„Russkaja Mysl” w kręgu spraw polskich w latach osiemdziesiątych XIX wieku

Andrzej Rejowski

„Russkaja Mysl” w kręgu spraw

polskich w latach osiemdziesiątych

XIX wieku

Studia Rossica Posnaniensia 1, 59-77

A N D R Z E J R E J O W S K I

W rocław

„R U SSK A JA MYŚL” W K R Ę G U SPRAW PO LSKICH W LATACH OSIEM DZIESIĄTYCH X IX W IE K U

H istorycy pogranicza literackiego polsko-rosyjskiego podkreślali już, że „R usskaja Mysi” była u schyłku X IX wieku „najw ażniejszą try b u n ą spraw y polskiej w czasopiśmiennictwie rosyjskim ” 1. Niemniej jednak problem roli i miejsca czasopisma w polemikach wokół kwestii polskiej oraz jego wkład w popularyzację literatury polskiej n a gruncie rosyjskim nie doczekał się wyczerpującego opracowania. Badania n ad tym kluczowym zagadnieniem nie wyszły jeszcze poza wstępne ustalenia. W pracy niniejszej podejm ujem y jedną z pierwszych prób prześledzenia problem atyki polskiej n a łam ach czasopisma w początkowym okresie jego istnienia w szczególnie tru d nych dla społeczeństwa rosyjskiego latach przełomu i kryzysu, które nastąpiły po zdławieniu ruchu narodnickiego. W atmosferze przewartościowania wszy­ stkich dotychczasowych założeń programowych nie zapomniano o nabrzm iałej kwestii polskiej.

W n aszych dniach — podkreślano na łam ach m iesięcznika — problem p olski nie ty lk o n ie stracił sw ego palącego znaczenia, ale jeszcze bardziej zaognił się. P olska, P o la cy , ich rola w w ydarzeniach w spółczesnych, m arzenia i ideały, którym i ży ją oni — w szy stk o t o jest ja k naj bardziej ak tu aln ym problem em , do którego prasa koniecznie pow inna p ow ra­ cać praw ie co d zien n ie2.

P róby nowych rozwiązań całokształtu problemów określonych mianem „polskij wopros” najpełniej ujawniły się w działalności czasopisma „R usskaja Mysi” . Jego redakcja zrezygnowała z radykalnych haseł narodników, którzy łączyli w swoich deklaracjach ideowych sprawy narodowe z walką o wyzwolenie społeczne, z walką o rewolucyjne przekształcenie Rosji. P ostulaty te załam ały się w latach osiemdziesiątych i straciły na popularności wśród poważnej części inteligencji rosyjskiej. N atom iast wzrosło znacznie zainteresowanie hasłami słowianofflskimi rozm aitych odcieni. Odżyły one jeszcze w latach siedemdzie­ siątych w związku z wydarzeniami na Bałkanach i akcją pomocy Słowianom

1 Z. B a r a ń s k i , M. J a k ó b i e c , L isty E liz y Orzeszkowej do W ukoła Law row a, „Slavia O rientalis” 1957 nr 1, s. 236.

2 D . A. M i r o p o l s k i j , S rie d i P oliakow i N iem eew. I z pu tiew ych zam ietok, „R u ssk aja M ysi” 1884, t. IY , s. 7.

Południowym, walczącym o niepodległość i wyzwolenie spod jarzm a tureckie­ go. Zainteresowaniu spraw am i słowiańskimi sprzyjały również wzmagające się nastroje antygerm ańskie, k tó re łączyły się z rozważaniami n ad stabilizacją granicy zachodniej państw a rosyjskiego.

Nic więc dziwnego, że nadal z uw agą przysłuchiw ano się wywodom Iw ana Aksakowa, przewodniczącego „Słowiańskiego Tow arzystw a Dobroczynności” , k tó ry przeciwstawiał Słowiańszczyznę Europie, napastow ał Austrię, postulował zdobycie K onstantynopola i utw orzenie „pod skrzydłam i orła rosyjskiego potężnej federacji wyzwolonych narodów słow iańskich” 3.

N astroje słowianofilskie wycisnęły również swe piętno na obliczu czasopisma „R usskaja Mysi” w pierwszych latach jego istnienia. Raz po raz pojaw iały się a rty k u ły poświęcone problem om czeskim i słowackim. Nie zapom niano również o dążeniach wyzwoleńczych Słowian Południowych, udzielając moralnego poparcia tendencjom an ty tureckim i antyaustriackim n a Bałkanach. Z sym patią odnotowywano wszelkie przejaw y nastrojów prorosyjskich wśród narodów słowiańskich. Dla redakcji czasopisma h a s ł a s ł o w i a n o f i l s k i e dawały dogodny p u n k t wyjścia dla pierwszych prób nowych koncepcji kwestii polskiej, prób skrom nych i obliczonych n a m inim alistyczne nastroje społeczeń­ stw a rosyjskiego w latach politycznego ucisku i terro ru reakcji. Próby te w ym agały przede wszystkim częściowej rewizji dotychczasowych poglądów n a rolę i miejsce Polski w rodzinie narodów słowiańskich, cieszących się popularnością w kręgach słowianofilskich. Należało osłabić pewne rażące wnioski, budzące nieufność do Polaków, oraz wyjaśnić źródła wielu niezrozu­ m iałych dla R osjan zjawisk w historii i życiu społecznym narodu polskiego. Dogodną okazją k u tem u b yła wypowiedź W. S. Makuszewa, ogłoszona w grudniowym num erze pism a w 1880 r. „P o lacy zwracają swój wzrok k u Zachodniej Europie — utyskiw ał Makuszew. — Poprzednio oczekiwali swego ra tu n k u od F rancji N apoleona, obecnie opierają swe nadzieje na A ustro- -Węgrach. Jak o przyjaciele A ustriaków , Węgrów a naw et Turków, Polacy są wrogami wszystkich Słowian, w szczególności W schodnich i Południow ych” 4.

W ystąpienie słowianofila red ak cja zaopatrzyła w charakterystyczny ko­ m entarz o p arty na autorytecie S z tu ra i jego rozw ażaniach n ad spraw ą polską. Podkreślano w nim, że „ ta k a o rien tacja Polaków jest uw arunkow ana ich obecnym położeniem i tru dn o gw arantow ać, czy z czasem nie ulegnie zmianie, chodzi tylko o to, by przyw ódcy n aro d u polskiego przekonali się o słuszności poglądów Sztura n a przyszłość P o lsk i” 5. Je d y n a droga wyjścia z aktualnego im pasu — dowodziła redakcja w ślad za Szturem — to wspólnota narodów słowiańskich na gruncie haseł słowianofilskich. Polacy powinni o ty m pam iętać,

3 A . W a l i c k i , W kręgu kon serw atyw n ej u to p ii, W arszaw a 1964, s. 405.

4 W . M a k u s z e w , W ozm ożnoje ob'je d in ie n ije sła w ia n p o d giegiem onijej R o s s iji, „ R u ssk a ja M ysi” 1880, t . X I I , s. 24.

„ R u s s k a ja M y s i” w kręgu s p r a w p o lsk ic h 61

ponieważ dzięki „swoim lekkomyślnym i pozbawionym sukcesów powstaniom i powiązaniom z obcymi narodam i stracili zaufanie swoich współplemieńców... Tymczasem dla Polaków jak i dla pozostałych Słowian jedynym ratunkiem jest b raterska w spólnota” 6. R edakcja, powołując się na sądy Sztura i Ma- kuszewa, usilnie akcentowała korzyści płynące dla Rosji przy takim rozw iąza­ niu kwestii polskiej. Uniknie się wówczas groźby powstań, które podryw ały zaufanie Słowian do Rosji, i jednocześnie przetnie k o n tak ty Polaków z wrogami, które niewątpliwie również osłabiały pozycję im perium carskiego n a arenie m iędzynarodow ej.

Podobne postulaty przewinęły się również w obszernych rozważaniach nad kwestią polską w 1881 r. I w ty m w ypadku punktem wyjścia była publi­ kacja dokum entu myśli słowianofilskiej zaopatrzonego w obszerny kom entarz redakcyjny. Dokum entem ty m był drukow any w całości list A. S. Chomiakowa do A. O. Smirnowej z 1848 r., k tóry trafił na łam y czasopisma za pośrednictwem współpracownika miesięcznika „R usskij Archiw” — P. J . Bartieniewa. W ybór dokum entu nie był przypadkow y. W nim bowiem w formie zwięzłej wyłożono podstawowe elem enty koncepcji słowianofilskich w zakresie spraw polskich.

Chomiakow w swoim liście nie poskąpił ujem nych ocen Polsce szlacheckiej „ograbionej i skrwawionej samowolą jej arystokratów i zagrażającej spokojowi sąsiadów” 7, ponieważ popierał słowianofilski p u n k t widzenia na przeszłość Polski. Podobnie jak inni reprezentanci tego obozu „mógłby podpisać się obiema rękam i pod znanym wierszem Tiutczewa piętnującym Polskę m ianem „Jud asza słowiańszczyzny” 8. To właśnie Chomiakow uznawał, że „u sam ych początków historii polskiej leżał ak t bratobójczej zdrady: w X wieku Polacy pomagali Niemcom wyniszczyć nadbałtyckich W enedów” 9, ta k samo stw ier­ dzał, że „tylko w Polsce katolicyzm zapuścił głębokie korzenie, katolicyzm lub p rotestantyzm innych narodów słowiańskich był rezultatem przypadko­ wych okoliczności historycznych” , ta k samo dowodził, że „zależność Polski od Zachodu wzrosła wraz ze zwiększeniem się przepaści dzielącej zlatynizo- w aną polską szlachtę od polskiego ludu. R ezultatem tego procesu był arysto- k ratyzm , obcy duchowi słowiańskiemu «miękki jak jedwab i tw ardy jak że­ lazo», indywidualistyczny, wielbiący siłę, gardzący rodzinnym braterstw em wspólnoty, zagrażający zarówno siłą zbrojną jak i kusicielskim urokiem każdem u krajowi w którym ocalała jeszcze rodzina i wspólnota gm inna” 10. Biorąc pod uwagę te fakty, akcentow ał Chomiakow w swoim liście, k raje sąsiednie, w ty m i Rosja, m usiały wziąć Polskę pod „czasowy in te rd y k t” .

6 Ib id em , s. 25.

7 P o lsk ij W opros, „R u ssk aja M ysi” 1881, t. I I I , s. 306. 8 A. W a l i c k i , op. cit., s. 177.

9 Ib id em , s. 178. 10 Ibidem .

Słuszność tego k roku potwierdziło jego zdaniem w 1830 r. „samowolne po­ w stanie najm niej uciskanej Polski przeciwko ogólnej umowie i wspólnym tra k ta to m , któ re zmusiło Rosję do odnowienia siłą zbrojną in terd y k tu n a ­ łożonego za rad ą wszystkich p aństw ” 11. U zasadniając potrzebę zaborów, Chomiakow podkreślał jednak ich tymczasowość i absolutnie nie uważał, aby sta n likwidacji państw a polskiego m iał być wieczny.

P a ń stw a europejskie zm ien iły się, nie m a już an i daw nej A ustrii, ani d aw n ych P ru s, in terd y k t P olsk i p rzestał b y ć k o rzy stn y dla nich, zaś dla R o sji n igd y nie b y ł p otrzeb n y, n ie m a w ięc pow odów , b y się p rzed łu ża ł12. N iech w ięc — w ołał C hom iakow — p ow stan ie P olsk a, o ile to m ożliw e P ozn ań z G dańskiem , K sięstw o H alick ie i K raków , K sięstw o W arszaw skie i część L itw y nie m ów iąca po r o sy jsk u 13.

Podstaw ą odrodzenia państw a polskiego miało by być — zdaniem Cho- m iakowa — powszechne głosowanie ludności, k tó ra wypowiedziałaby się, gdzie pragnie przebywać, czy w państw ie rosyjskim , czy w nowo powstałej Polsce. U zasadniając korzyści w ynikające z takiego rozwiązania, Chomiakow podkreślał przede wszystkim wzrost a u to ry tetu cara w Europie, poderwanie podstaw dawnej arystokratyczno-pańskiej Polski, upadek p retekstu do wojny z sąsiadami, wreszcie bankructw o polityki francuskiej i niemieckiej. Problem polski znikłby ze stołu ogólnoeuropejskich przetargów , car zaś m iałby wolne ręce w działaniu, ponieważ raz n a zawsze zlikwidowałby zarzewie spisków narodow ych i m anifestacji politycznych.

R edakcja zaopatrzyła list Chomiakowa w pochlebny kom entarz, podkre­ ślający, że intencje listu w ynikały przede wszystkim z obrony osobowości jednostki. „B raterstw o pełnopraw nych ludzi i narodów, żyjących wolno i samodzielnie — oto ideał do którego dążył całą duszą Chomiakow, w k tó ry on wierzył. Dodam y, jest to i nasz ideał” 14. R edakcja rozwijając myśli C ho­ miakowa, dawała wyraz wierze, że przyjdzie czas, gdy powstanie zjednoczony świat słowiański i „w ty m związku naród polski, zrzuciwszy z siebie wszystko co niedobre, wszystko co obce jego słowiańskiej naturze, wszystko niszczące jego państw o, w stąpi w ojczystą rodzinę Słowian, jako pełnoprawny nieprzeciętnie uzdolniony, kochany i kochający b r a t” 15. U znając słuszność program u Chomia­ kowa, przyznaw ała ona jednak, że w aktualnej sytuacji jego pełna realizacja nie jest możliwa. P rzed społeczeństwem rosyjskim lat osiem dziesiątych stanęły bowiem trz y możliwości wyboru: „zlikwidować narodowość polską, ta k żeby nie pozostało w niej śladu czegokolwiek polskiego, odbudować państw o polskie, oddzieliwszy je od Rosji, lub ochraniając w m iarę możliwości

11 P o lsk ij W opros, op. cit., s. 306. 12 Ibidem .

18 Ib id em , s. 307. 14 Ib id em , s. 310. 16 Ibidem .

„ R u s s k a ja M y s i” w kręgu s p r a w p o lsk ich 63

narodowość polską od wszystkich rozkładających ją wpływów, przyciągnąć do siebie nadzieje i miłość narodu polskiego” 16.

R ozpatrując te trz y d r o g i r o z w ią z a n ia k w e s t i i p o l s k i e j, stw ierdzano wyraźnie, że wynarodowienie jest niemożliwe, albowiem tru dn o wykorzenić tradycje, zapomnieć o przeszłości, zastosować masowe przesiedlenie kilku - milionowego narodu. Również drugi punkt, zdaniem redakcji, aktualnie jest nie do przyjęcia, gdyż „państwo polskie stałoby się w krótkim czasie zdobyczą naprzód drapieżnych zachcianek m agnatów polskich — zachcianek, które zgubiły starą Polskę — następnie jezuickiej Austrii, a potem i Niemców. Jedynie możliwa jest koncepcja trzecia, k tóra powinna być zrealizowana wszelkimi środkam i” 17. Urzeczywistnienie tej koncepcji przybrałoby k ształt realny w oparciu o polskie chłopstwo, które wyzwolone z pańszczyzny dekretem carskim (1864 r.) żywiło niewątpliwie wdzięczność wobec Rosji. Drugim środo­ wiskiem, n a które liczyła redakcja, było mieszczaństwo, gdyż w związku z wprowadzeniem ulg taryfowych i szerokim otwarciem rosyjskich rynków zbytu wzmogło swą aktywność. Z pewnym zadowoleniem sygnalizowano również próbę zbliżenia ze strony części inteligencji polskiej o poglądach liberalnych i ugodowych, której zdecydowanie przeciwstawiano konserw aty­ wny obóz krakowski i jego zwolenników. „P a rtia stańczyków jest ch arak te­ rystycznym produktem polskiej historii. Je st to zwyrodniały polski konserw a­ tyzm kulturalno-socjalny” 18.

Propozycje rozwiązania kwestii polskiej obwarowano charakterystyczną deklaracją, wyróżniając ją dla podkreślenia wagi kursywą.

T w ierdzim y ty lk o , że ta część P olsk i, która znalazła się w granicach R osji, pow inna p o zo sta ć pod w ładzą p ań stw a rosyjskiego, ale przy ty m narodow ość polska w jej e tn o ­ graficznych granicach pow inna korzystać z pełnej nietyk aln ości, w olności tw órczej, b y tu i rozw oju. Sam o przez się zrozum iałym jest, że w szelkie próby, sk ąd b y się n ie brały, p olonizow ania in n ych narodow ości p ow in n y b yć przecinane w sam ym zarodku 19.

Rzecz charakterystyczna, że „R usskaja Mysi” , powołując się na list Chomiakowa w znikomym stopniu sięgała do jego argum entów o podłożu racjonalnym , które wynikały z faktu, iż był „człowiekiem praktycznym i trzeźwym, stąd elem enty utopii odgrywały u niego mniejszą rolę, jak np. u Kirejewskiego” 20, podkreślając wnioski wynikające z idealnego obrazu narodów słowiańskich żyjących we wspólnocie opartej na wzajemnej miłości i zrozumieniu. Skromne i ograniczone w porównaniu do postulatów Chomiakowa propozycje wynikały niewątpliwie z atm osfery politycznej lat osiemdziesiątych. W w arunkach ostrego terro ru reakcji, zaostrzonej cenzury i szowinistycznego

16 Ib id em , s. 322. 17 Ibidem .

18 W .R .K ., P o lsk ije p is m a . P ism o wosmoje, „R u ssk aja M ysi” 1885, t. I I , s. 42. 19 P o lsk ij W opros, op. cit. s. 325.

stosunku do mniejszości narodowych, każda bardziej śmiała myśl była bez­ względnie tłum iona. W tej sytuacji wystąpienie naw et z ta k skrom nym i żądaniam i pewnych swobód narodow ych było aktem odwagi.

„R usskaja Mysi” , realizując swój program w zakresie kwestii polskiej, rozwinęła szeroką a k c j ę p o p u l a r y z a c y j n ą , k tó ra miała przybliżyć do społeczeństwa rosyjskiego spraw y polskie, podkreślić m om enty zbieżne w życiu obu narodów, wydobyć nowe zjawiska, nastroje i tendencje nurtujące Polaków w okresie po 1864 r., aby przygotować grunt pod przyszłe pojednanie. „P o ra zrzucić z siebie koszm ar 1863 r. — apelowano w jednym z pierwszych num erów pism a — pora położyć kres system atycznem u szczuciu Polaków, pora, aby zaprzestano ignorować ten problem ” 21. A uprzedzeń — podkreślano — nagromadziło się niemało. Zawiniła tu w dużej mierze tendencyjna in te r­ p retacja spraw polskich n a łam ach prasy rosyjskiej, k tó ra też głównie ponosi winę za to, że „Polacy z rezerwą odnoszą się do nas” 22. Należy jednak położyć tem u kres. Zdając sobie sprawę ze złożoności prób usunięcia wielowiekowych uprzedzeń „R usskaja Mysi” wzywała do w ytrw ałych i nieprzerwanych wysił­ ków w myśl zasady

Chociaż n ie sk oń czysz, ciągle rób Ciebie, n ie dzieło, porw ie g r ó b 23.

„R usskaja Mysi” , utyskując, że „m y Rosjanie zbyt mało znam y przeszłość i teraźniejszość Polski i Polaków ” 24, zaś nieznajomość faktów u tru d n ia próby w yjaśnienia wiekowego konfliktu, zwróciła się do p o l s k i e j p r z e s z ł o ś c i h i s t o r y c z n e j . Ogłoszono przekład obszernych fragm entów szkiców histo­ rycznych Szajnochy dotyczących K azim ierza Wielkiego, B arbary Radziwił­ łówny, wojen kozackich25. W publikacjach często poddawano analizie w y­ darzenia historyczne, k tó re zaciążyły n a wzajem nych stosunkach obu narodów. N. Koliupanow negatyw nie oceniał politykę K atarzy n y I I w stosunku do Polski. Przeciw staw iając ją Piotrow i I uważał, iż działała pod nam ow ą F ry ­ deryka I I nie tyle w interesie Rosji, ile w interesie Prus. Nie był to głos odosob­ niony. Podobny p u n k t widzenia wyraźnie ujaw nił się również w omówieniu pracy K ariejew a U p a d e k Polski w badaniach historycznych™. W innym miejscu

zwracano uwagę na zgubne dla spraw słowiańskich skutki sojuszu z Prusam i w okresie dławienia polskich zrywów wolnościowych. Przypom inano, że na wieść o w ybuchu pow stania P ru sy powołały pod broń korpus wojska i zamknęły

21 W .R .K ., op. cit., P ism o p ierw o je, wtoroje, „R u ssk aja M y si” 1881, t . V , s. 62. 22 P o lsk ij W oproś, op. cit., s. 339.

23 Ibidem . 24 Ib id em , s. 326.

25 Istoriczeskije oczerki S zajnochy. I . W iek K a z im ir a W ielikogo, „ R u ssk aja M ysi” 1884, t. I X , s. 283; B arbara R a d ziw iłł, „R u ssk aja M ysi” 1884, t. X , s. 282; D om n a R ozanda.

Istoriczeskaja monografija Szajnochy, „R u ssk aja M ysi” 1881, t. V I, s. 170.

„ R u s s k a ja M y s i ” w k ręgu s p r a w p o ls k ic h 6 5

granicę, w rezultacie „wszyscy polscy insurgenci, którzy przeszli z orężem w rękach pruską granicę, byli niezwłocznie zátrzym ywani, a czasami naw et wydawani władzom rosyjskim ” 27. Były to już jednak spraw y prze­ brzmiałe, do których niechętnie wracano, m ając na uwadze palące problem y współczesności związane z aktualnym położeniem wewnętrznym' Rosji. Zakładano, iż „należy skoncentrować całą naszą uwagę, wszystkie siły do walki z naszym własnym wewnętrznym złem, a nie rozdrapywać stare ran y i wzbudzać znowu wrogość, k tóra przyniosła tyle cierpień” 28.

„R usskaja Mysi” w imię walki z „wewnętrznym złem” starała się skupić uwagę na s p r a w a c h a k t u a l n y c h , które nurtow ały zarówno Polaków jak i Rosjan. W łaśnie im w latach 1881 - 1885 poświęcono serię „listów polskich” , w których podobnie jak przy omówieniu zagadnień historycznych starano się, często wbrew faktom oczywistym, podkreślić rzekome zalety życia pod zaborem rosyjskim. W ystąpiło to wyraźnie w próbie charakterystyki położenia Polaków w trzech zaborach. Powołując się na artykuł Błędne koła opublikowany w warszawskim tygodniku „P raw d a” (1881 r. nr 5, 6, 8), auto r listów polskich podpisujący się literam i W. R. K. oceniał jako najm niej korzystną sytuację ludności polskiej w Prusach, k tó ra poszukiwała wyjścia z „błędnego koła” przeciwstawnych sił działających w walce o zachowanie b y tu n aro ­ dowego. Z jednej strony podporządkowanie się władzom pruskim było równo­ znaczne z wynarodowieniem, z drugiej zaś dążenie do zachowania polskości narzucało sojusz z zachowawczymi kołami klerykalnym i i ty m samym ham o­ wało postęp.

Negatywnie oceniał również sytuację Polaków w Austrii. Ani pewna autonom ia, ani posiadanie własnych szkół i sądów oraz polskiego U niw ersytetu w Krakowie i Lwowie nie mogło równać się z możliwościami, jakie — jego zda­ niem — stw arzał ludności polskiej zabór rosyjski. T utaj rzekomo nie było mowy o tragicznym wyborze dwóch negatyw nych alternatyw , gdyż w Rosji, jak twierdził publicysta, nie istniała specjalna partia konserw atywna w której m ogłyby szukać oparcia polskie odłamy zachowawcze, natom iast zwolennicy postępu znajdą sobie łatwo „sojuszników wśród R osjan” 29.

W ażnym atu tem była również sytuacja ekonomiczna, w niczym nie przy­ pom inająca intensywnie kolonizowanego Poznańskiego, gdzie ludność pol­ ska m usiała często wędrować za chlebem aż za ocean i walczyć o swój b y t narodowy, żyjąc w rozdrobnieniu i zmieszaniu z żywiołem niemieckim. W za­ borze rosyjskim, jak podkreślał auto r listów (W .R.K.), Polacy zamieszkiwali teren y zw artą masą, a reform a 19 lutego 1864 r. zlikwidowała groźbę emigracji,

27 F . M a r t e n s , R o ssija i P r u sija w epochu restaw racji, „R u ssk aja M ysi” 1888, t. I I , s. 38.

28 N . S., N ieskolko slow p o pow odu Iwowskogo processa, „R u ssk aja M ysi” 1882, t. V I I I , s. 179.

29 W .R .K ., op. cit., P ism o pierw oje, wtoroje, s. 53.

stw arzając chłopom polskim lepsze w arunki od wprowadzonych w 1861 r. na ziemiach rdzennie rosyjskich. Równocześnie zniesienie barier celnych w handlu z R osją otwierało niezwykle chłonne rynki zbytu dla towarów przemysłowych zapew niając ekonomice polskiej prawidłowy rozwój. W tych rozważaniach powoływano się również n a relacje cudzoziemców, które w sło­ wach pochlebnych kreśliły sytuację w zaborze rosyjskim . N a przykład D. Miro- polski opierając się n a spostrzeżeniach francuskiego podróżnika Lerois-Boileau pisał: „obyczaje są tu bardziej łagodne, form y stosunków międzyludzkich mniej opryskliwe. W święto i dzień powszedni tłum zachowuje się jednakowo z um iarem i spokojem. Oczu waszych nie kłuje nędza i bieda w porwanych koszulach” 30.

K olejnym problemem, k tó ry zajął jedno z czołowych miejsc w „listach polskich” była k w e s t i a c h ł o p s k a , szczególnie żywa i pasjonująca społeczeń­ stwo rosyjskie owych czasów. „R usskaja Mysi” nie bez pewnej dum y stw ier­ dzała, że sprawom ludu w Rosji poświęcano znacznie więcej uwagi niż w Polsce, 0 czym świadczyło chociażby porównanie ilości wydawnictw publicystycznych 1 utworów literackich 1881 r. związanych z tem a ty k ą wiejską. W ram ach wzajemnego zbliżenia i poznania istniała zatem możliwość zwiększenia wpływów postępowej myśli rosyjskiej na zainteresowanie kw estią chłopską w Polsce. „Bez narodowego samouwielbienia możemy śmiało powiedzieć, że pod ty m względem Polacy mogliby wiele nauczyć się od R osjan ” 31. Stojąc na tym stanow isku „R usskaja Mysi” szczególnie ostro oceniała monografię Przybo- rowskiego Włościanie u nas i gdzie indziej widząc w niej „szlachecką samoobronę i pańszczyźnianą apoteozę feudalnych porządków ” 32. K siążka ta — utyskiwano — nie wnosi żadnych nowych m omentów do poglądów na wieś, a tymczasem „w ty m właśnie, jak będzie się odnosić polska inteligencja do ludu, zam yka się isto ta problemu: innym stosunkiem, niż był dotychczas, Polacy tylko potw ierdzą podstaw y swojej narodowości, zdobędą sobie sym patie ty ch w szystkich Rosjan, któ rzy nie m yślą o brutalnej rusyfikacji” 33.

Zwiększenie zainteresowania kwestią chłopską w Polsce winno nastąpić, zdaniem miesięcznika, zwłaszcza wobec zagrożenia podstaw b y tu narodowego. Przypom inano, że rezu ltaty polityki germ anizacyjnej zależały w dużej mierze od postaw y chłopa. „R usskaja Mysi” podejm ując ten problem, wiele uwagi poświęciła p o l s k o ś c i z i e m z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h . Podkreślano jed ­ ność z Polską germanizowanej od wieków ludności mazurskiej, wskazywano na niemczenie nazewnictwa słowiańskiego, uw ydatniając, „że te narzucone nazwy m ają tylko oficjalne znaczenie — lud zawsze pozostaje wierny swoim ojczystym

30 D . M i r o p o l s k i j , op. cit., s. 9.

31 W .R .K ., op. cit., P ism o p ierw o je, wtoroje, s. 62.

32 W .R .K ., op. cit., P ism o siedm oje, „R u ssk aja M ysi” 1882, t. X , s. 60.

,, R u s s k a ja M y s i” w kręgu s p r a w p o lsk ich 67

nazwom i nie zmienia ich na obce dla niego niemieckie dźwięki” 34. Przyznając polskość szeregu terenów wchodzących w skład ówczesnej monarchii pruskiej ze sm utkiem stwierdzano postępy germanizacji w niektórych m iastach W iel­ kopolski i Śląska: „Już nie mówimy o polskim Wrasławie, aktualnie zwanym B reslau” 35, gdzie coraz trudniej usłyszeć polską mowę. Potępiając politykę germ anizacyjną „R usskaja Mysi” zajęła podobne stanowisko również wobec r u s y f i k a c j i , uważając, że stanowi ona wodę na m łyn Niemców, ponieważ zwiększa liczbę wrogów Rosji na zachodniej granicy i osłabia jej pozycje w świecie słowiańskim. Oprócz tego każde nasilenie rusyfikacji wywoływało zawsze proces odwrotny i zwiększało jedynie liczbę zwolenników obozu konserwatywnego w społeczeństwie polskim.

„R usskaja Mysi” zdawała sobie sprawę, że kwestia rusyfikacji i tłum ienia k u ltu ry narodowej jest jedną z najdrażliwszych przeszkód w osiągnięciu jakiegokolwiek porozumienia i możliwości współpracy między liberalnymi odłam ami obu narodów. Swoje stanowisko w tej sprawie czasopismo najpełniej ujaw niło w dyskusji wokół sprawy U niw ersytetu Warszawskiego. Zainicjował ją w 1881 r. list „P olaka” , któ ry w yrażając wdzięczność za propolskie sympatie miesięcznika, stwierdzał, że „na zawsze gotowi jesteśm y zapomnieć stare obrachunki, starą wrogość, gotowiśmy zacząć nowe życie z Wami, Rosjanam i, ręka w rękę, uważając Wasze państwowe interesy za własne, jeśli W y będziecie szanować nasze czysto narodowe interesy” 36, równocześnie dom agając się powołania polskiego U niw ersytetu w Warszawie. W odpowiedzi auto r Uwag w sprawie polskiej pisał:

J esteśm y za ty m po pierw sze w im ię sam ej nauki, poniew aż tam ow anie jej źródeł i ograniczanie kierunku rozw oju jest p rzestępstw em , po drugie jesteśm y za ty m poniew aż są d zim y , że dążenie do pozbaw ienia gw ałtem jakiegokolw iek rozw iniętego narodu język a je st sprawą bezpłodną i bezsensow ną, je s t naruszeniem praw a, którego źródłem m oże b y ć ty lk o g łu p o ta 37.

Nie bacząc na podobne deklaracje autor z wahaniem odniósł się do żądań „P o lak a” , wskazując na istnienie polskich uniwersytetów w Krakowie i Lwowie. Pragnąłby zachować rosyjski uniw ersytet w Warszawie, ale nie jako narzędzie rusyfikacji, lecz placówkę sprzyjającą wzajemnemu zbliżeniu między dwoma narodam i. Zdając sobie jednak sprawę z nierealności wniosku, godził się na polski U niw ersytet w Warszawie pod warunkiem otwarcia rosyjskiego w Wilnie. W tej sytuacji U niw ersytet W arszawski stałby się podstaw ą do zachowania b y tu narodowego, rozwoju nauki i k u ltu ry polskiej opartej n a hasłach postępu

34 W . G i e c e w i c z , M a zu ry, „R usskaja M ysi” 1883, t. V II, s. 123. 35 D . M i r o p o l s k i j , op. cit., s. 16.

36 I. Ł ., Z a m ietk i p o polskom u woprosu, „R usskaja M ysi” 1881, t . V I, s. 30. 37 Ibidem , s. 31.

społecznego. Autor, zdając sobie sprawę ze złożoności sytuacji społeczeństwa polskiego, pisał:

M y, R osjanie, sw obodniej m o żem y kroczyć naprzód zupełnie n ie m artw iąc się o z a ­ chow anie b y tu narodow ego, którem u nic n ie zagraża, m ożem y pracow ać nad postęp em , którego celem jest popraw a m aterialnego i sp ołecznego b y tu podczas, g d y P olak n aw et tak ą popraw ę rozpatruje przede w szy stk im jak o środek w swej w alce o is tn ie n ie 38.

Popularyzując wiedzę o Polsce w społeczeństwie rosyjskim , „R usskaja Mysi” starała się również zapoznać swoich czytelników z ak tualn ym rozwojem c z a s o p i ś m i e n n i c t w a na terenie Polski. Z zainteresowaniem odnotowywała pojawienie się każdego nowego, ciekawego pisma, zwłaszcza o charakterze naukowym . 0 „K w artalniku H istorycznym ” , organie Lwowskiego Tow arzy­ stw a Historycznego, pisano, że „czasopismo w pełni odpowiada swoim celom; co nas szczególnie uderzyło w ty m periodyku i czego m yśm y prawdę, mówiąc, naw et nie oczekiwali — to w pełni spokojny naukow y i obiektyw ny stosunek do prac rosyjskich, naw et takich, które poruszają drażliwe dla Polski problemy. Dawno odczuwa się potrzebę podobnego naukowo-krytycznego w ydaw nictwa u n as” 39. Poświęcano polskim periodykom odrębne artykuły. W 1881 r. opublikowano szkic W. M akuszewa Nowe naukowo-literaekie czasopismo w języku polskim, w którym czytam y: „W nowym roku zaczęło ukazywać się w Krakowie pod redakcją dr. T. Rutowskiego polskie naukowo-literaekie pismo »Muzeum« z kierunkiem trzeźw ym i poważnym, z treścią bogatą i różnokierunkow ą” 40. Równocześnie w bieżących przeglądach prasy omawiano ciekawsze artyk u ły ukazujące się w Polsce, zaopatrując je we własny kom entarz. Oto zdaniem redakcji „»Biblioteka W arszawska« jeden z najstarszych polskich miesięczników wyróżnia się poważnym naukow ym kierunkiem ” 41, „Przegląd Tygodniowy” o poglądach nieco odm iennych niż „B iblioteka W arszaw ska” ,,[...] jest organem liberalnym ze skłonnościami do pozytyw izm u, odnoszącym się nieprzyjaźnie do tendencji katolickich i staropolskich szlacheckich idea­ łów” 42. „Biesiada literack a” — „tygodnik ilustrow any o kierunku klerykal- nym , z którym współpracuje Kraszew ski” 43. „A teneum ” — „Pism o bardziej żywe od „Biblioteki W arszaw skiej” i częściej analizuje problem y współczes­ ności” 44. „K łosy” — „najbardziej popularne polskie wydawnictwo ilustrow a­ n e ” 45 itp . Przykładów m ożna by podać wiele, świadczą one jednoznacznie

38 W .R .K ., op. cit., P ism o szestoje, „ R u ssk a ja M ysi” 1882, t. V I I , s. 51. 39 B ibliograficzeskij Otdiel, „ R u ssk a ja M y si” 1888, t. IV , s. 174.

40 W . M a k u s z e w , N o w y j uczono-litiera tu r n y j żu rn al n a polskom ja z y k ie , „R u ssk aja M y si” 1881, t. I X , s. 438.

41 B ibliograficzeskij O tdiel, „R u ssk a ja M ysi” 1885, t. I I I , s. 109. 42 Ib id em , s. 110.

43 Ib id em , s. 111. 44 Ib id em , t. V , s. 55. 45 Ib id em , t. I I I , s. 111.

„ R u s s k a ja M y s i” w kręgu s p r a w p o lsk ic h _{6 9}

o znajomości periodyków i zainteresowaniu, jakie przejawiała „R usskaja Mysi” wobec spraw Polski lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia.

Również literatu ra piękna na równi z publicystyką propagowała hasła zbliżenia z Polakam i na gruncie postępu i dążeń dem okratycznych. P ublikacja opowiadania Danilewskiego K am ienka46 przypom inała o k o ntaktach de­ kabrystów z przedstawicielami polskiej lewicy. Z wielką sym patią kreślono również epizodyczne sylwetki Polaków w utw orach literackich osnutych na m otyw ach rosyjskich. Oto bohaterka Pańskiej córki N. Złatowratskiego mówi:

W M oskwie liczyłam przede w szy stk im na jed n ą staruszkę, biedną polską szla ch ­ ciankę, w ielką przyjaciółkę m ojej m atk i. Ta staruszka b yła najlepszą i najuczciw szą k ob ietą. D ziesięć lat m inęło jak ow dow iała i straciła sw oich m łod ych synów . Od teg o czasu zrobiła się cicha zam k n ięta, odeszła w swój w ew n ętrzn y św iat. M ieszkała sam a — ze łzam i w oczach czytała „W ielkiego A d am a” [M ickiewicza] i cicho, skrycie płakała w ieczoram i. N ie lubiła chodzić do znajom ych, narzekać, lub p lo tk o w a ć 47.

W popularyzacji kwestii polskiej szczególnie ważne miejsce zajęły p r z e k ł a ­ d y z l i t e r a t u r y p o l s k i e j , w których dopatryw ano się rzetelnego źródła inform acji o życiu, dążeniach i nastrojach społeczeństwa polskiego. R edakcja czasopisma podkreślała, że „«Russkaja Mysi» ze szczególną uwagą śledzi wszystkie osiągnięcia literackie bratniego i bliskiego nam narodu polskiego” 48. Doceniając doniosłą rolę literatu ry polskiej w akcji zbliżenia dwóch narodów, „R usskaja Mysi” darzyła ją szczególnym zainteresowaniem, przyznając jej czołowe miejsce wśród literatu r słowiańskich.

Chociaż z całej w spółczesnej b eletry sty k i słow iańskiej znam y dziesięć, lub dw adzieścia polsk ich pow ieści, to n a p oczątek i to dobre i m ożna dodać, że b ył to n atu raln y p oczątek. N iek tóre p ow ieści zm arłego K raszew skiego, praw ie w szystk ie H en ryk a Sienkiew icza, kilkanaście utw orów E lizy Orzeszkowej, Jan a L am a, p. A leksandra Św iętochow skiego, dw ie lub trzy now e kom edie dają już czyteln ik ow i rosyjskiem u m ożliw ość zapoznania się z b y te m i nastrojam i w spółczesnego sp ołeczeństw a polskiego48a.

Nie była to jednak sytuacja zadowalająca, utyskiwano, że „społeczeństwo rosyjskie niedostatecznie zna najw ybitniejszy okres w literaturze polskiej, k tó ry zam yka się w granicach drugiej ćwierci bieżącego stulecia, a prawie zupełnie obce są dla niego okresy jeszcze bardziej oddalone” . Tymczasem właśnie one rzucają istotne światło na polskie problem y narodowe.

46 G. D a n i l e w s k i , K a m ien k a . E p izo d iz w riem ion A leksan dra I , „R u ssk aja M ysi” 1881, t. I., s. 408.

47 N . Z ł a t o w r a t s k i j , B a rsk a ja docz (rasskaz doktora), „R u ssk aja M ysi” 1883, t. X I I , s. 224.

48 W . G o l c e w , P o w iesti i rasskazy E . Orzeszkowoj, „R u ssk aja M ysi” 1895, t. X I I , s. 581.

„R usskaja Mysi” podkreślała niedostateczną jeszcze znajomość polskiej p o e z j i r o m a n t y c z n e j , a zwłaszcza Mickiewicza. Luki w przekładach jego dzieł na język rosyjski — dowodził L. Połonski — nie pozwalają ocenić n a ­ leżycie ani siły jego talen tu , ,,ani wpływu na um ysły, które uznały jego książki za coś w rodzaju Biblii przeznaczonej dla całego społeczeństwa polskiego” 49. Oddziaływanie to, jak podkreślano, było znacznie szersze, w jego kręgu znaleźli się również Rosjanie. „R u sskaja Mysi” sygnalizowała zwłaszcza żywe k on tak ty , jakie łączyły H ercena i Ogariewa z Mickiewiczem podczas pobytu na emigracji w Paryżu.

N a si pod różn icy czy n ili na te n te m a t niejasne aluzje, oczyw iście dlatego, że im ię M ickiew icza b yło w ów czas zakazane w R osji, ale z n iek tórych inform acji — np. o ty m ja k w M oskw ie na p ew n y m obiedzie w zn oszon o to a st „za n ieobecnego w ielkiego słow iań ­ skiego p o e tę ” i z kilk u m iejsc P a m iętn ik ó w H ercena, w sp om in ających o w yk ład ach M ickiew icza w P aryżu , m ożn a w nioskow ać, że sp ecyficzne słow ianofilstw o M ickiew icza n ie p ozostało bez w p ły w u na R o s ja n 50.

Pragnąc poszerzyć krąg znanych w Rosji utworów Mickiewicza, „R usskaja Mysi” opublikowała w latach 1881 - 82 cztery księgi P ana Tadeusza w przekła­ dzie L. Palm ina. Była to jedna z pierwszych prób pełnego przetransponow ania n a g runt rosyjski mickiewiczowskiego poem atu. Tłumaczenie to było w zasadzie udane, wierne w stosunku do oryginału i zachowujące specyficznie polski klim at utw oru, choć nie uniknięto drobnych potknięć w ynikających z chęci stonow ania nastroju scen „rosyjskich” w P anu Tadeuszu, lub też niezrozumie­ nia pewnych realiów polskich. P onadto w 1884 r. zamieszczono także pierwszy przekład rosyjski szkicu Mickiewicza pt. R z y m 51. W kilka lat później ukazał się przekład mickiewiczowskiej Ody do młodości pióra L. Palm ina.

Publikując utw ory Mickiewicza, wspominano również o innych polskich rom antykach. Należy podkreślić, że „R usskaja Mysi” poświęciła wiele uwagi Słowackiemu, k tó ry nie był właściwie jeszcze znany społeczeństwu rosyjskiem u. Doczekał się on obszernego omówienia w num erze lutow ym z 1889 r. Zgodnie z ogólnymi założeniami czasopisma L. Połonski analizował poezję Słowackiego jako „wierne odbicie patriotyzm u, cierpienia i nadziei narodu polskiego” 52. A by zrozumieć w pełni jego twórczość — dowodził Połonski — należy poznać klim at środowiska emigracyjnego, w którym przebywał, oraz nastroje tych, co żyli „ostatnim wrażeniem burzy nigdy nie skończonej, o skutkach odczu­ wanych współcześnie, i m arzeniam i o podjęciu walki w przyszłości” 53. Z tym i nastrojam i wiązała się ściśle twórczość Słowackiego, k tó ry „był jedną z h a rf

49 Ib id em , s. 63.

50 I z p ie r ie p is k i niedaw nich d iejatielej, „ R u ssk aja M ysi” 1889, t. X , s. 3.

51 B im . N ie iz d a n n y je oczerki A d a m a M ick iew icza , pier. s. franc., „ R u ssk aja M ysi” 1884, t. X , s. 240.

52 L. P o ł o n s k i j , op. c it., s. 64. 53 Ib id em , s. 65.

,, R u s s k a ja M y s i” w kręgu s p r a w p o lsk ic h 71

swego czasu, swego narodu. A czasy były bogate w wydarzenia. Słowacki pojawił się jako przedstawiciel okresu, k tó ry przynosząc dla całego społeczeńst­ wa europejskiego pesymizm z rom antycznym zabarwieniem, dla narodu polskie­ go m inął między dwoma gorącymi rozczarowaniami 1831 i 1849 roku.” Słowacki — kontynuow ał Połonski — żył „losem milionów cierpiących rodaków ” . P o d ­ kreślając w ten sposób zaangażowanie poety w dzieło wyzwolenia kraju, Połonski zwrócił uwagę na ogromny wpływ jego twórczości, tej „poetyckiej harfy dla narodu, którem u nie pozostało nic prócz niej jedynej” 54. „Juliusz Słowacki wywierał ogromny wpływ na polską młodzież dwóch pokoleń, w pły­ wał niezależnie od tej, lub innej form y w jakiej wyrażał się ów ogień, którym sam płonął, w lirycznym poemacie, dramacie, lub pieśni” . Akcentując ideowe i duchowe przywództwo poety, Połonski nie zapomniał również o doniosłej roli Słowackiego jako artysty.

W czasach w sp ółczesn ych i w przyszłości głów ną jego zasługą p ozostanie, że w yp ra­ cow ał tech n ik ę w iersza polskiego [...], p om n ożył różnorodność form , w yk u ł i w yszlifow ał ję z y k do tego stopnia, że na w szystk ich jego n astęp cach — poetach, w idać w p ły w z d o b y ­ tego w jego szkole rozum nego, tech n iczn ego w yk ształcen ia.

Omawiając szczegółowo treść szeregu utworów Słowackiego, jego tragedie Mindowe, Mazepa, Balladyna, podkreślając piękno Anhellego, Połonski stw ier­ dzał wyraźnie, że trw ałą pozycję zdobył sobie Słowacki przede wszystkim jako dram aturg.

Co się ty c z y trwałej w artości literackiej poszczególn ych jego utw orów i w yb itn ej p o zy cji jaką zajął w literaturze, to n a leży przyznać pierw sze m iejsce jego tw órczości dram atycznej, je s t on przede w szystk im p o etą dram aturgiem , jednym z najw yb itn iejszych polsk ich d ram atu rgów 55.

W p r o p a g o w a n i u l i t e r a t u r y p o l s k i e j „R usskaja Mysi” n a równi z problem atyką narodową uw ydatniała jej zaangażowanie społeczne. Był to problem bliski i zrozumiały dla czytelników czasopisma wychowanych w spo­ łecznikowskiej atmosferze literatu ry rosyjskiej. Tym samym po raz pierwszy w ta k szerokim zakresie próbowano włączyć literaturę polską w n u rt kultury własnej, wykorzystując ją w walce o dem okratyczną świadomość społeczną. W ty m w ypadku pam iętano o tradycji pierwszych polskich pisarzy realistów, a zwłaszcza o Kraszewskim, nazywając go „koryfeuszem literatury polskiej” 56. Przytaczano też jego pozytyw ną ocenę Danilewskiego. Twórczość K raszew ­ skiego straciła jednak w latach osiemdziesiątych wiele ze swej poprzed­ niej popularności na gruncie rosyjskim. Jego powieści o um iarkowanych te n ­

54 Ibidem . 55 Ib id em , s. 70.

dencjach społecznych budziły k ry tyczn ą ocenę czasopisma. W recenzji Zador- skiego podkreślano, że ,,całe to opowiadanie od początku do końca przeniknięte jest najlepszym i hum anistycznym i ideami, obrony godności ludzkiej niezależ­ nie od pochodzenia” 57, ale jednocześnie stwierdzano, że w w arunkach rosyjskich w dwadzieścia la t po reformie są to już spraw y mocno zdeaktualizowane. „Problem y związane z przywilejam i stanow ym i dawno się u nas zestarzały i powieść lub opowiadanie podejm ujące walkę o godność ludzką jest anachro­ nizm em ” 58. Wyżej n atom iast oceniano Braci Romultów ze względu na ak tualną wymowę powieści podejm ującej problem y wychowania i roli pracy w rozwoju społecznym:

B ra cia R om ultow ie to ju ż nie ty lk o w alka w arstw sp ołeczn ych , to starcie poglądów

n ieza leżn y ch od urodzenia i b ogactw a, tu taj to c z y się bój now ego ze starym , w alka li­ berałów z k on serw atystam i. A utor p ozo sta je w iern y sobie, karząc i biczując konserw a­ ty z m , k tó ry pow inien zgin ąć bezpow rotnie i u stąp ić m iejsca now em u k ieru n k ow i59.

Zaangażowanie społeczne określało żywe zainteresowanie Kondratowiczem — Syrokomlą. Chociaż „popularność Syrokomli osiąga w Rosji szczyt w la­ tac h siedem dziesiątych” 60, to jed n ak również następne dziesięciolecie chętnie sięgało po jego wiersze i długo jeszcze „b y ł on ulubionym poetą inteligencji rosyjskiej [...], k tó ra ceniła społeczną wymowę utworów polskiego p o ety” 61. „R ussk aja Mysi” w latach osiem dziesiątych opublikowała jego poem aty Marger (1880 r.) i Włas (1883 r.), w 1881 r. Wariacje starych tematów, Stary zegar, Korespondencja, Wczesny motylek, Co ja mogę namalować, Do W. Koro- tyńskiego, Wyzwolenie chłopów, w 1882 r. Toast w Piotróujce, Do albumu księżnej P uzynin, Owidiusz na Polesiu, M yśliw i, Jeszcze gęślarz, W splątaniu dróg. W szystkie te utw ory przełożyli D. Minajew i L. Palm in.

Równocześnie już w pierwszym num erze czasopisma zamieszczono obszerny, pochlebny dla polskiego poety szkic kryty czny pióra Mikołaja Aksakowa, k tó ry nazw ał Syrokomlę „jednym z największych poetów Polski” 62. Akcen­ tu ją c w analizie jego twórczości m om enty szczególnie bliskie dla Rosjanina, stw ierdzał, że „nie znajdziem y w przyrodzie i życiu Litw y ani jednego zja­ wiska, ani jednego przedm iotu, ani jednego szczegółu b y tu ludu i jego charak­ teru , ani jednego samodzielnego ty p u , czy historycznego wspomnienia, którego nie pokochałby i nie wypieścił, nie wyśpiewał w swoim dźwięcznym wierszu” 63.

57 O nowych knigach, „ R u ssk aja M ysi” 1882, t. V I, s. 10. 58 Ib id em , s. 11.

59 „ R u ssk aja M ysi” 1883, T. I I , s. 61.

60 Z. B a r a ń s k i , L itera tu ra p o lsk a w R o sji na przełom ie X I X i X X w ieku, W roclaw 1962, s. 57.

61 Ib id em .

62 M. A k s a k o w , L u d w ig K on dratow icz ( W . Syrokom la), „R u ssk aja M ysi” 1880, t. I , s. 7.

„ R u s s k a ja M y s i” w kręgu s p r a w p o lsk ich 73

Siła jego utworów wypływa przede wszystkim z faktu, że „jako poeta Syro­ kom la żył w nierozerwalnym związku z narodem , k tóry był dla niego bezpośred­ nim źródłem natchnienia, skarbnicą uczuć i podań” 64. Syrokomla — podkreślał Aksakow — wyrósłszy w środowisku szlacheckim, w zasadzie dążącym do ogra­ niczenia praw ludu, potrafił przełamać tradycje własnej klasy i zająć zupełnie odm ienną postawę, gdyż „lud stanowił dla niego ogromną, wspaniałą w artość” 65.

Zwrócił też uwagę na sym patie poety dla narodu rosyjskiego i jego w ybit­ nych twórców. Świadczy o tym , zdaniem Aksakowa, postać rycerza rosyjskiego w Trzech Litwinkach, wzorowanych na mickiewiczowskiej balladzie, oraz k o n ta k t Syrokomli z twórczością Szewczenki, Niekrasowa, Lerm ontowa, których utw ory przekładał n a język polski. Aksakow nie omieszkał podkreślić, że „patriotyzm pisarza jest bardzo subiektyw ny” 66, ale rozgrzeszał go widząc w ty m nie tyle winę Syrokomli, „ile historyczny bieg losów jego narodu” 67, które warunkowały postawę ideową poety — gorącego p atrio ty walczącego dostęp­ nym i sobie środkami o wolność Polski.

Problem atyka społeczna, ta k bliska w swej wymowie programowi czaso­ pism a „R usskaja Mysi” , określiła jego zainteresowania l i t e r a t u r ą w s p ó ł ­ c z e s n ą . I na tym polu „R usskaja Mysi” odegrała doniosłą rolę w propagow a­ niu tej literatu ry na gruncie rosyjskim. Jak o jedna z pierwszych popularyzow a­ ła dorobek pozytywistów polskich przepojony tendencjam i społecznikowskimi, szczególną uwagą darząc zwłaszcza Elizę Orzeszkową. Odnajdywano w jej utw orach bliskie hasła służenia sprawie ludu, przepojone miłością obrazy wsi i b y tu biedoty miejskiej, program odnowy społeczeństwa polskiego poprzez zbliżenie z ludem, protest przeciw niesprawiedliwości społecznej, krzywdzie ludzkiej i poniżeniu człowieka. Na łam ach czasopisma ukazała się Sielanka nieróżowa (1882 r.), Sylwek (1884 r.), Siln y Samson (1886 r.), N ad Niemnem (1888 r.) i Cham (1889 r.) w tłum aczeniu W. M. Ławrowa, z którym łączyły pisarkę polską więzy szczerej przyjaźni. „Mało pozostało u nas głuchych zakątków, gdzieby nie znano, nie czytano imienia Elizy Orzeszkowej. Pani zawojowała n a s” 68 — pisał W ukoł Ławrow w 1894 r. W tym samym okresie M. Cebrikowa akcentowała, że „w rzędzie współczesnych pisarzy polskich jedno z najbardziej eksponowanych miejsc zajm uje Eliza Orzeszkowa. Pisarka ponad ćwierć wieku każdym nowym utworem potrafiła coraz bardziej i bardziej zawładnąć sym patią czytelników. Szła swoją drogą nie ulegając ani m odnym niedawno teoriom Zoli o protokołach-dokum entach życia, ani teoriom sztuki dla sztuki, które doprowadzone do absurdu zrodziły dekadentyzm ” [...], jej „bohaterow ie wzięci bezpośrednio z życia nie ilustrują jakiejś socjalnej

64 Ibidem , s. 13. 65 Ibidem , s. 22. 66 Ib id em , s. 40. 67 Ib id em , s. 43.

czy innej teorii” 69, zaś ,,praw da to najbardziej wyróżniająca się cecha jej twórczości” 70.

Z żywym oddźwiękiem spotkała się również wczesna nowelistyka Sienkie­ wicza, której nastrój współbrzmiał z atm osferą ówczesnej literatu ry rosyjskiej. D ina Prokofiewa słusznie stwierdziła, że ,,w dziale literatu ry przekładowej utw ory Sienkiewicza zajm ują jedno z czołowych miejsc” 71, chociaż nie uwzględ­ niła wszystkich przekładów Sienkiewicza opublikow anych na łam ach miesięcz­ nika „R usskaja Mysi” . W latach 1880 - 89 pojawiły się tu ta j jego nowele am erykańskie Pom yłka (1881 r.), L isty z podróży (1882 r.), Przez stepy i Janko M uzykant (1881 r.), chętnie tłum aczony w Rosji nie tylko zresztą w latach osiemdziesiątych, oraz T a trzecia (1889 r.). Nowele spotkały się z życzliwym przyjęciem, ostre dyskusje wywołał dopiero druk przekładów Ogniem i mieczem (1885 r.) oraz Potopu (1887 r.).

Zainicjował je polemiczny arty k u ł prof. Antonowicza opublikowany na łam ach czasopisma „K ijew skaja S ta rin a ” (1885 r. n r 5 )72, k tó ry wprawdzie przyznaw ał autorowi Ogniem i mieczem znajomość epoki, ale równocześnie zarzucał zbyt wąski i czysto „polski” p u n k t widzenia. Biorąc Sienkiewicza w obronę, redakcja czasopisma stw ierdzała, że właśnie wartość poznawcza utw oru wpłynęła n a decyzję, ab y „zapoznać publiczność rosyjską z jednym z najw ybitniejszych utworów beletrystycznych litera tu ry polskiej” , zaś za­ rz u ty skierowane przeciwko Sienkiewiczowi w ynikają nie tyle z zastrzeżeń dotyczących in terpretacji określonych faktów, ile „z antypolskiego p un k tu widzenia, co w krytyce jest nie mniej godne potępienia, jak w utworze lite ­ rack im ” . R edakcja nie zgadzała się z zarzutem Antonowicza, jakoby Sienkie­ wicz pokazał państw o polskie X V II w. jako pewien idealny wzorzec, godny naśladow ania. „Nie sądzim y, ażeby Polska X V II wieku rysowała się p. Sien­ kiewiczowi jako «wzorcowe państwo», widzim y jedynie przeciwstawienie stru k ­ tu rz e państwowej Polski tych czasów stru k tu ry kozackiej, k tó ra oczywiście za wzór organizacji służyć nie m oże” . Starano się naw et usprawiedliwić zarzut o braku obiektywizmu w opisie czynów odwagi Polaków i niedostatecznym uw ypukleniu m ęstwa Kozaków. „W ty m zarzucie jest cząstka praw dy, chociaż podkreślaliśm y już, że jest to m niej lub bardziej nieunikniony m ankam ent wszystkich powieści, w k tórych opisuje się krwawe starcia narodów ” . P rzyzna­ no rację, że Sienkiewicz niedostatecznie podkreślił zależność roli historycznej Chmielnickiego od fali b u n tu ludowego, k tó ra go „pochwyciła i zaniosła tam ,

69 M. C e b r ik o w a , R o m a n y i p o w ie sti E liz y Orzeszkowej, „R u ssk aja M ysi” 1894, t . IV , s. 24.

70 Ib id em , s. 28.

71 D . P r o k o f i e w a , Z zagadnień p o p u la ry za c ji H en ryka S ien kiew icza w R o sji, „S lavia O rien talis” 1962, nr 1, s. 41.

72 W . A n t o n o w i c z , P ólsko-ru sskije otnoszenija X V I I w ieka w sow riem iennoj

„ R u s s k a ja M y s i ” w kręgu s p r a w p o lsk ich 75

gdzie sobie naw et nie wyobrażał, że trafi” , ale w ostatecznym rozrachunku wyrażono opinię, że Ogniem i mieczem jest „utw orem utalentow anym , wysuwa­ jącym się daleko naprzód z szeregu nie tylko literatury polskiej, ale i wszystkich litera tu r europejskich ostatnich la t” 73.

T ak samo „R usskaja Mysi” energicznie broniła Potopu, przed zarzutam i Antonowicza i współpracowników czasopisma „Siewiernyj W iestnik” , którzy w ątpili w wartość artystyczną utw oru i jego sens ideowy, jakoby budzący jedynie współczucie dla szlachty polskiej. „R usskaja Mysi” stwierdzała, że „historyczne powieści Sienkiewicza wyróżniają się niewątpliwym artyzm em i naszym zdaniem nie są gorsze od niektórych przekładów publikow anych w czasopiśmie „Siewiernyj W iestnik” . Mamy jeszcze inne powody skłaniające do zamieszczenia tej powieści — stwierdzał autor repliki podpisujący się literą T. „Nasze czasopismo stoi na stanowisku przyjaznych stosunków ze szlachet­ nym i nieszczęśliwym narodem polskim. W ydawało się nam , że Potop daje w ierny obraz nieszczęsnych i uciążliwych dla Polski czasów. W ątpliwe, aby rosyjski czytelnik wyniósł z powieści Sienkiewicza współczucie dla szlachty, k tó ra gubiła Rzeczpospolitą” 74.

Pozostałe utw ory pisarzy polskich nie wywołały już ta k ożywionego zainte­ resowania, jakie towarzyszyło recepcji twórczości Orzeszkowej, a zwłaszcza Sienkiewicza. Bez echa minęły publikacje szkiców obyczajowych W incentego Kosiakiewicza, takich jak Miraże, Środa, Błękitny kaftan, Literatura mojej żony, Skarb (1889 r.)75, czy przekładu Macieja M azura Adama Szymańskiego, po­ pularnego w Rosji w latach osiemdziesiątych dzięki tem atyce syberyjskiej. T ak samo szerszego rozgłosu nie zyskał druk tłum aczenia Burzliwych czasów (1884 r.) Zygm unta Miłkowskiego znanego pod pseudonimem T. T. Jeża, mimo że powieść również wiązała się z drażliwą dla R osjan tem aty k ą wojen kozackich X V II wieku i działalnością Chmielnickiego. Jeż nie mógł rywalizować z a u to ­ ry tetem nazwiska Sienkiewicza, chociaż jeden z recenzentów czasopisma om aw iając Niezaradnych nazwał autora „jednym z wybitniejszych współcze­ snych pisarzy polskich” 76.

To zainteresowanie sprawami związanymi z literaturą polską, z zachowa­ niem b ytu narodowego Polaków, z walką o przyznanie ludności polskiej pełni praw w ram ach monarchii rosyjskiej, prowadzonej w niełatwej atmosferze ówczesnych stosunków społeczno-politycznych Rosji, działanie zmierzające do lepszego wzajemnego poznania i zrozumienia na gruncie solidarności naro­ dów słowiańskich kontynuow ała „R usskaja Mysi” również w latach

później-73 B ibliograficzeskij O tdiel, „R u ssk aja M ysi” , 1885, t. V I, s. 65.

74 T ., L itieratu ra i żyzń (K riticzesk ije zam ietki), „R usskaja M ysi” 1887, t. X I I , s. 167.

75 W . M. Ł ., I z rasskazow W incenta K osiakiew icza, „R usskaja M ysi” 1889, t. X I , s. 70.

szych. Nie przypadkow o więc w liście do W ukoła Ławrowa Eliza Orzeszkowa stw ierdzała: „Dawno już chciałam podziękować P anu za miłą przesyłkę cza­ sopisma ta k bogatego w poważną treść i ciekawego, jakim jest „R usskaja M ysi” , czytam ją z żywym zadowoleniem” 77. Przechodząc stopniowo ewolucję * ideową, czasopismo w drugiej połowie lat osiemdziesiątych wyzwoliło się prawie zupełnie z iluzji słowianofilskich. Podjęciem kwestii polskiej i popularyzacją litera tu ry polskiej w R osji torow ał miesięcznik drogę dalszemu zacieśnieniu wzajem nych kontaktów między postępowymi ugrupowaniam i obu narodów, które szczególnie wzrosły na fali rewolucyjnych wydarzeń poprzedzających

1905 rok. АНДЖ ЕЙ РЕЙОВСКИ „РУССКАЯ МЫСЛЬ” В КРУГУ ПОЛЬСКИХ ВОПРОСОВ В ВОСЬМИДЕСЯТЫХ ГОДАХ XIX ВЕКА Р е з ю м е Журнал „Русская мысль” в конце XIX века был одним из главных популяризаторов польской литературы на русской почве. Принял он тоже непосредственное участие в реши­ тельной борьбе за признание широких автономических прав польскому населению в преде­ лах русской монархии. В особенно тяжёлых условиях нажима реакции программа журнала была актом большого мужества и встретилась с многочисленными атаками русских кон­ сервативных кругов. Приступая к выбору трёх путей ведущих к решению польского вопроса, а именно: р у с и ­ фикации, признания полной независимости или широкой национальной автономии редакция пропагировала последнее решение, как самое реальное и полностью возможное в условиях цар­ ской России. „Русская мысль” добивалась заверения свободного развития польского народа, сохранения его языка и национальной культуры, свободы печати доступа в школы и государ­ ственные институции, возникновения польского университета в Варшаве и т.п. Эти про­ грессивные требования, хотя в некоторой степени ограничены, являлись серьезным шагом вперед в направлении взаимного сближения двух национальностей. Либеральное руководство журнала, особенно в лицах В.М. Лаврова и В. А. Гольцева проявляло максимум симпатии и доброжелательности польскому вопросу добиваясь, как можно быстрее, сменить враждебную атмосферу, которая сформировалась в России после 1863 года. Это нашло отражение особенно в популяризации польской литературы на страницах журнала. Исходя с того, что польские литературные достижения почти незнако­ мы русским, журнал обратился к великим романтикам. Из произведений самой крупной фигуры того периода — Мицкевича переведено четыре книги Пана Тадеуша, Оду к юности и этюд Рим. Л. Полонский в обширной статье подчеркнул патриотизм и артистическое бо­ гатство произведений Словацкого. В творчестве позитивистов редакция высоко ценила Э. Ожешко за ее социальные мотивы и горячо защищала Сенкевича, вокруг которого в русской журналистике того времени развернулась бурная полемика. С симпатией отно­ сились редакторы к Сырокомле-Кондратовичу, Крашевскому, С. Милковскому (Т. Т. Еж) и другим польским писателям.

77 Z. B a r a ń s k i , М. J a k ó b i e c , L is ty E liz y Orzeszkowej do W ukoła L aw row a (list I I z IV 10 1894 r.], „ S la v ia O rientalis” 1957, s. 240.

„ R u s s k a ja M y s l” w kręgu s p r a w p o lsk ic h 77 Таким образом публицистическая деятельность „Русской мысли” в 80-х годах XIX сто­ летия содействовала в большой степени устранению тех всех недоразумений, которые накопились на протяжении веков между двумя народами. “R U S S K A IA M Y SL “ A N D P O L IS H A F F A IR S I N T H E E IG H T IE S O F T H E N IN E T E E N T H C E N T U R Y b y

ANDRZEJ REJOW SKI

Sum m ary

Tow ards th e end o f th e n in eteen th century th e periodical “R usskaia M ysl” had b ecom e one o f th e ch ief popularizer o f P olish literature in R ussia. I t also started an en er­ g etic cam paign for wider self-governing rights for th e P olish population w ith in th e R u ssian m on arch y. In th e extrem ely difficult circum stances caused b y pressure on th e part o f th e reactionary circles th e program m e o f th e periodical w as an act o f great courage w hich m et w ith num erous attack s on th e part o f th e R ussian conservatists. Out o f three possible pro- P o lish policies, i.e. denationalization, full independence, or a w ide national au to n o m y th e editors p ostu lated th e latter as th e m o st realistic and fu lly a ttain ab le w ith in th e R ussian m onarchy. T hus th e y p ostu lated fredom for P olish national in itia tiv es, preservation o f th e P olish language and culture, freedom for th e press, access to schools and posts in th e adm inistration, a P olish u n iversity in W arsaw , etc. In sp ite o f th e fa ct th a t P o ­ la n d ’s independence w as th u s being indefinitely p ostp on ed these p o stu la tes co n stitu ted an im p ortan t step tow ards bringing th e tw o nation s together. T he liberal editors o f “R u ssk aia M ysl” , particularly Y . M. L avrov and V . A . G olcev show ed great friendliness and sy m p a th y w ith th e cause o f P olish independence and aim ed a t a speedy turn in th e unfavourable atm osphere in R u ssia after 1863. This w as particularly noticeab le in th e popularization o f P olish literature b y th e periodical. A ssum ing th a t P olish literature w as alm ost unknow n in R ussia th ey started w ith th e great rom antics. T h ey p u b lish ed tra n s­ la tio n s o f four books from „ P a n T adeusz” , “ Ode to Y o u th ” , and th e sk etch “ R o m e ” b y A dam M ickiewicz, th e leading p oet o f th is period. In an ex ten siv e article L. P olon sk i ■discussed patriotism and artistic valu es in Juliusz Slow acki’s w orks. From am ong th e p o sitiv ists E . O rzeszkow a’s works were h igh ly appreciated for their en gagem en t in social problem s. A rticles were w ritten in defence o f H en ryk Sienkiew icz w ho becam e a sub ject o f strong polem ics in th e R ussian press. L. K ondratow icz-W . Syrokom la, J . I. K raszew ski, Z ygm u n t M iłkowski (T. T. Jeż), and other P olish writers, were also m en tion ed w ith appre­ ciation . Thus in th e journalism o f th e eighties o f th e n in eteen th cen tu ry “R u ssk aia M y sl” contributed greatly tow ards clearing aw ay th e prejudices w hich had accu m u lated •over centuries b etw een th e tw o nations.