Czerwony spągowiec pobrzeża Pomorza Zachodniego i przyległego akwenu Bałtyku

Kwartalnik Geologiczny, t. 34, nr 1, str. 79-92

Jydrzej POKORSKI

Czerwony spqgowiec

pobrzeza Pomorza Zachodniego i przyleglego akwenu Baltyku*

Omowiono litostratygrafi~, rozwoj litofacjalny i dokonano analizy mi,riszosciowej dolnego i gornego czerwonego sp<lgowca. Przedstawiono korelacj~ z profilami czerwonego sp<lgowca Europy srod- kowej i Zachodniej.

WSTIW

Obszar nadbrzezny Pomorza Zachodniego rozpoznany jest wieloma ot- worami wiertniczymi oraz refleksyjnymi przekrojami sejsmicznymi. Wykonano tu okolo 80 otworow wiertniczych, w ktorych stwierdzono utwory czerwonego sp'!gowca. Stopien rozpoznania jest dobry, choe bardzo nierownomierny: dobry w l,!dowej cz~sci bloku W olina (H), a nieco slabszy w l,!dowej cz~sci bloku Kolobrzegu (L). Na bloku Gryfic (K) rozpoznanie l,!dowej cz~sci jest niewystar- czaj,!ce, zas cz~sci morskiej bardzo slabe. Na morzu wykonano dwa otwory wiertnicze: K 1 (blok K) i L 2 (blok L) oraz dose liczne przekroje sejsmiczne.

Wyniki badan tych profilow umozliwily hipotetyczn,! interpretacj~ litologii i mi,!zszosci oraz rownie hipotetyczn,! interpretacj~ zasi~gow wydzielanych formacji czerwonego sp'!gowca.

Pragn~ zlozye serdeczne podzi~kowanie Dyrekcji Przedsi~biorstwa W. O.

Petro baltic za wiele lat wspolpracy oraz zyczliwe udost~pnienie niezb~dnych

materialow dla powstania przedstawionej pracy. Dzi~kuj~ rowniez za wiele owocnych dyskusji Kolegom drowi R. Neumanowi i mgrowi inz. 1. Rybie.

LITOLOGIA I STRATYGRAFIA

Czerwony sp,!gowiec jest jednostk'! litostratygraficzn,! zbudowan,! z czer- wonych skal klastycznych i wulkanicznych. Profil podzielono na dwie cz~sci:

x

ac:

L&J

Q..

z o

CD ac:

<I:

:lIII::

::::>

~U/

....

z o

V)

:lIII::

<I:

V)

z

::::>

....

::::>

<I:

U L&J

~ o

oct

Q..

::::>

~ _U

~

C!)1a::

t¢ C!)

Q..

V)

>-

Z

o

~ ac:

L&J N U

!

~ ~

~~!

C OJ

o

!

<t ::::>1 3

a::

-=

~~

Q..

:1 ^I!I

L&J

....

_V) SILEZ

~

~

~~.

0 , . •

I

:;,,' ^:." .... '.' ' ..

.1:::::::::

C{':~~~\~~

'ii'iif

I /

//;·~(LJ /

/ / / I I

/ /

I I / /

/ /

/ / I

'I " 0 • "I _ _ _ _ I

100

x x x x ---

x x x '-200m

PZ1-T1

~ D::::ia:C

!±lE

I :-: .:-:-:-: ^{7 .•••.}

'.' ;.:.; ',':. 'i '.

/ /

PZ1-T1

//J~S~1

SILEZ

1---11

^{- - -}

~4

~ 7

'A

~ A~ A A

AI10

PZ1-T1

~\ :',;t'{'

/ \ \ ... - / '

;.?\:!-\~/~

~ " -... 'T_ ~' I:::{;~/\S:!)

I .... ".-'- 1 -I P-\--.!'/('I.!.I

1"::'\''''''''''''' /'

V' V' V'

V '\/

V' '" '"

V' "

V' V' V'

V' V'

... :..."..

---

~:;:;>.:;::.::)-;I

'7>7;.:+.:-:-::-"

SILEZ

1:~"'~12

D

^{C ., Q c"}

^....

^{0 0 5}

I

r~:::;-~""/JI \,,/<-.. ~ \i~ 8

~ ~11

PZ1-T1'

II A", A",'"

=

= = ',lp2q

I SILEZ

fm. $wi';CQ

~3 L a

1',-, "Is

^{T T T}

,~ ~ ~19 ~ ~

~ ~ ~

12

i

N

~>

""C o

::0;-

o ...,

en

E!

Czerwony sp,!gowiec Pomorza Zachodniego i Baltyku

nizsz(! (grupa Odry - czerwony sp(!gowiec dolny) i wyzSZ(! (grupa Warty czerwony sp(!gowiec gomy).

81

Na Pomorzu Zachodnim w profilu grupy Odry, zbud9wanym glownie ze skal wylewnych i piroklastycznych, wyrozniono formacj~ Swirica i wie1kopolsk(!.

Profil grupy Warty zbudowany jest z roznych czerwonych skal klastycznych, ktore zostaly zaliczone do formacji drawskiej (w dole) i noteckiej (w gorze) -

fig. 1. ,

For mac j a S. w i ri c a (fig. 1 i 2), najnizsza, obejmuje utwory permu i zapewne rowniez gornego karbonu (cz~sc najwyzszego stefanu - S. Dybo- va-Jachowicz,1. Pokorski, 1984). Zbudowana jest z piaskowcow z przewarst- wieniami mulowcow j poziomami zlepiericow, 0 mi(!zszosci okolo )00 m lub nieznacznie przekraczaj(!cej t~ wartosc. Dolna granica formacji Swirica rna charakter erozyjny, jej sedymentacj~ poprzedzil okres denudacji. Gorna granica jest zapewne erozyjna, na co wskazuje silna denudacja, ,ktora doprowadzila do prawie calkowitego usuni~cia tych osadciw. W formacji Swirica dominuj(! barwy czerwone i brunatne, a w obr~bie skal ilasto-mulowcowych sporadycznie zielonoszare.

Piaskowce formacji Swirica S(! najcz~sciej drobno- lub roznoziarniste 0 skla- dzie arenitow (sublitycznych i kwarcowych) oraz wak (litycznych, rzadziej kwarcowych). Zlepierice tworz(! niewielkie formy, soczewki i drobne przewarst- wienia. Zbudowane S(! g16wnie z kwarcu, nielicznych skaleni oraz otoczakow kwarcytowych, piask,owcow kwarcytowych i skal wylewnych.

Utwory formacji Swirica S(! glownie osadami rzecznymi. Basen akumulacyjny tych osadow obejmowal Pomorze Zachodnie, polnocn(! Meklemburgi~ i przyle- gaj(!ce obszary akwenu Baltyku. Erozyjne jej resztki zachowaly si~ tylko na niektorych, raczej niewielkich, blokach tektonicznych. Na morzu stwierdzono je na bloku Gryfic (K) i bloku Kolobrzegu (L). W obszarze nadmorskim, szczegolnie w polnocnej ~z~sci bloku Gryfic (K), mozna si~ spodziewac szerszego

wyst~powania formacji Swirica oraz nieco wi~kszej mi(!zszosci tych uhyorow.

W morskiej cz~sci blokow W olin a i Kolobrzegu wyst(!pienia formacji Swirica

b~d(! bardzo 19kalne (izolowane i niewie1kie), a ich grubosc bardzo mala.

Formacja Swirica zostala skorelowana z warstwami Monchgut, wydzielany- mi na Rugii (G. Hirschmann i in., 1975; S. Dybova-Jachowicz, J. Pokorski, 1984;

J. Ryba, 1979).

For mac jaw i elk 0 pol s k a (fig. 1-4) zbudowana jest z roznego rodzaju skal wulkanogenicznych: pokryw skal wylewnych oraz skal piroklas- tycznych z podrz~dnymi przewarstwieniami skal osadowych. Skaly piroklastycz- ne mog(! wyst~powac w postaci przewarstwieri rozdzie1aj(!cych pokrywy po- szczegolnych wylewow. Cz~sto notowane S(! rowniez w SP(!gu (Sarbinowo 1, Strzezewo 1) b(!di w stropie (Jarszewo 1) pokryw skal wylewnych. Skaly

wyst~puj(!ce w stropie pokryw wylewnych zostaly wydzielone jako ogniwo obrzyckie. Dolna granica formacji wielkopolskiej stawiana jest w SP(!gu skal wylewnych lub piroklastycznych. Granica gorna rna charakter erozyjny; denuda-

E(

Fig. 1. Zestawienie korelacyjne wazniejszych otworow wiertniczych Correlation of main boreholes profiles

1 - ilowce, 2 - mulowce,] - piaskowce, 4 - piaskowce zlepiericowate i piaskowce z przewarstwieniami zlepiericnw,5 - zlepierice,6 - tufy,7 - ryolity,8 - dacyty (perlity), 9 - ignimbryty, 10 - dacyty, 11 - andezyty, 12 - odcinki rdzeriiowane

1 - claystones,2 - siltstones, 3 - sandstones,4 - conglomeratic sandstones and sandstones with intercalations of conglomerates,5 - conglomerates,6 - tuffs,7 rhyolites,8 - dacites (perlite), 9 ignimbrites, 10 - dacites, 11 - andesites, 12 - cored part of the profile

1""11/11111 2

Fig. 2. Szkic tektoniczny i zasi~gi wydzielanych formacji Tectonic sketch and extents of distinguished formations

'6

⁷

1 - g16wne strefy dyslokacyjne, 2 - granica platform - prewendyjskiej i paleozoicznej (1 i 2. wedlug R. Dadleza), 3 - zasi~g formacji wie!kopolskiej, 4 - zasi~g formacji drawskiej, 5 - zasi~g formacji noteckiej, 6 - obszary

wyst~powania formacji Swinca, 7 - wazniejsze otwory wiertnicze

1 - the main zone offaults, 2 - Prevendian - Palaeozoic Platforms boundary (1 and 2 after R. Dadlez), 3 - present extent of the Wielkopolska Formation, 4 - present extent of the Drawa Formation, 5 - present extent of the Notec Formation,6 areas of occurrence the Swiniec Formation, 7 - main boreholes

cja w niektorych profilach si~ga bardzo gl~boko. Granica ta stawiana jest w stropie pokryw wylewnych lub skal piroklastycznych, tuf6w popiolowych, aglomeratow czy piaskowcow lapillowych ogniwa obrzyckiego. Na Pomorzu Zachodnim przedstawiono kilka pr6b korelacji petrograficzno-geochemicznej pokryw wylewnych (H. Pendias, 1976; W. Ryka, 1978, 1983).

Zaproponowany przez W. Ryk~ (1983) podzial stratygraficzny skal wylew- nych przedstawia si~ nast~puj,!co: cykl mlodszy ryolity z Mi~dzyzdroj6w,

latyty z Warnowa i dacyty (perlity) z Kamienia Pomorskiego, oraz cykl starszy:

ryodacyty (ignimbryty) z Dargob,!dza, dacyty z Przytoru i andezyty z Wrzosowa.

Regionalne rozpoznanie formacji wulkanogenicznej jest zadowalaj,!ce, choc znacznie slabsze niz wyzszych formacji permu i mezozoiku, poniewaz duza cz~sc

otworow tylko nawierca skaly tej formacji.

Czerwony sp<tgowiec Pomorza Zachodniego i Baltyku 83

Skaly wylewn"e zostaly scharakteryzowane glownie pod k(!tem zmian mi(!z- szosciowych (fig. 3). Najwi~ksza mi(!zszosC pokryw wylewnych notowana jest zapewne w morskiej i l(!dowej cz~sci bloku W olina (H) oraz l(!dowej, polu- dniowo-zachodniej cz~sci bloku Gryfic (K) - otwory wiertnicze: Kamieri ..

P6morski 7, Moracz IG 1, Wysoka Kamietiska 2. W morskiej, polnoc- no-zachodniej cz~sci bloku Gryfic (K) dose duze mi(!zszosci skal wylewnych (okolo 500 m) wyst~puj(! w obszarze przyleglym do strefy dyslokacyjnej Kamienia Pomorskiego. W kierunku wschodnim mi(!zszose pokryw wylewnych na tym bloku szybko maleje. W otworze wiertniczym K 1 stwierdzono jeszcze skaly wylewne 0 mi(!zszosci 266 m, lecz kilkanascie metrow na wschod ich grubose zmniejsza si~ do ponizej 100 m. Cala wschodnia cz~se bloku Gryfic (K) charakteryzuje si~ malymi mi(!zszosciami skal wylewnych, oscyluj(!cymi okolo 100 m.

W centralnej cz~sci bloku Gryfic (K), na obszarze przyleglym do dyslokacyj- nej strefy Trzebieszowa - Koplina wyst~puj(! paleopodniesienia pozbawione pokryw wylewnych (otwory wiertnicze: Wrzosowo 1 i 8). Zwi~kszone grubosci pokryw skal wylewnych powinny wyst~powae rowniez w polnocno-wschodniej

cz~sci bloku Gryfic (K). Interpretacja ta oparta jest na materialach sejsmicznych, wedlug ktorych przyjmuje si~ na tym obszarze duze mi(!zszosci gornego karbonu, a wi~c zaklada si~ znaczn(! subsydencj~ tego obszaru w trakcie sedymentacji i po osadzeniu karbonu. Warunki paleotektoniczne determinuj,!ce rozwoj karbonu gornego z jednej strony mogly umozliwie utworzenie si~ grubych pokryw skal wylewnych, z drugiej zas sprzyjaly ich zachowaniu w dlugotrwalych okresach erozji i denudacji. Na bloku Kolobrzegu (L) wyst~puj,! niewielkie, izolowane, lokalne pokrywy skal wylewnych i piroklastycznych raczej malej mi'!zszosci (otwory wiertnicze: Gorzyslaw, Dzwirzyno, Daszewo, Sarbinowo oraz na morzu L 1).

Ogolem zatem grubose pokryw skal wylewnych maleje od bloku W olin a (H) w kierunku wschodnim. Dyslokacyjna strefa Trzebiatowa, rozgraniczaj,!ca blok Gryfic (K) od bloku Kolobrzegu (L), jest rowniez granic(! zasi~gu wyst~powania

zwartych pokryw skal wylewnych. Wi~ksza labilnose (ruchy obnizaj(!ce) polnoc- nej cz~sci bloku Kamienia Pomorskiego (K) mogla sprzyjae nagromadzeniu si~

i zachowaniu grubszych pokryw skal wylewnych. Izolowane pokrywy tych skal o niewielkiej mi,!zszosci wyst~puj(! na bloku Kolobrzegu (L).

Skaly zaliczane do formacji wielkopolskiej - wylewne i piroklastyczne - wykazuj,! znaczne roznice skladu mineralnego, cz~st'! zmian~ tekstury, struktury i skladu chemicznego. W nadbaltyckiej cz~sci Pomorza Zachodniego dominuj(!

odmiany ryolitowe, ryodacytowe i dacytowe. Utworzyly si~ one w mlodszych etapach dzialalnosci wulkanizmu waryscyjskiego. Na pozostalym obszarze platformy paleozoicznej przewazaj'! latyty, andezytoidy i bazaltoidy. Skaly te reprezentuj,! dolne ogniwa cyklow wulkanicznych. Na fig. 4 przedstawiono schematycznie zroznicowanie litologiczne skal wylewnych, wyrozniaj,!c skaly kwasne, oboj~tne i zasadowe.

Utwory grupy Warty, korelowane z saksonem, zostaly podzielone na dwie formacje: drawsk,! (nizsz'!) i noteck,! (fig. 1 i 2). Formacje te S,! rownoznaczne z wydzielanymi wczesniej megacyklami diastroficzno-sedymentacyjnymi.

For mac j a d raw s k a zbudowana jest z czerwonych skal klastycz- nych 0 generalnej sekwencji: zlepietice - piaskowce - mulowce i ilowce. Mi,!z- szose jej w centralnej cz~sci Pomorza Zachodniego si~ga 580 m. Dolne i gorne granice formacji S,! zwi,!zane z diastrofizmemi silnie zaawansowan'! erozj,!

i denudacj,!. W obr~bie formacji drawskiej zostalo wyroznione ogniwo reskie,

o 5 1) 15 201m

.".". . .""... . .,."....

_.-'

o 2 ,.,,.. ... ,.. ^b 3

Fig. 3, Mapa mi'}.zszosci pokryw wylewnych Thickness of eruptive covers

-' -' ^-'

.- ^.. "

.-.-.- -.-

'"''

0... 6 /

1 - wazniejsze otwory wiertnicze, w ktorych stwierdzono skaly wylewne formacji wielkopolskiej (obok niektorych podano skrot nazwy i mi,ri:szosc skal wylewnych w metrach), 2 - otwory wiertnicze, w ktorych nie stwierdzono skal wylewnych formacji wielkopolskiej, 3a - zasi~g formacji wielkopolskiej, skal wylewnych, 3b - zasi~g ogniwa obrzyckiego, 4 - millzszoSC skal wylewnych formacji wielkopolskiej w metrach, 5 - wamiejsze uskoki, 6 - pierwotny zasi~g formacji wielkopolskiej

1 - main boreholes in which eruptive rocks of the Wielkopolska Formation was recorded (abbreviation of the borehole name and thickness of eruptive rocks in metres), 2 - boreholes in which eruptive rocks of the Wielkopolska Formation were not recorded, 3a - present extent of the Wielkopolska Formation, 3b - present extent of the Obrzycko Member, 4 thickness of eruptive rocks in metres, 5 - main faults, 6 - primary extent of the Wielkopolska Formation

reprezentuj~ce okres ustabilizowanego, niskiego rezimu sedymentacji. W wielu

cz~sciach basenu permskiego skaly ogniwa reskiego maj~ przekraczaj~ce

ulozenie ^W stosunku do skal litofacji grubookruchowych. Na opracowanym obszarze skaly formacji drawskiej maj~ mniejszy zasi~g niz skaly formacji I)oteckiej. Wyst~puj~ one w poludniowych cz~sciach blokow Wolina (H) - row Swiny - oraz Gryfic (K).

For mac jan ⁰ tee k a, podobnie jak formacja drawska, zbudowana jest z czerwonych skal klastycznych, tworz~cych megacykl pro sty ⁰ identycznej

Czerwony sp'lgowiec Pomorza Zachodniego i Baltyku

o L . . ' _ _ 10 , - , _ - - , I 20km

_.-

^.

_{_.-.-. _.-'} ^... -

^{. / '}

.

-'

_.-.-

_.-.

r-','

. \

.I \

.I "

I ,

/

'.,

;' \ L2-1,

;' \ 6S,a.·""

. \

^~.r~

I \ ' . ..-""".'

. \

! ,

, ^{' .}

; " ~ ... Q i"(~g

. 'P'- ,...,.... .. , " "

I x Trz 2K'\~\.r.:::;

x X

x

x X

7,5)( \ !\

,~,

x '\ r.;\

x

, _,

x'

_\

• x\

x ^x

Sar~:;'O'

91\0 ...

Kofobrzeg Dasz 16 ,~. £'>5 ... Dasz1 Dasz 17 'Lx", 238 5

141,8 ,-u.,

Sro 1 \

37,0 \ ... ...., ... ..,...

)( x x ').. ... -w- ... ~ ... - "'"''

x x

X x

X

85

o

'\'"

X X

X X X X

X·Mor1

!~r~~f£J

^x

x _x

>6OqO x Res1

x x • >100,0

x x X

x x x x

L2

• 312,5 1 _;<.,. ^~ .. , 2 3

Fig. 4. Mapa skal wylewnych (wedlug W. Ryki fide 1. Pokorski, 1988) uzupelniona Map of effusive rocks (after W. Rykafide J. Pokorski, 1988) complemented

' r r - r- r

'\, ...

6

1 - wamiejsze otwory wiertnicze (obok mi::rzszosc skal wylewnych w metrach), 2 - obecny zasi~g formacji wielkopolskiej (skal wylewnych), 3 - uskoki,4 - skaly wylewne kwasne, 5 - skaly wylewne oboj~tne, 6 - skaly wylewne zasadowe

1 - main boreholes (thickness of effusive rocks in metres), 2 - present extent of the Wielkopolska Formation (effusive rocks), 3 faults, 4 - acid rocks, 5 - intermediare rocks, 6 - basis rocks

jak W formacji drawskiej sekwencji uziarnienia. Mi£!ZSZOSC formacji w centralnej cZysci Pomorza Zachodniego siyga 704,5 m, Skaly jej lez£! przekraczaj£!co w stosunku do skal wszystkich starszych formacji czerwonego Sp£!gowca.

W formacji noteckiej wyrozniono ogniwo zabartowskie (Zabartowo 1), zbudowane rowniez z mulowcow i ilowcow. W niektorych czysciach basenu skaly ogniwa zabartowskiego lez(;! przekraczaj(;!co na osadach grubookrucho- wych formacji noteckiej.

Zmiennosc petrograficzna skal grupy Warty zostala szczegolowo opracowa- na w licznych ekspertyzach wykonanych przez E. Ekiertow£!, D. Komack£! i A.

Maliszewsk£!. A. Maliszewska przedstawila rowniez syntetyczny obraz zmienno- sci petrograficznej gornego czerwonego Sp(;!gowca z Pomorza Zachodniego (A.

Maliszewska, J. Pokorski, 1986). Na podstawie tych prac wyrozniono w obu formacjach szereg typow litologicznych 'skal klastycznych.

Formacja drawska obejmuje wszystkie typy osadow klastycznych, od

zlepieIicow pO ilowce. Utwory te cz~sto tworzC! wzajemne przewarstwienia.

Z I e pie Ii c e wyst~pujC! w seriach 0 wielokrotnych przewarstwieniach z piaskowcami, najcz~sciej typu waki sublitycznej lub litycznej. MiC!zszosc warstw zlepieIicowych jest niewielka. SC! to skaly nierownoziarniste, ile wysor- to wane, 0 slabym obtoczeniu i nierownomiernym rozmieszczeniu otoczakow.

MajC! barwy czerwone, tekstur~ bezladnC! lub ukierunkowanC! dzi~ki zgodnemu ulozeniu wydluzonych otoczakow. W materiale grubookruchowym wyrozniono skaly wylewne typu porfirowego, rzadko migdalowce. W srod otoczakow skal osadowych stwierdzono piaskowce kwarcytowe, wapienie krystaliczne i or- ganiczne oraz kwarcyty. Spoiwo stanowi masa wypelniajC!ca piaszczysto-w~­

glanowa.

Pia s k 0 w c e sc! najcz~sciej typu waki kwarcowej lub arenitu kwar- cowego. MajC! barw~ szarowisniowC!, tekstur~ drobnoziarnistC!, laminacj~ pozio- mC! lub przekC!tnC!. Glownym skladnikiem jest kwarc (40 - 80%) oraz ziarna skal wylewnych, wapieni i piaskowcow kwarcytowych, a takze skalenie i mineraly

akcesoryczne. .

M u low c e majC! barwy wisniowe i wisniowoszare, niekiedy brunatne, wykazujC! tekstur~ aleurytowC!, aleurytowo-pelitowC!, struktur~ kierunkowC!

(laminacja pozioma, soczewkowa i przekC!tna).

I low c e majC! barwy wisniowe lub szarowisniowe, tekstur~ pelitowC!,

struktur~ kierunkowC! (drobna, g~sta laminacja pozioma, laminacja soczewkowa, zaburzenia g~stosciowe i slady wysychania).

Wyksztalcenie osadow formacji noteckiej niewiele si~ rozni od wyksztalcenia osadow formacji drawskiej. ZasadniczC! roznicC! jest zawartosc siarczanow we wszystkich typach skal, glownie anhydrytu wyst~pujC!cego bC!di jako spoiwo, bC!di tez w postaci nieregularnych roznej wielkosci nodul i zylek.

Z I e pie Ii c e formacji noteckiej charakteryzujC! si~ pewnC! selekcjC! frakcji grubszej i mozna wyroznic warstwy drobno-, srednio- i grubootoczakowe (rejon wyspy Wolin). W materiale otoczakowym wyodr~bniono: skaly wylewne typu porfirowego, zrekrystalizowane szkliwo, kwarcyty, lupki kwarcytowe, lupki kwarcowo-Iyszczykowe i lyszczykowo-chlorytowe, gnejsy, granitognejsy, kwarc zylowy, roznego rodzaju piaskowce, wapienie i dolomity. Spoiwo jest typu masy wypelniajC!cej; skladem i wyksztalceniem odpowiada przewarstwiajC!cym je piaskowcom szaroglazowym.

Pia s k 0 w c e sc! przede wszystkim typu waki litycznej. CharakteryzujC!

si~ zlym wysortowaniem materialu klastycznego, teksturC! nierownoziarnistC!, strukturC! kierunkowC!, warstwowanC!, rzadziej uziarnieniem frakcjonalnym i znacznC! ilosciC! spoiwa 0 zmiennym stosunku matrix do cementu chemicznego.

Arenity kwarcowe lub sublityczne wyst~pujC! w postaci cienkich warstw i przeros- tow. SC! one przewaznie drobno- lub srednioziarniste, 0 cemencie chemicznym lub z niewielkC! ilosciC! spoiwa kontaktowego. Piaskowce szaroglazowe typu waki litycznej zwiC!zane sc! z seriC! zlepieIicowC!, notowane sc! rowniez w zlepieIicach jako masa wypelniajC!ca. Spoiwo wyst~puje w ilosciach zmiennych, cz~sto nawet w tej samej warstwie. Maksymalny jego udzial dochodzi do 40%, najcz~sciej

wynosi okolo 15 - 25%) obj. Stwierdzono dwa jego rodzaje: typu matrix, ktore stanowi substancja ilasto-hematytowa lub ilasta jako mas a wypelniajC!ca, lub kontaktowe oraz cement chemiczny (w~glany, siarczany i krzemionka). Piaskow- ce wykazujC! slabe upakowanie, a wskainik ilosci kontaktow ziarn jest dla nich niewielki, cz~sto ponizej 1.

M u low c e wyksztalcone sc! podobnie jak w formacji drawskiej, rozniC! si~

Czerwony sp,!gowiec Pomorza Zachodniego i Baltyku 87

wyzsz~ zawartosci~ w«glanow (do 300/0) oraz siarczanow, ktorych tam zasad- niczo brak.

I low c e strukturalnie i teksturalnie nie rozni~ si« od tego typu osadow formacji drawskiej. W skladzie mineralnym zaznacza si« nieco wyzsza zawartosc w«glanow (ka1cyt i dolomit).

Rozpoznanie mi~zszosci i zmiennosci litofacjalnej utworow czerwonego

sp~gowca gornego (grupy Warty), w porownaniu ze starszymi formacjami, jest do bre, szczegolnie w nadbrzeznej cz«sci Pomorza Zachodniego (fig. 5). Mapa

mi~zszosci czerwonego sp~gowca gornego powstala przez zsumowanie map

mi~zszosci formacji drawskiej i noteckiej. W poludniowej cz«sci tej mapy wyst«puje niewielki fragment bardzo rozleglego zbiornika centralnego, wy- znaczanego izopachyt~ 800 m. Obramowany jest on w~skimi (rz«du 15 km) strefami gradientowego wzrostu mi~zszosci, z ktorymi rowniez w generalnym zarysie pokrywa si« zasi«g utworow formacji drawskiej.

W czasie sedymentacji utworow grupy Warty obszar centralny byl glownym zbiornikiem akumulacyjnym, ktory podlegal nieprzerwanej najcz«sciej kompen- sowanej subsydencji. Ta CZ«SC zbiornika akumulacyjnego wypelniona jest glownie osadami mulowcowo-ilastymi, stanowi~cymi tutaj wi«cej niz 50%

profilu (wspolczynnik drobnoklastycznosci wi«kszy od 1 - fig. 5). Litofacje o najdrobniejszym ziarnie wyrozniane jako osady klasy V i VI (fig. 5) wkraczaj~

rowniez na paleopodviesienia Blotna i Dargob~dza, rozdzielaj~c grubook- ruchowe osady rowu Swiny i duzego koryta rzecznego (wadu) Samlina.

Strefa brzezna basenu czerwonego gornego sp~gowca w granicach omawia- nej mapy (fig. 5) rna szerokosc do 40 km. Mi~zszosc utworow dochodzi tutaj do 400 m, a regionalny przebieg izopachyt jest rownomierny (wyrownany). Obszar ten charakteryzuje si« wyst«powaniem zazwyczaj w~skich i dlugich rowow tektonicznych, w ktorych mi~zszos¢ jest znacznie wi«ksza niz na obszarach

oJaczaj~cych. Przykladem jest row Swiny, stwierdzony otworami wiertniczymi (Swinoujscie 1, Przytor 1 i Przytor 3), w ktorych mi~zszosc gornego czerwonego

sp~gowca jest przynajmniej dziesi«ciokrotnie wi«ksza niz w pozostalych ot- worach wiertniczych zlokalizowanych na bloku W olina (H). W strefie brzeznej mozna rowniez wyroznic koryta rzeczne (wady). Jest to mozliwe w obszarach dobrze rozpoznanych wiertniczo i ⁰ dostatecznej dokumentacji probek wiert- niczych dla wykonania badan sedymentologicznych. Profile wadow najogolniej

charakteryzuj~ si« znacznym zwi«kszeniem mi~zszosci, glownie osadow grubo- okruchowych, piaskowcow i zlepieticow, oraz warstwowaniem przek~tnym,

wielkoskalowym (paleokoryta Samlina, Trzebiezy i Daszewa).

Tak wi«c osady grubookruchowe ^dominuj~ na obszarach ^l~dowych trzech omawianych blokow: Wolina (H), Gryfic (K) i Kolobrzegu (L). Z tymi litofacjami (klasy litofacjalne I, II, III - fig. 5) zwi~zane s~ zazwyczaj dobre wlasnosci zbiornikowe i perspektywy wyst«powania zloz gazu ziemnego. Uwagi te dotycz~

przede wszystkim rozleglego wadu Samlina. Na obszarze akwenu skaly litofacji grubookruchowych mog~ wyst«powac w poludniowej cz«sci bloku W olina (H) oraz poludniowo-zachodniej i polnocnej cz«sci bloku Gryfic (K) - fig. 2 i 5. Na podstawie dotychczasowego rozpoznania na obszarze poludniowym mozemy si«

spodziewac wyst«powania zlepieticow lub piaskowcow zlepieticowatych 0 malej

mi~zszosci (od kilku centymetrow do kilku metrow), lokalnie w niewielkich paleoobnizeniach do kilkunastu metrow.

W polnocnej cz«sci bloku Gryfic (K) przedstawiono hipotetyczny zarys basenu sedymentacyjnego, ktory wypelniaj~ osady piaskowcowe. Basen ten prawdopodobnie nie rna pol~czenia z polozon~ 25 km na poludnie pomorskq

cz«sci~ basenu polskiego.

o 2

...--.--0 -.- -.- -.- b 3

'.' --r-···-...-c

--8---^a 5 - - - 6 ~7

- q S - b ILi2S2]

Fig. 5. Mapa litologiczna ilosciowa otworow grupy Warty (czerwonego sp~gowca gornego) Quantitative lithofacies map of the Warta Group (the Upper Rotliegendes)

1 - wazniejsze otwory wiertnicze, w ktorych nawiercono utwory grupy Warty (przy niektorych podano skrot nazwy oraz mi(!zszosC utworow grupy Warty w metrach), 2 - otwory wiertnicze, w ktorych utwory grupy Warty nie

wyst~puj(!, 3 - zasi~g i pokrywaj(!cy si~ z nim zasi~g pierwotny utworow grupy Warty: a - pewny, b prawdopodobny, c - hipotetyczny,4 - mi(!zszosc: a pewna, b - prawdopodobna, c - hipotetyczna, 5 - wspolczynnik: a - zlepieticowo-piaskowcowy (ZIP), b - drobnoklastycznosci (MIP+z), 6 - uskoki synsedymentacyjne, 7 - obszary alimentacyjne

1 - main boreholes in which of the Warta Group was recorded (abbreviation of the borehole name and thickness of the Warta Group in metres), 2 - boreholes in which of the Warta Group were not recorded, 3 - primary and present extent of the Warta Group: a - definite, b - presumed, c - hipothetical,4 - thickness: a - definite, b - presumed, c - hipothetical, 5a conglomerate-sandstone coefficient (ZIP), 5b - coarse-elasticity coefficient (MIZ + P), 6 - synsedimentary faults, 7 - areas of alimentations

Opisane formacje grupy Warty mog,! bye skorelowane z innymi formacjami wydzielanymi W europejskim basenie permskim. Ekwiwalentami formacji draws- kiej mog,! bye: formacja Haveli - warstwy Parchim i Mirow (G. Katzung, 1980) i formacja Schneverdingen (H.A. Hedemann i in., 1984). W strefach brzeznych basenu formacja drawska zazwyczaj nie wyst~puje, st,!d brak tych osadow na obszarze Holandii, gdzie - z dose znaczn'! Iuk,! sedymentacyjn,! na spilitach formacji wulkanicznej dolnego czerwonego sp'!gowca - lez'! piaskowce formacji Slochteren Sandstone (Stratigraphic nomenclature ... , 1980), skorelowane z forma- cj,! noteck,!. Formacja notecka zostala skorelowana rowniez z formacj,! Elby (polnocna cz~se NRD), ktora jest zbudowana z kilku cyklow prostych, b~d,!cych

Czerwony sp(!gowiec Pomorza, Zachodniego i Baltyku 89 podstaw,! wydzielenia warstw: Melin, Peckensen, Eldena i Rambow. Przep- rowadzona korelacja nie jest zbyt pewna, mimo ze w sp'!gu formacji Elby G.

Katzung (1980) rejestruje zjawiska diastroficzne, ktore mog,! stanowic punkt odniesienia dla porownania tych profilow. Korelacja z profilem Dolnej Sak- sonii jest bardziej jednoznaczna. OdpowiednikieIl} formacji noteckiej jest formacja Slochteren Hauptsandstein. Dolnosaksonska formacja Hannower- Wechselfolge jest zapewne odpowiednikiem ogniwa zabartowskiego i ewentual- nie reskiego, aczkolwiek nie moze bye z nimi utozsamiana, gdyz w profilach z obszaru Polski wyst~puj,! dwa odcinki ilowcowo-mulowcowe, a brakuje w nich licznych przewarstwien soli kamiennych tak typowych dla profilow Dolnej Saksonii.

HISTORIA ROZWOJU GEOLOGICZNEGO

Rozpatruj,!c cykl rozwojowy basenow akumulacyjnych permu w najnizszym czerwonym sp'!gowcu stwierdzamy ich zwi,!zek genetyczny z basenami gornego karbonu. Karbonsko-permski etap rozwoju zamyka okres wzmozonej aktywno- sci wulkanicznej i zwi,!zanej z nim dominacji utworow efuzywnych. Kolejna subfaza ruchow ,saalskich doprowadzila na przelomie dolnego i gornego czerwonego sp'!gowca (glowna subfaza saalska) do uformowania si~ tektonicz- nych ram basenu permsko-mezozoicznego. W wyniku tych ruchow tektonicz- nych powstala wi~ksiose regionow paleogeograficznych typowych dla gornego czerwonego sp'!gowca (grupy Warty). Przede wszystkim tworz'! si~ ramy tektoniczne basenu centralnego (basenu polskiego - J. Pokorski, 1978). Wraz z sedymentacj,! gornego czerwonego sp'!gowca rozpoczyna si~ nowy, wielki etap pokrywy platformowej. W fazie pocz'!tkowej zbiornik akumulacyjny formacji drawskiej byl w'!ski i w znacznej mierze granice jego byly okreslone zalozeniami tektonicznymi.

W,obszarze nadmorskim akumulacja odbywala si~ glownie w zbiornikach rowu Swiny i paleodoliny Samlina. Obszar akwenu byl w tym czasie wypi~trzony

i intensywnie denudowany. W drugiej fazie rozwoju kontynentalny zbiornik formacji noteckiej rozszerza si~ znacznie, obejmuj,!c akumulacj,! glownie osadow aluwialnych coraz wi~ksze obszary. Nadaljednak utrzymuj,! si~ w nim tendencje do obnizania strefy centralnej i pi~trzenia niektorych stref ~rzeznych.

W nadmorskim obszarze procz wspomnianychjuz: rowu Swiny i paleodoliny Samlina duze znaczenie ma strefa dyslokacyjna Trzebiatowa. Stanowi ona

kontynuacj~ ku polnocy zaznaczonej wyrainie na Pomorzu Zachodnim strefy gradient owego wzrostu mi(!zszosci gornego czerwonego sp'!gowca (J. Pokorski, 1988). W polnocnej cz~sci bloku Gryfic (K) strefa Trzebiatowa przecina si~

z granic,! platformy prewendyjskiej i paleozoicznej. Prawdopodobnie oba te systemy uskokow byly przyczyn,! uformowania si~ pomocnego, "baltyckiego"

zbiornika sedymentacyjnego. Pod koniec czerwonego sp'!gowca malej,!ca ak- tywnose tektoniczna oraz denudacja i reseqymentacja prow adz,! do pene- plenizacji rozleglych obszarow centralnej Europy. Procesy . te poprzedzily i przygotowaly transgresj~ morza gornego permu.

Zaklad Stratygrafii, Tektoniki i Paleogeografii Panstwowego Instytutu Geologicznego Warszawa, ul. Rakowiecka 4 Nadeslano dnia 9 listopada 1989 r.

PISMIENNICTWO

DYBOVA-JACHOWICZ S., POKORSKI J. (1984) - Stratygrafia karbonu i dolnego permu w otworze wiertniczym Strzezewo 1. Kwart. Geol., 28,.p. 589-616, nr 3/4.

HEDEMANN H.A., MARSCHECK W., PAULUS B., PLEIN E. (1984) - Mitteilung zur litho stratigraphischen Gliederung des Oberrotliegenden im Nordwestdeutschen Becken.

Dtsch. Geol. Ges., 30, p. 100 -107.

HIRSCHMANN G., HOTH K., KLEBER F. (1975) Die lithostratigraphische Gliederung des Oberkarbons im Bereich der Inseln Riigen und Hiddensee. Z. Geol. Wiss., 3, p. 985 - 996, nr 7.

KATZUNG G. (1980) - Explanatory notes to the lithotectonic molasse. Profile of the Central European Depression (North-East German Depression, G.D.R. (Comment to Annex 19).

W: Tectonic regime of molasse epochs. Akad. Wiss. DDR, Zentralinstitut Phisik Erde, 66, p.209-225.

MALISZEWSKA A., POKORSKI J. (1986) - Kartowanie wynikow badan petrograficznych osadow gornego czerwonego spClgowca z obszaru Pomorza Zachodniego. Prz. Geol., 34, p. 427 - 436, nr 8.

PENDIAS H. (1976) - Charakterystyka geochemiczna kwasnych skal magmowych nadbaltyckiej

cz~sci Pomorza Zachodniego. K wart. Geol., 20, p. 721- 736, nr 4.

POKORSKI J. (1978) - Mapa paleogeograficzna schylku saksonu (1: 1 000000) W: Atlas litofacjalno-paleogeograficzny permu obszarow platformowych Polski. Inst. Geol. Warszawa.

POKORSKI J. (1988) - Mapy paleotektoniczne czerwonego spClgowca w Polsce. Kwart. Geol., 32, p. 15-31, nr 1.

RYBA J (1979) - Karbon dolny w rejonie Kamienia Pomorskiego w porownaniu z RugiCl i Hiddensee. W: Perspektywy poszukiwan zloz w~glowodorow w osadach podcechsztynskich ze szczegolnym uwzgl~dnieniem karbonu w polnocno-zachodniej Polsce, p. 112 -124. Arch.

PPNiG. Pila.

RYKA W. (1978) Permskie skaly wylewne z nadbaltyckiej cz~sci Pomorza Zachodniego. Kwart.

Geol., 22, p. 753 - 772, nr 4.

RYKA W. (1983) - Waryscyjskie skaly wylewne nadbaltyckiej cz~sci Pomorza Zachodniego. W:

Przewodnik 54 Zjazdu Pol. Tow. Geol., p. 72-78. Wyd. Geol. Warszawa.

STRATIGRAPHIC NOMENCLATURE OF THE NETHERLANDS BY NEDERLANDSE AARDOLE MAATSCHAPIJ (1980) - B.V. and Rijks Geologische Dienst. Deel., 32.

EHJ1:)I(eH TIOKOPCKM

KPAcmIH JIEjKEHb II06EPEjKbjl 3AIIA,lJ;HOrO IIOMOPbjl H IIPHJIEr AlOmEH AKBATOPHH JiAJITHHCKOrO MOPiI

Pe3lOMe

KpacHbIH JIe)l(eHb npH6pe)J(HOH 06JIaCTH H aKBaTopHH DaJITHHCKOro MOPjl 6bIJI pa3Be.n:aH MHorHMH CKBa)l(HHaMH, a TaK)I(e CeHCMH'IeCKHMH pa60TaMH. B pa3pe3e KpacHoro JIe)l(HjI BbI.n:eJIeHO:

1. CBHTY CBHHI:~a (OKOJIO 100 M) CJIO)KeHHYIO neC'laHHKaMH c npOCJIOHKaMH aJIeBpOJIHTOB H ropH30HTaMH KOHrJIOMepaTOB. 3TO rJIaBHbIM 06pa30M pe'lHble oca.n:KH. DbIJIa npoBe.n:eHHajl KOppeJIjlUHjI :nOH CBHTbI co CJIOjlMH MlOHrYT BbI.n:eJIeHHbIMH Ha OCTpOBe PiOreH.

2. CBHTY BeJIHKoH TIOJIbllIH (cBbllIIe 600 M) CJIO)l(eHHYlO nOKpOBaMH H3JIHBllIHXCjl nopo.n:

Streszczenie 91

H rrHpOKJIaCTHqeCKHMH rropo,naMH. 3TH rrOpO,lU>I CJIaralOT ,nBa nHKJIa: HH)I(HHH - aH,ne3HToBo- -,nanHToBO-pHo,nanHTOBbIH H BepXHHH - ,na:QHTOBO-JIaTHTOBO-PHOJIHTOBbIH.

3. ,l(paBcKYlO CBHTY (,no 580 M), KOTOpa5l 5lBJI5leTC5l rrpocTbIM MeranHKJIOM C rro- CJIe,nOBaTeJIbHOCTblO: KOHrJIOMepaTbI - rreCqaHHKH - aJIeBpOJIHTbI H aprHJIJIHTbI. rpaHH:QbI ,npaB- CKOH CBHTbI CB5l3aHbI C ,nHacTp0<pH3MOM H CHJIbHO rrpo,nBHHyTbIMH Brrepe,n rrpOneccaMH 3P03HH H ,neHy,na:QHH. nbIJIa rrpOBe,neHa KOppeJI5lnH5l 3TOH CBHTbI C CBHTOH XaBeJIH (r ,l(P) H CBHTOH illHeBep,nHHreH (<l>Pr).

4. HOTenKYlO CBHTY (,no 700 M) CJIO)l(eHHYlO KpacHbIMH KJIaCTHqeCKHMH rropo,naMH o6pa- 3YlOI:QHMH rrpocToH MeranHKJI C H,neHTHqHOH ,npaBcKoH CBHTbI rrOCJIe,nOBaTeJIbHOCTblO 3epHH- CTOCTH. nbIJIa rrpoBe,neHa KOppeJI5l:QH5l 3TOH CBHTbl C CBHTaMH 3JIb6bI (r ,l(P), illJIeXTepeH XayrrTCaH.nIIITaHH (<l>Pr) H illJIeXTepeH CaH,ncToH (rOJIJIaH,nH5l). B ,npaBcKoH H HOTenKOH CBHTax B.bI,neJIeHbI rJIHHHCTO-aJIeBpOJIHTOBble rro,nCBHTbI pecKHe H 3a6apToBcKHe. B HmKHeH CaKcoHHH 3~HM rro,nCBHTOM cOOTBeTCTByeT CBHTa raHHoBep- BeXCeJIb<p0JIbre.

,l(Be rrepBbIe CBHTbI rrpHqHCJIeHbI K HH)KHeMY KpacHoMY JIe)l(HlO (rpyrrrra O,nepa). ,l(paBCKa5l H HOTenKa5l CBHTbI CJIaraJOT pa3pe3 BepxHero KpacHoro JIe)KH5l (rpyrrrra BapTbI). B OTJIO)KeHH5lX BepxHero KpacHoro JIe)KH5l Bbl,neJIeHbI oca,nKH KOHYCOB BbIHoca, P03TOKOBbIX peK, aJIJIlOBHaJIbHbIX paBHHH H MeJIKHX rrepHo,nHqeCKHX BO,nHbIX 6acceHHoB (rrJI5l5l).

Ha <pHr. 2 - 5 rrpe,nCTaBJIeHbI ,naJIbHOCTH orrHcaHHblX CBHT, a TaK)Ke MOI:QHOCTH H JIHTOJIOrH5l CBHTbI BeJIHKOH TIOJIblIIH H rpyrrrrbI BapTbI.

B HCTOPHH reOJIOrHqeCKOrO pa3BHTH5l paccMaTpHBaHHoro paHoHa Kap60HcKo-rrepMcKHH narr pa3BHTH5l 3aKaHqHBaeT rrepHO,n 60JIblIIOH BYJIKaHHqeCKOH aKTHBHOCTH H CB5l3aHHOro C HHM ,nOMHHHpOBaHH5l 3<P<PY3HBHbIX OTJIO)l(eHHH. HOBbIH, 60JIblIIOH 3Tarr pa3BHTH5l rrJIaT<popMeHHoro rrOKpOBa - rrepMcKo-Me3030HcKHH - HaqHHaeTC5l ,nHacTpo<pHqeCKOH ce,nHMeHTanHeH BepxHero

"kpacHoro JIe)KH5l.

J~drzej POKORSKI

ROTLIEGENDES IN THE NORTHWESTERNMOST POMERANIA AND THE ADJACENT BALTIC BASIN

Summary

Rotliegendes ofthe area in question has been recognized in many deep boreholes. The following lithostratigraphic unit have been distinguished in this area:

S win i e C For mat ion (about 100 m thick) is composed mostly of fine- and medium-grained sandstones with intercalations of claystones and siltstones. Some layers of conglomerates occur within its lower part. These are mainly fluvial deposits. This formation is correlated with the Monchgut Member from the Rugen Island (GDR).

W i elk 0 pol s k a For mat ion (thickness more then 600 m) consists of several types of effusive and pyroclastic rocks. They form two volcanic covers, the lover of them being the andesite - dacite - rhyodacite assemblage, and the upper - dacite -latite - rhyolite assemblage.

Dr a waF 0 r mat ion (thickness up to 580 m) is a great sedimentary-diastrophic fining-upward cycle with a sequence: conglomerate-sandstone-siltstone and claystone. The upper boundary of the Drawa Formation has an erosive character, due to denudation, which removed the oldest deposits. This formation is correlated with the Havela Formation (GDR) and the Schnever- dingen Formation (FRG).

Not e C For mat ion (maximum thickness 700 m) is composed of red clastic rocks and

represents also a great fining - upward cycle. This formation has been correlated with the Elba Formation (GDR), the Slochteren Hauptsandstein Formation (FRG) and the Slochteren Sandstone Formation (Netherland). The Resko and Zabartowo Members consisting of siltstones and claystones occur in the higher parts ofthe Drawa and NotcC Formations. These two members corespond to the Hannower- Wechselfolge Formation in Lower Saxony.

Both Swiniec and Wielkopolska Formations belong to the Lower Rotliegendes (Odra Group).

The deposits of the Drawa and Notec Formations have been assigned to the Upper Rotliegendes (Warta Group). In the Upper Rotliegendes the deposits of alluvial fans, braided streams, alluvial plains and playas have been distinguished.

The primary and present extents, lithofacies and thickness of the Wielkopolska Formation and the Warta Group have been presented in Figs. 2-5.

Carboniferous - Permian stage of the geological evolution of this area was closed with the period of the increased volcanic activity. A new, Permian - Mesozoic stage of the platform cover evolution starts with the diastrophic sedimentation of the Upper Rotliegendes.

Translated by the Author