P o sta w a dom inacji przesłuchującego i jej w pływ n a efek ty zeznań
Bartosz W. Wojciechowski
Cel
Zbadanie wpływu osobowości przesłuchującego n a rezu ltaty zeznań św iad
ków.
Założenia ogólnometodologiczne
Osobowość prow adzącego p rzesłu ch anie oraz kom unikacja pozaw erbalna m iędzy przesłuchującym i przesłuch iw anym s ą czynnikam i w pływ ający
mi n a re zu ltaty zeznań świadków; zaliczane s ą do grupy zm iennych zw ią
zanych z sy tu acją zb ieran ia zezn ań i tech n ik p rzesłuchania.
O pracow any przez T. L eary ’ego sy stem opisu i klasyfikacji zachow a
n ia się ludzi w k o n ta k tach społecznych zakłada, że zasadnicze style fu n k cjonow ania interp erso naln eg o s ą złożone z dwóch możliwych do w yodręb
nienia wymiarów: „dominacja — subm isja” oraz „miłość — wrogość”. Pierw sza ze w skazanych składow ych n azy w an a je st ta k ż e w ym iarem kontroli, a d ru g a w ym iarem u sto su n k o w a n ia em ocjonalnego. Style funkcjonow a
n ia in te rp erso n aln eg o danej je d n o stk i m a ją odzw ierciedlenie zarów no w jej wypowiedziach, ja k i w zachow aniu.
Uwagi o realizacji eksperymentu
Porównaj uw agi do ek sp ery m en tu A tm osfera przesłu ch a n ia (s. 139— 144).
Organizacja i przebieg eksperymentu
Materiał
W eksperym encie bierze udział g rup a około 40 osób badanych i jeden p rze
słuchujący. U czestnicy eksp ery m en tu b ę d ą oglądali frag m en t filmu, trw a jący około 10 m inut, zostanie on wyświetlony z użyciem odtw arzacza i ek ra nu. Zeznania sk ładan e przez świadków b ę d ą u trw ala n e z w ykorzystaniem u rząd zen ia rejestrującego dźwięk.
Przebieg eksperymentu E tap I: S p o s tr z e g a n ie
G ru p a 40 osób bad an ych pierw szego d n ia ogląda film. O braz je st w yśw ie
tla n y tylko raz. Osoby b a d a n e n ie s ą św iadom e celu prezentacji, s ą jed y n ie poproszone o przybycie d n ia n astęp n eg o . P rzesłu ch u jący nie u c z e st
niczy w projekcji.
E tap II: O d tw a r z a n i e s p o s tr z e ż e ń
W arian t A: Styl zachow ania in terp erso n aln eg o przesłuchującego je st nacechow any m iłością i subm isją.
P ro w adzący w y ko rzysta sw obodną relację, p y ta n ia u k ie ru n k o w an e i p y ta n ia krzyżow e w celu u z y sk a n ia ja k n ajb ard ziej obszernych zeznań osoby b adanej. W to k u p rz esłu c h an ia nie będzie kom entow ał odpowiedzi osoby badanej an i sugerow ał zgodności zeznań z faktycznym przebiegiem zdarzeń. Z ezn an ia b ę d ą n agryw ane.
P rzesłuchu jący będzie: dostosowyw ał swoje zachow anie do zachow ań św iadka; u n ik a ł dłuższego k o n ta k tu wzrokowego i kierow ał w zrok w dół;
skupiał uw agę n a wypowiedziach św iadka i nie ingerow ał w ich tok; ogra
niczał gestykulację; uśm ie ch ał się częściej, niż u z asad n iałb y to k o n te k st kom unikacyjny; przyjm ow ał sk u lo n ą pozycję ciała; u n ik a ł przyjm ow ania pozycji, w której jego głowa byłaby powyżej głowy św iadka; trz y m a ł dło
nie n a stole, otwarte, zwrócone w nętrzem do góry; pozostawał wobec świadka w odległości m niejszej niż około 120 centym etrów . P onadto p rzesłu c h u ją
cy będzie sygnalizow ał pozytyw ne n a sta w ie n ie do św iad k a (akceptację) w te n sposób, że w czasie w ypowiedzi św iad k a będzie: potakująco p o ru szał głow ą i u śm iech ał się; kierow ał tw a rz dok ład n ie w stro n ę św iadka;
pochylał się w k ie ru n k u św iadka; przyjm ow ał o tw a rtą pozycję ciała.
W arian t B: Styl zachow ania in terp erso n aln eg o przesłuchującego je st nacechow any w rogością i dom inacją.
Prowadzący, ta k ja k w w ariancie A, w ykorzysta sw obodną relację, p y ta n ia u k ie ru n k o w an e i p y ta n ia krzyżow e w celu u z y sk a n ia ja k n a jb a r
dziej obszernych zezn ań osoby badanej. Nie będzie kom entow ał odpowie
dzi osoby b adan ej an i sugerow ał zgodności zezn ań z faktycznym przeb ie
giem zdarzeń. Z ezn an ia b ę d ą n agryw ane.
W zachow aniu przesłuchującego b ę d ą n astęp u jące sygnały św iadczą
ce o dom inacji (agresji): p atrz en ie rozmówcy prosto w oczy; przyjm ow anie pozycji o tw artej (założenie r ą k z ty łu głowy); przyjm ow anie innej pozycji niż św iadek; niedostosow anie siły głosu, intonacji, szybkości m ów ienia i intensy w n ości gesty k u lacji do zachow ań św iadka; głośne m ów ienie ze zm ien n ą szybkością; p rzeryw anie to k u wypowiedzi św iadka; opuszczanie i m arszczenie brwi; dłonie skierow ane grzbietam i do góry; zbliżanie się do św iad k a n a odległość m niej s z ą niż m etr; n ach y lan ie się n a d siedzącym św iadkiem i przyjm ow anie pozycji, w któ rej głowa przesłuchującego je st wyżej niż głow a św iadka. Jed n o cześn ie przesłu ch u jący będzie okazyw ał św iadkow i d ezap ro b atę w czasie u d zielan ia odpowiedzi poprzez: zap rz e
czające ru ch y głową; odchylanie się od św iadka; u n ik a n ie dotyku; liczne ru chy m anipulacyjne; długie milczenie; z a m k n ię tą pozycję ciała; szty w n ą postaw ę; zw iększanie d y sta n su fizycznego; zw ijanie dłoni w pięści.
Analiza wyników
E k sperym entato r dokonuje analizy porównawczej efektów zeznań uzysk a
nych w pierw szej (w arian t A) i drugiej grupie świadków (w arian t B).
Pierw szy etap analizy u zyskanych zeznań to ocena ilościowa, podczas której będzie u stalan a:
— liczba odpow iadająca sum ie inform acji zgodnych z p raw d ą, trafn y c h (odpowiadających treści filmu);
— liczba odpow iadająca sum ie inform acji niezgodnych z praw dą, n ie tra f
nych (niew ystępujących w filmie);
— liczba odpow iadająca sum ie odpowiedzi ty p u nie wiem , nie p a m ię ta m lub b ra k odpowiedzi n a te m a t jakiejś porcji treściowej;
— liczba odpow iadająca sum ie odpowiedzi zm ienionych (nieścisłych).
P orów naw czą an aliz ę ilościow ą m ożna przeprow adzić z w y k o rzy sta
niem tabeli 1.
T ab ela 1 Zbiorczy zap is an a liz y ilościowej w yników e k sp ery m en tu
L i c z b a o d p o w ie d z i
E k s p e r y m e n t
m o ż liw y c h t r a f n y c h n ie tr a f n y c h t y p u n ie w ie m , z m ie n io n y c h (p o rcje tre ś c io w e ) (p ra w d z iw y c h ) ( n ie p ra w d z iw y c h ) n ie p a m i ę t a m (n ie ścisły c h )
N p r o c e n t N p r o c e n t N p ro c e n t N p ro c e n t N p ro c e n t
W a ria n t A 100
W a ria n t B 100
N astęp n ie w celu dokonania oceny w ystępow ania staty sty czn ie is to t
nego zw iązku m iędzy u d ziałem w w arian cie A lub B e k sp e ry m e n tu a r e zu lta ta m i zezn ań św iadków ek sp ery m e n tato r dokona an alizy liczebności z zastosow aniem z2 dla ta b el 2x2 (Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 244). P rzy kład analizy przedstaw ia ta b ela 2.
T a b e la 2 O d p o w ie d z i t r a f n e versus o d p o w ie d z i n i e t r a f n e w w a r i a n c i e A
i w a r i a n c ie B e k s p e r y m e n t u
Eksperym ent
Logiczny w alor
2 odpowiedzi trafn e
(prawdziwe)
odpowiedzi n ietrafn e (nieprawdziwe) W a r i a n t A
W a r i a n t B 2
z2 = u i—* p < ...; % V
W te n sposób p ostępujem y z k a ż d ą p a r ą z osobna, a więc porów nuje
my:
— liczbę odpow iedzi tra fn y c h i liczbę odpowiedzi ty p u nie wiem , nie p a m iętam :;
— liczbę odpowiedzi trafn y ch i liczbę odpowiedzi zm ienionych;
— liczbę odpow iedzi n ie tra fn y c h i liczbę odpow iedzi ty p u nie wiem , nie p a m ięta m ;
— liczbę odpowiedzi n ietrafn ych i liczbę odpowiedzi zm ienionych;
— liczbę odpowiedzi typu nie wiem, nie pa m iętam i liczbę odpowiedzi zm ie
nionych.
W drugim etapie analizy treści p rzek azan y ch przez św iadka ek sp ery m e n tato r dokona jakościowej oceny efektów zeznań, kierując się n a s tę p u jącymi w skaźnikam i: kompletność (stosunek popraw nie przytoczonych fak-
T a b e la 3 Z b io rc z y z a p i s a n a l i z y ja k o ś c io w e j w y n ik ó w e k s p e r y m e n t u
E ksperym ent
W skaźnik Błędy
kom plet
ności
dokład
ności
ostrożno
ści
proporcji treścio
wych
pominięcia dodania przekształce
nia
N procent N procent N procent
W a r i a n t A W a r i a n t B
tów do w szystkich możliwych); dokładność (stosunek relacji popraw nych do rzeczywiście przytoczonych); ostrożność (stosunek odpowiedzi ty p u nie- w iem , do sum y odpowiedzi nie wiem i błędnych); proporcje treściow e (sto
sunek faktów nieistotnych z p u n k tu w idzenia akcji do liczby faktów isto t
nych z p u n k tu w idzenia opisu zdarzeń); rodzaje błędów. A naliza jakościowa może zostać przeprow adzona z w ykorzystaniem tabeli 3.
W drugiej części analizy jakościowej ek sp ery m en tato r dokona analizy istotności różnic m iędzy re z u lta ta m i zezn ań u zy sk an y m i w w arian cie A i w ariancie B eksperym entu, z zastosow aniem %2 (Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 233 i nast.).
W trzeciej części analizy jakościowej ek sp ery m en tato r dokona oblicze
n ia w spółczynnika korelacji punktow o-dw useryjnej w celu u s ta le n ia siły zw iązku m iędzy udziałem w jednym lub drugim w ariancie ek sp ery m en tu (zm ienna dychotom iczna) a w sk a źn ik am i re z u lta tó w zezn ań świadków, np. liczba błędów ty p u dodanie (zm ienna ciągła) (Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 481 i nast.).
Bibliografia
Gu d j o n s s o n G.H., 2003: The Psychology of Interrogations and Confessions: A Handbook.
C hichester, J o h n W iley a n d so n s.
Ma r t e n Z., 1990: Wstęp do psychologii sądowej. Katow ice, W ydaw nictwo U n iw ersy te tu
Ś ląskiego.
Ró ż a ń s k a-Ko w a l J., S ta n ik J.M ., 2006: Zastosowanie S ka li Ustosunkowań Interperso
nalnych (SU I) J.M . S ta n ik a w psychologicznej diagnozie normy i za b u rzeń. W:
St a n i k J.M ., red.: Zastosowanie wybranych technik diagnostycznych w psychologicz
nej praktyce klinicznej i sądowej. Katow ice, W ydaw nictwo u n iw e r s y te tu Śląskiego.
St a n i k J.M ., 1985: B adania nad psychologicznymi uw arunkow aniam i wiarygodności ze
zn a ń św iadków. W: Wa l t o ś S.: Św iadek w procesie sądow ym. W arszaw a, W ydaw
nictw o P raw nicze.
St a n i k J.M ., 1986: Psychologiczna problem atyka zeznań św iadków. W: Ty s z k i e w i c z L., red.: Wybrane zagadnienia psychologii dla praw ników. W arszaw a, W ydaw nictwo P raw nicze.
To k a r z M., 2006: Argumentacja. Perswazja. M anipulacja. G dańsk, G d ań sk ie W ydaw
nictw o Psychologiczne.
