownik etymologiczny miast i gmin PRL.
Nazwy własne – osobowe i miejscowe – jako metonimie i metafory językowe – Kupił dwa rembrandty; prawdziwy Leonardo, szybki Bill, Kanada, Ameryka!, Termopile, Somosierra.
Rzut oka na słowniki historyczne (Słownik staropolski, Słownik polszczyzny XVI wieku).
Frazeologia
Frazeologia. Frazeologia a składnia. Wyrażenia, zwroty i frazy.
Związki frazeologiczne o różnym stopniu łączliwości: luźne, łączliwe, stałe.
Ewentualnie lekcje o idiomach w różnych językach – wspólnie z nauczycielami różnych języków.
Frazeologia a słownictwo – frazeologia jako część słownictwa.
Frazeologia a historia języka – życie narodu jako źródło związków frazeologicznych, słownik frazeologiczny jako atlas dziejów narodu. Związki frazeologiczne wywodzące się z życia domowego, rolniczego, wiejskiego, ze świata przyrody, ze świata wojskowych i biurokratów. Współczesne źródła związków frazeologicznych: technika, sport, tzw.
polityka. Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu. Spalić za sobą mosty. Wyczuł pismo nosem.
Danuta Buttler, Frazeologia polska dla cudzoziemców.
Przysłowia i porzekadła. Przysłowia wykorzystywane przez literaturę i stworzone przez pisarzy. Mądry Polak po szkodzie; Miłe złego początki, lecz koniec żałosny; Dla was to jest igraszką, nam idzie o życie; ofiarowywać komuś Niderlandy.
Frazeologia a kultura języka – błędy frazeologiczne. Nie zasypywać gruszek w popiele [!]. Puszka z Pandorą [!].
Frazeologia a dzieje kultury. Mitologizmy i biblizmy. Puszka Pandory. Od Adama i Ewy. Mieć z kimś krzyż Pański.
Frazeologia w poezji. Kontaminacje frazeologiczne i inne związane z frazeologią figury stylistyczne. Mój Ajas rzucił się na gąbkę (Oktawian August).
Frazeologia a stylistyka.
Słowniki frazeologiczne.
Morfologia (II): słowotwórstwo
Słowotwórstwo. Wyrazy podzielne i niepodzielne słowotwórczo. Pojęcia słowotwórcze:
rdzeń, afiks; temat słowotwórczy (podstawa słowotwórcza), formant i jego funkcje;
kategoria słowotwórcza, typ słowotwórczy, rodzina słowotwórcza.
Słowotwórstwo a fleksja (słowotwórstwo jako dziedzina nieregularności znaczeniowych).
Morfemy słowotwórcze wśród innych rodzajów morfemów.
Morfemy rdzenne i morfemy słowotwórcze. Prefiksy, sufiksy, interfiksy i infiksy.
Derywacja i kompozycja. Afiks a formant – formanty nieciągłe (zadrzewić).
[Wyrazy złożone. Wyraz złożony a związek frazeologiczny. Rodzaje wyrazów złożonych:
zestawienia, zrosty i złożenia].
Rodzina słowotwórcza a typ słowotwórczy.
Przegląd współcześnie produktywnych typów słowotwórczych. Słowotwórstwo rzeczowników, przymiotników, przysłówków i czasowników. Indeks a tergo do Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego.
Skróty i skrótowce. Budowa, odmiana, stylistyka.
Wyrazy niemotywowane i motywowane. Formacja podstawowa i pochodna. Formant.
Derywacja i kompozycja. Uogólnienie pojęcia formantu: afiksy i inne rodzaje formantów (w szczególności: formanty nieciągłe, zmiana paradygmatu odmiany, różnice w akcentowaniu).
Ćwiczenia w analizach słowotwórczych. Parafraza słowotwórcza.
Na pograniczu słowotwórstwa, słownictwa i semantyki. Zakres, treść, zabarwienie emocjonalne wyrazów. Relacje między treściami i zakresami wyrazów.
Na pograniczu słowotwórstwa, słownictwa i semantyki. Zjawisko leksykalizacji w języku (i zjawiska analogiczne poza językiem). Deleksykalizacja wyrazów lub związków frazeologicznych i jej funkcje w tekście literackim (np. u Norwida).
Dawne słowotwórstwo polskie: morfemy nieproduktywne (historycznie produktywne).
Neologizmy słowotwórcze i ich różne rodzaje. Neologizmy artystyczne.
Kuwaka i smrodek dydaktyczny7, czyli: słownictwo, frazeologia i słowotwórstwo a idiolekt osób i środowisk. Idiolekty rodzinne (ćwiczenia).
7 Melchior W a ń k o w i c z , Ziele na kraterze.
S k ł a d n i a Orzekanie.
Zdanie jako konstrukcja zbudowana z wyrazów. Morfemy fleksyjne jako wykładnik funkcji wyrazu w zdaniu. Szyk wyrazów w zdaniu. Czy istnieją nierelewantne różnice szyku wyrazów? Języki syntetyczne i analityczne, pozycyjne, aglutynacyjne i fleksyjne.
Języki słowiańskie i język polski jako języki fleksyjne.
Wypowiedzenie i jego rodzaje (podział ze względu na obecność orzeczenia w formie osobowej; podział ze względu na cel wypowiedzi). Imiesłowowy równoważnik zdania.
Akcent zdaniowy.
Podmiot i orzeczenie. Związek główny i związki poboczne. Grupa podmiotu i grupa orzeczenia w zdaniu. Wyrazy poza związkami w zdaniu.
Części zdania – typowe funkcje składniowe części mowy, części mowy samodzielne i niesamodzielne a ich funkcje składniowe.
Grupa podmiotu i grupa orzeczenia.
Różne sposoby wyrażania podmiotu w polszczyźnie. Podmiot gramatyczny i podmiot tzw. logiczny. Podmioty w przypadkach innych niż mianownik (podmiot logiczny).
Podmiot szeregowy. Podmiot domyślny. Rzeczownik jako część mowy typowa dla funkcji podmiotu. Dulce et decorum est pro patria mori – czyli inne wyrazy w funkcji podmiotu. Zdania bezpodmiotowe.
Orzeczenia czasownikowe i orzeczenia imienne. „Filozofia” dwóch typów orzeczeń (różnica między: „co robi?” a „czym jest? lub „jaki jest?”). Orzeczenia czasownikowe w stronie czynnej i biernej. Orzeczenie czasownikowe w stronie biernej a orzeczenie imienne (różnica między: „co się z nim dzieje?” a „czym jest? lub „jaki jest?”).
Orzeczenia w stronie biernej a poprawność stylistyczna (różnice między językiem polskim a łaciną i angielskim).
Zdanie a oznajmienie (równoważnik zdania). Imiesłowy i imiesłowowe równoważniki zdania. Poprawność gramatyczna w zakresie użycia imiesłowowych równoważników zdania (typowe błędy).
Współrzędność oraz nadrzędność i podrzędność w zdaniu; związki współrzędne i podrzędne; wyrazy określane i określające. Typy związków podrzędnych (rząd, zgoda, przynależność). Typy określeń podrzędnych: przydawki, dopełnienia, okoliczniki.
Definicja przydawki (jako określenia rzeczownika). Rodzaje przydawek. Przydawki przymiotne i inne przydawki. Liczebnik, zaimek, rzeczownik, wyrażenie przyimkowe w
funkcji przydawki. Przydawki dopełnieniowe i okolicznikowe (przy okazji: rzeczowniki odczasownikowe nie są czasownikami!).
Dopełnienia. Dopełnienie bliższe i dalsze. „Filozofia dopełnienia”. Dopełnienie a podmiot. Dopełnienie a okolicznik. Zdanie dopełnieniowe i sposoby przytaczania cudzych wypowiedzi. Rodzaje i funkcje przytoczeń (mowa zależna, mowa niezależna, mowa pozornie zależna).
Okolicznik. Klasyfikacja znaczeniowa) okoliczników. Typy okoliczników: miejsca, czasu, przyczyny, przyzwolenia, celu, skutku, sposobu, stopnia; inne typy okoliczników i możliwości ich klasyfikowania.
Ćwiczenia w analizowaniu zdań pojedynczych. Technika sporządzania schematów graficznych.
Ćwiczenia w analizowaniu zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie. Zdania z dwoma orzeczeniami i zdania wielokrotnie złożone. Technika sporządzania schematów graficznych.
Zdania podrzędne uzupełniające i rozwijające. Technika rozpoznawania zdań uzupełniających (znaczenie obecnego lub domyślnego zaimka wprowadzającego zdanie podrzędne w zdaniu nadrzędnym) i zdań rozwijających. Zdania przydawkowe a zdania rozwijające (ten pierścionek, który najbardziej lubiłaś i Kraków, który lubiłaś najbardziej ze wszystkich miast).
Zdania współrzędne łączne i wykluczające, wynikowe, przeciwstawne, rozłączne, włączne. Składnia i logika formalna: wartości logiczne zdań składowych a wartość logiczna całego zdania złożonego (zwłaszcza w odniesieniu do zdań: warunkowych, łącznych i wykluczających, przeciwstawnych, rozłącznych; przy okazji: o pewnych przewagach języka matematyki nad językiem potocznym na przykładzie alternatywy ostrej i nieostrej).
Zdania wielokrotnie złożone – technika analizy, schematy graficzne.
Zdania wielokrotnie złożone a stylistyka historyczna. Porównywanie zdań o różnej konstrukcji, charakterystycznych dla stylu wybranych epok, konwencji, autorów (przykład: wielokrotnie złożone zdanie Jana Andrzeja Morsztyna w wierszu Niestatek [„Nie tyle Puszcza Niepołomska zwierza...”] Norwida w wierszu Jak... (przewaga połączeń współrzędnych i przewaga połączeń podrzędnych).
Między językoznawstwem a retoryką. Budowa tekstów wielozdaniowych. Tranzycje.
Stylistyka
Stylistyka. Definicja stylu. Charakterystyka stylistyczna wybranych tekstów autorstwa uczniów i reprezentujących różne epoki i konwencje – słownictwo, frazeologia, słowotwórstwo, składnia.
Style funkcjonalne, ich cechy i rozpoznawanie. Ile jest stylów funkcjonalnych? (Nie da się odpowiedzieć; mnóstwo). Jakie są typowe style funkcjonalne? (Tu już odpowiedzieć łatwiej). Nacisk na nieschematyczne (lecz właśnie funkcjonalne!) ujęcie stylów funkcjonalnych!
Cechy typowych (i innych) stylów funkcjonalnych. Elementy różnych stylów funkcjonalnych we wskazanym tekście - analiza.
Język wybranych pisarzy, konwencji i epok – stale: ćwiczenia z rozpoznawania i charakterystyki. Słowniki języka autorów (Kochanowskiego8, Paska9, Mickiewicza10, Norwida11).
Styl i stylizacja. Istota stylizacji. Rodzaje stylizacji. Charakter i funkcje stylizacji we wskazanym tekście.
Kultura języka
Kultura języka. Poprawność językowa i poprawność stylistyczna. Norma, innowacja, błąd. Kryteria poprawności językowej. Znaczenie autorytetu. Typowe błędy językowe i stylistyczne spotykane współcześnie w prywatnych i publicznych użyciach polszczyzny.
Próba oceny anglicyzmów.
Tendencja do oszczędzania wysiłku i tendencja do wyrazistości i precyzji i ich przejawy we współczesnej polszczyźnie. Analiza tekstów.
Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny. Charakterystyczne cechy różnych odmian współczesnego języka polskiego.
Istota i źródła błędów językowych w podanym tekście (analiza i korekta).
8 Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, red. Marian K u c a ł a , Kraków 1994-2012.
9 Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. Halina K o n e c z n a , Witold D o r o s z e w s k i , t. I–II, Wrocław 1965–1973.
10 Słownik języka Adama Mickiewicza, red. Konrad G ó r s k i , Stefan H r a b e c , t. I – XI, Wrocław 1962–1983.
11 Internetowy: https://slownikjezykanorwida.uw.edu.pl/index.php
Dwa języki człowieka (por. Anna i Piotr Wierzbiccy, Praktyczna stylistyka). Ocena stylistyczna użycia każdego z nich w określonych sytuacjach.
Formy grzecznościowe. Etykieta językowa. Formy apelatywne i ich historia. Zrób mi waszmość tę łaskę, JOX, Eminencjo i Najjaśniejszy Panie – czyli tytuły i godności:
szlacheckie, arystokratyczne, kościelne i monarsze.
Zabytki języka polskiego. Czego możemy się dowiedzieć z Kazań świętokrzyskich i Bulli gnieźnieńskiej. Utwory Kochanowskiego jako źródło informacji o dawnych formach językowych (ubiory – cory). Modlitwy codzienne – porównanie wersji średniowiecznych i dzisiejszych (źródła: Toć jest dziwne a nowe...; Chrestomatia staropolska).
KSIĄŻKI, Z KTÓRYCH TRZEBA LUB MOŻNA KORZYSTAĆ
A. PODRĘCZNIKI SZKOLNE
Gimnazjum
Elżbieta Wierzbicka-Piotrowska, Rozwinąć skrzydła. Kształcenie językowe dla klas I-III gimnazjum.
Liceum
1. S. Dubisz, M. Nagajowa, J. Puzynina, Język i my. Podręcznik dla klasy I szkół średnich, wyd. III, Warszawa 1988 (lub inne wyd.).
2. D. Buttler, Język i my. Podręcznik dla klasy II szkół średnich, wyd. I, Warszawa 1987 (lub inne wyd.).
3. B. Bartnicka, Język i my. Podręcznik dla klasy III szkół średnich, wyd. I, Warszawa 1988 (lub inne wyd.).
4. D. Buttler, H. Satkiewicz, Język i my. Podręcznik dla klasy IV szkół średnich, wyd.
I, Warszawa 1990 (lub inne wyd.).
B. ENCYKLOPEDIA WIEDZY O JĘZYKU
5. Encyklopedia wiedzy o języku polskim pod red. S. Urbańczyka, wyd. I Wrocław 1978, wyd. II Wrocław 1990.
C. SŁOWNIKI JĘZYKA POLSKIEGO
Ogólne
1. Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1807-1814 (oraz późniejsze wydania).
2. Aleksander Zdanowicz i inni, Słownik języka polskiego, t. I–II, Wilno 1861 (oraz późniejsze wydania) [Słownik wileński].
3. Jan Kryński, Adam Karłowicz, Władysław Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. 1–8 , Warszawa 1900-1927 [Słownik warszawski].
4. Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski, t. 1–10 i Suplement, Warszawa 1958 - 1969.
5. Renata Grzegorczykowa, Jadwiga Puzynina, Indeks a tergo do Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1973.
6. Słownik języka polskiego, red. Mieczysław Szymczak, t. 1–3, Warszawa 1988 (i inne wyd.).
7. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. Halina Zgółkowa, t. 1–50, Poznań 1995-2005.
8. Stanisław Dubisz, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–5, Warszawa 2003 (zmieniona wersja: Wielki słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa 2018).
Poprawnościowe
9. Stanisław Szober, Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku. Warszawa 193712.
10. Słownik poprawnej polszczyzny, red. Witold Doroszewski i Halina Kurkowska, Warszawa 1989 (i inne wyd.).
11. Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży, red. Andrzej Markowski, Warszawa 1995.
12. Nowy słownik poprawnej polszczyzny, red. nauk. Andrzej Markowski, Warszawa 1999.
Etymologiczne i obejmujące polszczyznę dawnych wieków
13. Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927 (i późniejsze wydania).
14. Franciszek Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1952–1982.
15. Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
16. Krystyna Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2016.
17. Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, Kraków 1953-2002.
18. Słownik polszczyzny XVI wieku, red. Maria Renata Mayenowa, Franciszek Pepłowski, Warszawa 1966–.
19. Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku13.
12 Sięgnięcie do tego słownika może się okazać bardzo przydatne dla zilustrowania historycznej zmienności językowej normy poprawnościowej.
13 Internetowy: sxvii.pl
Frazeologiczne
15. Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I–II, wyd. IV, Warszawa 1985.
16. Stanisław Bąba, Gabriela Dziamska, Jarosław Liberek, Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1998.
17. Piotr Müldner-Nieckowski, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2004.
18. Anna Kłosińska, Elżbieta Sobol, Anna Stankiewicz, Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, Warszawa 2013.
Synonimów
19. Słownik wyrazów bliskoznacznych, red. Stanisław Skorupka, wyd. XXIV, Warszawa 1997.
20. Arkadiusz Latusek, Przemysław Pilarski, Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych, Kraków 2008.
Inne
21. Janusz Anusiewicz, Jacek Skawiński, Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa-Wrocław 1996.
22. Mirosław Bańko, Maria Krajewska, Słownik wyrazów kłopotliwych, Warszawa 1995.
23. Anna Czarnecka, Jerzy Podracki, Skróty i skrótowce. Pisownia – wymowa – odmiana – składnia, Warszawa 1995.
24. Anna Dąbrowska, Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, Warszawa 1998.
25. Jan Grzenia, Słownik nazw własnych. Ortografia, wymowa, słowotwórstwo i odmiana, Warszawa 1998.
26. Krystyna Holly, Anna Żółtak, Słownik wyrazów zapomnianych, czyli słownictwo naszych lektur, Warszawa 2001.
27. Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, wyd. XVII rozszerz., Warszawa 1989 (lub późniejsze wydania).
28. Jerzy Podracki, Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania, wyd. II, Warszawa 1994.
D. NIEKTÓRE INNE KSIĄŻKI
29. Piotr Bąk, Gramatyka języka polskiego. Zarys popularny, wyd. III, Warszawa 1979 (lub inne wyd.).
30. Stanisław Borawski, Antoni Furdal, Wybór tekstów do historii języka polskiego, Warszawa 1980.
31. Danuta Buttler, Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, wyd. II, Warszawa 1980.
32. Danuta Buttler, Halina Kurkowska, Halina Satkiewicz, Kultura języka polskiego. [I] Zagadnienia poprawności gramatycznej, Warszawa 1973 (lub.
późniejsze wyd.).
33. Danuta Buttler, Halina Kurkowska, Halina Satkiewicz, Kultura języka polskiego. [II] Zagadnienia poprawności leksykalnej (słownictwo rodzime), Warszawa 1982 (lub późniejsze wyd.).
34. Michał Głowiński, Nowomowa po polsku, Warszawa 1990.
35. Renata Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. III popr., Warszawa 1979.
36. Andrzej Markowski, Polszczyzna znana i nieznana. Porady. Ciekawostki.
Dyktanda konkursowe, Warszawa 1993.
37. Stanisław Jodłowski, Podstawy polskiej składni, Warszawa 1977 (lub inne wyd.).
38. Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego, wyd. IV, Warszawa 1980.
39. Anna Wierzbicka, Genry mowy [w:] Tekst i zdanie, red. Teresa Dobrzyńska i Elżbieta Janus, Wrocław 1983.
40. Anna Wierzbicka, Język - umysł - kultura, Warszawa 1999.
41. Anna Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa 1971.
42 Anna Wierzbicka, O języku dla wszystkich, wyd. II rozszerz., Warszawa 1967.
43. Anna Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, Lublin 2006.
44. Anna Wierzbicka, W poszukiwaniu semantycznego modelu czasu i przestrzeni, [w:] Semantyka i słownik, red. Anna Wierzbicka, Wrocław 1972, s. 151 - 163.
45. Anna Wierzbicka, Piotr Wierzbicki, Praktyczna stylistyka, wyd. III, Warszawa 1970.
46. Adam Weinsberg, Językoznawstwo ogólne, Warszawa 1983.
47. Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. Halina Kurkowska, Warszawa 1981 (Halina Kurkowska, Próba charakterystyki socjolingwistycznej współczesnego języka polskiego, s. 7 - 46).
