Literatura polsko-żydowska : nowe perspektywy badawcze

Eugenia Prokop-Janiec

Uniwersytet Jagielloński

L iteratura polsko - żydowska :

NOWE PERSPEKTYWY BADAWCZE

Bilanse i prognozy

Ponad ćwierć wieku, jakie minęło od ogłoszenia pierwszych powojennych prac lite­ raturoznawczych poświęconych piśmiennictwu szeroko rozumianego polsko-ży­

dowskiegopogranicza,stwarzaperspektywędostatecznierozległą, by pozwolić sobie na bilans dokonań na tym polui namysł nad przyszłym rozwojem badań.

Samo zjawisko, zrazu problematyczne inie przez wszystkich polonistów uznawa­ ne1, z czasem zyskało prawo obywatelstwai zadomowiło sięw opisach literatury mię­ dzywojennej. Jako symbol zmian, o których myślę, może posłużyć charakterystyka środowiskaliterackiegoWarszawy, jaką w swej Wyprawie wdwudziestolecie zamieścił Czesław Miłosz:

' Jeszcze w 2001 r. autorka pracy poświęconej poezji międzywojennej twierdziła, że literatura polsko-żydowska to „ zjawisko nie do końca jeszcze uznane przez podręczniki historii literatury”.

A. Araszkiewicz, Wypowiadam wam moje życie. Melancholia Zuzanny Ginczanki, Warszawa 2001, s. 166.

2 Cz. Miłosz, Wyprawa w dwudziestolecie, Kraków 2000, s. 270-271. Miłosz w latach 90.

XX w. czytał prace poświęcone literaturze polsko-żydowskiej. Zob. A. Frajlich, Co czytają inni?,

„Przegląd Polski” 1993, 14 1, s. 12.

W Dwudziestoleciu [... ] środowisko literackie Warszawy jest w znacznym stopniu żydowskie, i to zarówno jeżeli chodzi o autorów, jak i czytelników. Łączy się to zresztą z jeszcze jednym podziałem, bo ci, którzy pisząc po polsku, chcieli zostać Żydami, za­

rzucali zaprzaństwo swoim kolegom całkowicie odwracającym się od żydostwa2

- pisał tam, odnosząc się, jak widać,doówczesnychsporów pomiędzykręgami pisa­

rzy polsko-żydowskich iasymilatorami.

Stwierdzenie, że prace nad literaturą polsko-żydowską możemy prowadzić dziś nie tylko wzupełnie innychwarunkach instytucjonalnych,ale też odwołując się do in­ nych metodologicznych narzędzi iliteraturoznawczych paradygmatówniżwówczas, gdyje rozpoczynaliśmy, to oczywistość, która jednak - jak wszelkie przyjmowane milcząco założeniai niedostatecznie głośno i często artykułowane prawdy - domaga sięprzypomnieniai refleksji. Stąd - rozpatrując obecnystanbadań nad tąliteraturą -chciałabym połączyć w swychanalizachelementy retrospektywne i prospektywne:

1. nietylko-po pierwsze - przypomniećgłównekierunki zainteresowań izasadni­ cze badawczestanowiska,

2. ale też - po drugie- zdefiniowaćhoryzont, wyłaniający siędziśprzednamiza­ równo w związku z dokonującą się w ostatnich latach metodologicznąreorienta­ cją literaturoznawstwa,jaki rozwojem polskich studiów judaistycznych.

Opisy, modele, paradygmaty

Pojęcie „literatura polsko-żydowska” nie jest pojęciem typologicznym, lecz histo­ rycznoliterackim i historyczno-kulturowym. Nie zostało też, wbrewtemu, co zdają sięsądzić niektórzy3, ukute współcześnie przez badaczy, leczprzejęte z XIX- i XX- -wiecznych programów literackich idyskursów krytycznych, wktórych pojawiło się najpierwjakonazwaprojektująca,następniezaś opisująca twórczość Żydów w języku polskim.

3 Zob. np.: M. Dąbrowski, Wstęp. Fantazmat żydowski w literaturze polskiej, [w:] Pisarze polsko-żydowscy XX wieku. Przybliżenia, red. tenże, A. Mol i sak, Warszawa 2006, s. 13.

Przedmiotem bardziej systematycznych badań literatura ta stała sięw latach80.

XXw. Powstałe wówczas prace proponująrozmaite jej konceptualizacje i odwołują siędomateriałuliterackiegoróżniącegosię znacznie,jeśli idzieo jego zakres i pocho­

dzenie. W efekcie tego zarównoobrazśrodowisk pisarskich,jak i zarys terytorium literatury polsko-żydowskiej są dziś tylko częściowo uzgodnione. Kluczoweznacze­ niema tu wybóri wyprofilowaniewyjściowego korpusutekstów. Akcentujęten fakt, ponieważ właśnie profil owego korpusuw oczywisty sposób wpływa narozumienie samego zjawiska i przesądza w znacznej mierzeo jego interpretacji. Spore różnice rysująsię na przykład pomiędzy ujęciami uwzględniającymi trwałe instytucjonalne powiązanie literatury z prasą żydowską w języku polskim- apoprzeznią zpolisys- temem nowoczesnej kultury żydowskiej - a tymi,w którychliteratura rozpatrywana jest w oderwaniu od tych powiązań.Nie jest teżobojętne, czy literaturępolsko-ży­

dowskąodnosi siędojej programów itoczonych wokół nich dyskusji, czy owe pro­ gramy idyskusje pomija, a także - czy opisujesięjej historyczną dynamikę, czy raczej traktuje jako obszarstatyczny, niepodlegającydziejowym koniunkturom. Interpreta­

cje zdeterminowanesą też przez kulturowe doświadczenie i zakorzenienie badaczy:

kultura żydowska jest kulturą wielojęzyczną, polska- jednojęzyczną, co wpływana- sposób rozumienia zjawisk pogranicza,przede wszystkim zaś na pojmowaniezwiąz­ ków języka itożsamości4.

A R.R. Wisse, The Modern Jewish Canon. A Journey Through Language and Culture, New York 2000, s. 7.

5 J. Błoński, Świat jako Księga i komentarz, [w:j tenże, Biedni Polacy patrzą na getto, Kra­

ków 1994, s. 141.

Zasadniczo rzecz biorąc, prace polskie dążą do sprostania dwupodstawowym zadaniom: stawiają sobie za cel, po pierwsze - solidne osadzenie literatury polsko- -żydowskiej w kontekście polskiego życia literackiego, po drugie zaś - wyodrębnienie jej jakosamodzielnego nurtu polskiej literatury.

Niezależnie od wszelkichwstępnych rozstrzygnięć, o których była jużmowa, inter­

pretacje polskie w mniejszymlub większym stopniu przywołują konteksty kulturowo- -historyczne i socjologiczno-historyczne, posługując się narzędziami wypracowanymi międzyinnymi nagruncie socjologii życia literackiego. Polsko-żydowskie pogranicze uznawanejest więc za żydowską szkołę literacką,polsko-żydowski obiegliteracki bądź krąg pisarzy polsko-żydowskich. Jako tekstowe kategorie,stanowiące wyróżniki zja­

wiska,wprowadzane sązaś: zapis doświadczeniażydowskiego, konstrukcja podmiotu i świata przedstawionego, kody kulturowe, topikaczyrepertuar tematyczny.

Najwcześniejsza interpretacja polsko-żydowskiego piśmiennictwa to koncep­ cja szkoły żydowskiej w literaturze polskiej. Sformułowana przez Jana Błońskiego, w swym pierwszym zarysie z 1982 r. odnosiła się przede wszystkim do literatury powojennej, w której szkoła czy konstelacja żydowska okazywała się tym bardziej zastanawiającym fenomenem, że - jak pisał Błoński - fenomenem rozkwitającym

„na cmentarzu”, odsyłającym do nieobecnościŻydów po Zagładzie. Opis Błońskie­ go odwoływał się nie tylko do XIX-wiecznej, romantycznej tradycji akcentowania roli regionalnych szkół etnicznych budujących gospodarstwo polskiej literatury, ale też donowoczesnych, XX-wiecznych wzorówamerykańskich (przedewszystkim do żydowskiej szkoły nowojorskiej). W latach 90. autor zmodyfikował nieco swą kon­ cepcję,rozbudowując analizysytuacji międzywojennej i wprowadzając obokzagad­

nień kulturowo-społecznych, takich jak problemy asymilacji i akulturacji, kwestie literackiego zapisu doświadczenia żydowskiego. Literatura polsko-żydowska czytana była przez niego jako reprezentacja tego doświadczenia, artykulacja podmiotowej perspektywypostrzegania wielkich rytmów historii iwielkich społecznych spektakli.

Kategoria doświadczenia miała tu zarówno indywidualny, jaki kolektywny wymiar, odnosząc się i do jednostek, i do narodu. Odsyłała teżdotego, co „zdawało sięnaj­ znamienitsze, a tymsamym - najbardziej uniwersalne”5, co miałocharakter religijny,

etyczny, ideologiczny, co wiązało się z tradycją biblijną, ale iz utopiami orazideolo­

giaminowoczesności, z konfrontacją z totalitaryzmem i nihilizmem.

Jako opis literatury międzywojennej powstała z koleikoncepcja polsko-żydow­

skiego obiegu literackiego. Literatura polsko-żydowska / żydowsko-polska twierdził Władysław Panas

jest przekazywana w żydowsko-polskim obiegu komunikacyjnym, jemu zawdzięcza swe istnienie, w jego ramach i na jego tle jest identyfikowana. I piśmiennictwo, i system przekazu stanowią podstawowy kontekst literatury polsko-żydowskiej i żydowsko-pol­

skiej, chociaż każdy z tych czynników w nieco inny sposób6.

6 W. Panas, „Ja - polski poeta, hebrajski niemowa". Literatura polsko-żydowska i żydowsko- -polska 1918-1939, [w:] tenże, Pismo i rana. Szkice o problematyce żydowskiej w literaturze polskiej.

Lublin 1996, s. 41-42.

7 Tamże, s. 41.

8 Zob. B. Waldenfels, Topografia obcego: studia z fenomenologii obcego, tłum. J. Sidorek, Warszawa 2002; tenże, Podstawowe motywy fenomenologii obcego, tłum. J. Sidorek, Warszawa 2009.

’ A. Landau-Czajka, Syn będzie Lech... asymilacja Żydów w Polsce międzywojennej, War­

szawa 2006, s. 127.

10 E. Prokop-Janiec, Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne, Kraków 1992.

Obieg ten nie odtworzył się po wojnie, zatem literatura polsko-żydowska ogra­ nicza się - uważał badacz - do „zjawiskuformowanych wdwudziestoleciu między­

wojennym”7.

Wprawdziewkoncepcji Panasa kluczowa rola przypadała polsko-żydowskiej pu­ bliczności, badacz operował jednak - co zaskakujące - przede wszystkim perspek­ tywą strony polskiej. Traktował bowiem literaturę polsko-żydowską jako zjawisko marginalne iw latach 30. niemal niezauważone, odwoływałsię też wyłącznie do opi­ nii krytyki polskiej na jej temat. Perspektywapolska dochodziła u niego do głosu równieżw eksponowaniu centralnego jego zdaniemw tej literaturze doświadczenia żydowskiejinności/obcości/ różnicy. Jak wiadomo,obcość jest kategorią relacyjną8. Obcość żydowska konstytuuje sięzatem w relacji do tego, co nieżydowskie, wprze­

strzeni kontaktu. Poczucie różnicy jest związane z obecnością w świecie polskim, a wizja Żydajako Obcego to obraz przejęty z kultury polskiej. Jaktwierdzi Anna Landau-Czajka, analizując sytuację międzywojenną, „Żydzi zyskiwali negatywną tożsamośćjako «obcy» zdefiniowani tak przez ludzi,pośródktórych żyli”9.

Do literatury międzywojennej odnosił się też model polsko-żydowskiegokręgu pisarskiego. Ujęcie towłączało środowiska polsko-żydowskiew mapęideowo-arty­

stycznego polskiego życia literackiego dwudziestolecia: twórcy narodowożydowscy / syjonistyczni lokowalisię na niej obok pisarzy nacjonalistycznych, liberalnych,lu­

dowych, proletariackich, katolickich. Podstawa wyznaczania granic literatury i śro­ dowiskpisarskich była w tym ujęciu historyczna i empiryczna: decydował związek autoraz prasą żydowskąw języku polskim10.

Odmienna propozycja interpretacji literatury polsko-żydowskiej sformułowana została na gruncie badań nad nowoczesną kulturą żydowską w Polsce. W koncepcji przedstawionej w połowielat 80.XX w." przez Chonego Shmerukaliteraturapolsko- -żydowska - literatura żydowskaw języku polskim - stanowiłaczęść nowoczesnego polisystemu wielojęzycznej kultury żydowskiej, a zarazem była mocno powiązana z literaturą polską. Kluczdo rozgraniczenia różnych obszarów literackich stanowił u Shmeruka modelkomunikacji literackiej, przede wszystkim zaś charakterczytają­

cej publiczności. Co istotne, literatura polsko-żydowska traktowana byłaprzez niego w szerszej, ponadlokalnej perspektywie - jako jedna z wielu nowoczesnych żydow­

skich literatur w językach europejskich, a co zatym szło - reprezentowała również pewne ponadlokalne wzoryi tendencje rozwojowe.

Równolegle z perspektywą socjologiczno-historyczną i kulturowo-historyczną od początkulat 90. formowała sięwbadaniach polsko-żydowskiegopograniczaper­ spektywa wielokulturowej czy - jak byśmy to dziś nazwali - transkulturowej analizy.

Uznawała ona literaturę za obszar, w którymłącząsię wzory, symbole, tópoi zróżnych kulturowych porządków. Jako osobny nurtrychło usamodzielniłysię w jej obrębie studia nad tradycjąreligijną i topiką judajską, skupione naodkrywaniu kontekstów religijnych wcześniejniedostrzeganychlub nieidentyfikowanychjako żydowskie*12.

" Ch. Shmeruk, Hebrew - Yiddish - Polish. The Trilingual Jewish Culture, [w:J The Jews of Poland Between Two World Wars, ed. Y. Gutman, E. Mendelsohn, J. Rein h ar z, Ch. Shmeruk, Hanover and London 1989.

12 W. Panas, Topika judajska, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, Warszawa 1992; S. J. Żurek, „...lotny trud pólistnienia". O motywach judaistycznych w poezji Ar­

nolda Słuckiego, Kraków 1999; tenże, Synowie księżyca. Zapisy poetyckie Aleksandra Wata i Hen­

ryka Grynberga w świetle tradycji i teologii żydowskiej, Lublin 2004.

15 Inny rodzaj ich ujęcia zaproponowała ostatnio Beata Przymuszała: Literatura polsko-ży­

dowska a literatura Holokaustu - kwestia badań kulturowych, [w:] Kulturo-znawstwo. Dyscyplina bez dyscypliny?, red. W. J. Burszta, M. Januszkiewicz, Warszawa 2010.

14 Zob. E. Prokop-Janiec, dz. cyt.

Zrekonstruowane tu - w najogólniejszych zarysach i sporym uproszczeniu - koncepcje13 dają sięuzgodnić ze sobą tylko do pewnego stopnia. (Próby tego rodzaju były już czynione -między innymijeśli idzie o połączenie perspektywy polskieji ży­ dowskiej wopisiestatusuliteraturypolsko-żydowskiejjako twórczości kulturowego pogranicza14). Powiemjednak od razu, że uzgodnienie takie nie wydajemi się dziś najważniejsze. Za bardziej istotne i pilne uważam bowiem wypracowanie nowejper­ spektywy, umożliwiającej przekroczenie dotychczasowego horyzontu badawczego w różnych jego wymiarach: źródeł, konceptualizacji, opisów.

Nowy horyzont badawczy

Jestem przekonana, że osiągnąć to można poprzez trzy ściśle ze sobą powiązane działania:

- po pierwsze: przez poszerzenie źródłowe: rozbudowanie znanego dziś korpusu literackich tekstów polsko-żydowskich;

- po drugie: przez pogłębienie historyczne: toznaczy objęcie badaniamiliteratury przed rokiem 1918;

- po trzecie: przez poszerzenie gatunkowe: to znaczy wyjście poza obszar wąsko pojmowanej literaturypiękneji pozajej modelelitarny15.

15 R. Nycz, Literatura nowoczesna: cztery dyskursy, „Teksty Drugie” 2002, nr 4.

16 J. Kleinberg, Debora. Dramat biblijny w trzech aktach, „Okienko na Świat” 1938, nr 11-12.

Nowe

źródła

Podstawą powinny byćnowe badaniaźródłowe. Kluczowe znaczenie matuw moim przekonaniu kontynuacja badań nad prasą żydowską w językupolskim,która zarów­

no przed rokiem 1918, jak iwlatach 1918-1939jest instytucjonalnym fundamentem polsko-żydowskiego życia literackiego. Dysponujemy dziś nowymi, dla historyka literatury bardzo wartościowymi, pracami dokumentacyjnymi, takimi jak na przy­ kład sporządzona przez Alinę Całą bibliografiapism polsko-żydowskich Żydowskie periodyki idruki okazjonalne w językupolskim(2005),którarejestrujei wstępnie opi­ suje rozległą strefę pism kulturowego pogranicza: asymilatorskich, syjonistycznych, integracjonistycznych.

W odniesieniu do źródeł w gręwchodzi podjęcie badań na różnych polach. Po pierwsze, dzisiejszystan naszej wiedzyo międzywojennej literaturze polsko-żydow­

skiej oparty jest na znajomościnajważniejszych dzienników i tygodników tamtego okresu. Słabo natomiast rozpoznana pozostaje wciąż prasa efemeryczna i lokalna, z którąrównież wiązali się wybitniautorzy polsko-żydowscy.

Podrugie, zainteresowania badaczy niedoczekałysię dotąd - zauważonewpraw­ dzie, ale niezinwentaryzowane, niewydane i nieopisane - formy, takie jak nowele i opowiadania (wtymrenarracje motywów talmudycznych, midraszowych i folklo­ rystycznych), powieści w odcinkach (o różnym charakterze - od popularnych ro­

mansów po ambitne powieści społecznei powieścidla młodzieży), reportaż, felieton, proza publicystyczna.

Po trzecie, badania objąć powinny polsko-żydowski dramat. W dwudziestole­

ciu w wydaniach książkowych ukazałosię zaledwie kilka utworów, wiadomojednak skądinąd, żena łamach prasyogłaszano wówczasna przykład dramat biblijny16 czy

- szczególnie liczne- utwory dla teatrzyków dziecięcych. Przedrokiem 1918publi­ kowanozaś w periodykach i osobnych wydaniach dramaty syjonistyczne17 18 19.

17 J. Lewkowicz, Salomea Blumstein, Piotrków 1902; D. Malz, Doktor Mojżesz Blum, „Rocz­

nik Żydowski” 1902, R. 2, s. 65-106.

18 W. Panas, „Ja - polski poeta, hebrajski niemowa”..., [w:] tenże, Pismo i rana..., s. 41.

19 Zob. V. Lvov-Rogachevsky, A History of Russian-Jewish Literaturę, Ann Arbor 1979;

Juden in der Deutschen Literatur, hrsg. S. Moses, Frankfurt am Main 1986.

Wejście

wiek

Krok kolejny powinno stanowić historyczne pogłębienie badań. Stosunkowo naj­ lepiej rozpoznanym literackim obszarem polsko-żydowskiego pogranicza jest dziś twórczość międzywojenna. Pojęcia

„literatury polsko-żydowskiej” i „literatury żydowsko-polskiej” [...] miałyby za­

stosowanie do zjawisk uformowanych wyłącznie w dwudziestoleciu międzywojennym, zwłaszcza w latach trzydziestych. Wcześniej podejmowano tylko mało znaczące poje­

dyncze próby [...]. Później, po Holocauście, zjawisko to występuje szczątkowo - za epi­

gona można uznać bodajże ostatniego publikującego w Polsce dwujęzycznego pisarza Kalmana Segala. Osobny problem to na przykład twórczość Idy Fink i innych pisarzy mieszkających w Izraelu1"

- twierdził Władysław Panas.

Sama również zajmowałam takie stanowisko i wielokrotnie formułowałam wspierająceje argumenty. Z perspektywy czasu mogę powiedzieć, że istotnywpływ na moje poglądy miało uznanie i przyjęcie za własne racji tych polsko-żydowskich pisarzy,którzy radykalnie odcinali się od starszej twórczości polsko-żydowskiej, trak­

towanejjako tradycja negatywna. Dziś uważam jednak, że stanowiskotakieoznacza uprzywilejowanie jednegotylko historycznego modelu polsko-żydowskiej literatury, uprzywilejowanie zamykające namdrogę do zrozumienia innych jej postaci.Dlatego teżwydaje mi się słuszne i uzasadnione, byzdecydowanie przekroczyć cezuręroku 1918. Ważnąokolicznościąjest tu równieżfakt, żewbadaniach nadnowoczesnymi literaturami żydowskimi w Europie - na przykład niemiecko-żydowską czyrosyj- sko-żydowską - tak radykalne przeciwstawienie literatury starszej i nowszej niejest przyjęte”. Zoczywistychwzględów natomiast radykalną cezurę stanowi w piśmien­ nictwiepolsko-żydowskim Zagłada.

Dysponujemy zaledwie wstępnym rozpoznaniem literaturypolsko-żydowskiego pogranicza drugiej połowy XIX i początku XX w. Z całą pewnością jest to zjawisko szersze, niż można było niegdyś sądzić, a także w znaczniejszym, niż to do tej pory przyznawaliśmy, stopniu powiązane z literaturą międzywojenną - choćby tylko ze

względuna fakt, że w latach 1918-1939 działają wciąż autorzy czynni na łamach wy­ dawanych przed rokiem 1918pism - „Izraelity” czy „Jedności”.

Materiałuzyskany wniesystematycznych i doraźnychkwerendachprasy wycho­ dzącej przed rokiem 1918 przekonuje mnie, że jużnawet dysponując tylko nim,musi­ mydokonać kilkuco najmniej korekt w naszych opisachliteratury polsko-żydowskiej.

Przedewszystkim trzeba przesunąć głębiej w wiek XIX samopowstanietermi­

nu „literatura żydowsko-polska”. Okazuje się bowiem, żewprowadzony w latach 60.

XIX w. termin „literatura polsko-izraelska” już na przełomielat 70. i 80.20 zastąpiły terminy „literatura żydowsko-polska” / „polsko-żydowska”. W roku1881Adolf Jakub Cohn pisałw „Izraelicie”:

20 W. Panas, Sacer: święty - przeklęty, [w:] tenże, Pismo i rana..., s. 16 - podaję użycie tego terminu przez A. Kraushara: tenże, Wspomnienia. Kartka z niedawnej przeszłości, [w:] Książka jubileuszowa dla uczczenia pięćdziesięcioletniej działalności literackiej J. I. Kraszewskiego, Warsza­

wa 1880, s. 525. Alina Cała z kolei odnotowuje go w ogłoszonym w 1879 r. artykule A. J. Cohna O żargonie żydowskim („Izraelita” 1879, nr 22): A. Cała, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864-1897). Postawy. Konflikty. Stereotypy, Warszawa 1989, s. 72.

21 A.J. Cohn, Z powodu jednej książki, „Izraelita” 1881, nr 25, s. 207.

22 „Izraelita”, nr 26, s. 215.

literatura żydowsko-polska, czyli utwory literatów żydowskich, bądź o żydach, bądź dla żydów w języku polskim pisane [...] zaczęła się rozwijać i trwałe zyskiwać podstawy w ostatnich latach dopiero. Wprawdzie, niewielkie to rzeczy, jedno dzieło obszerniejsze, parę broszur i piętnaście roczników pisma naszego... Ale zawsze są, zawsze przynoszą dowód dobrych chęci tych, co je wytworzyli; składają na ich korzyść świadectwo szcze­

rego dążenia do pozbycia się odrębności, do przyswojenia mowie i wiedzy ojczystej ob­

razów i pojęć wcześniej nie znanych21.

W wypowiedzi tej zwraca uwagę:

1.posługiwanie się szerokim pojęciempiśmiennictwa, nie zaś - jak wlatach 60.

XIX w. -wąskim pojęciem literaturypięknej;dodać można, żepodobnie postępował na przykład wówczasNahum Sokołów, który w latach 80. XIX w. wysuwał postulat rozwijaniastudiów żydowskich;

2. uznanie znaczenia prasy żydowskiej w języku polskim („Jutrzenki” (1861- 1863) i„Izraelity” (powstanie 1864) za kluczową instytucję tego piśmiennictwa.

Pochodząca z lat 80. XIX w. koncepcja Cohna łączyze sobą ściśle motywację literackąispołeczną. Punktem wyjścia są w niej - na równych prawach -wiara w za­ dania poznawczei wychowawcze sztukioraz integracjonistyczna wizja relacji polsko- -żydowskich. Skoro rolą literatury ma być: „Oświecanie szerszych kółpubliczności o przedmiotach nieznanych, a poznania godnych”, skoronastępnie: „Przeszłość ziemi ojczystej, geografia jej i etnografia, opisy zwyczajów i obyczajów zamieszkującej ją ludności[...] oto ztych przedmiotów najważniejsze”22 (nr 26), zatem - argumentuje Cohn - także i Żydzi,ichreligia,kulturai życie codzienne, powinnistać się tematem

literatury polskiejw tej jejczęści, którą stanowiliteratura polsko-żydowska. Dalej zaś dodaje:

Żydzi w kraju tutejszym od ośmiu z górą wieków zamieszkali, w ciągu całego tego czasu wierni towarzysze ludności autochtonicznej, w dobrej i złej doli - niewątpliwie stanowią część integralną społeczeństwa krajowego i jako tacy do bliższego poznania mają prawo... Poznanie to tym jest konieczniejszym, ile, że żydzi przez współobywateli swych nie tylko nie są znani, lecz nadto w wielu razach przez tychże zapoznawani, o ile, że to co z wewnętrznego bytu ich i wierzeń jest świadomym, po większej części mylnie i z uprzedzeniami tłumaczonym bywa...23

23 Tamże.

24 Znakiem tej tendencji było dla niego przemilczenie literatury żydowsko-polskiej w Zary­

sie literatury polskiej ostatnich lat szesnastu Piotra Chmielowskiego, który wyłączał z kręgu swego zainteresowania „Izraelitę” - traktując tygodnik wyłącznie jako „organ wyznaniowy” - i „nie wy­

mienił ani jednego z dzieł napisanych przez żydów, a mających za przedmiot kwestię żydowską”

(nr 25).

25 A.J. Cohn, jedna z tysiąca, „Izraelita” 1889, nr 3, s. 19.

26 Tamże, s. 19.

27 Tamże.

Świadomy niepewnejpozycjitej literatury w czytelniczym- polskim - odbiorze, Cohn stara się,po pierwsze, walczyć z jejmarginalizowaniemi przemilczaniem24, po drugiezaś -obalić zarzut, iżbędzie ona rodzajem „ghettaduchowego”,świadectwem uporczywejskłonności Żydów do wydzielania się iodosabniania.

Tę samą linię obrony przed oskarżeniami o separatyzm i tę samą linię dowo­ dzenia, że literatura polsko-żydowska stanowi część literatury polskiej, kontynuować będzie w roku 1889, apelując do żydowskiej inteligencji o „wytworzenie literatury polsko-żydowskiej”25:

[...] jest [...] popieranie literatury polsko-żydowskiej tak mało dla społeczeństwa szkodliwym, jak nim jest interesowanie się losem pojedynczych odłamów społeczeń­

stwa tego. I jedno i drugie gwoli wydoskonalenia całości zajmuje się składanymi częścia­

mi, i jedno i drugie więc ku dobru całości zmierza26.

Zadania,jakie przed literaturą polsko-żydowską stawiał Cohn, były wznacznej części natury apologetycznej: pisarze polsko-żydowscy mieli bronić Żydów przed niesłusznymi oskarżeniami ze strony polskiej, wyjaśniać i opisywać świat żydow­

ski, wreszcie „kreślić wspomnienia własnej młodości”27. W rezultacie projektował wówczas dwa nurty polsko-żydowskiej prozy: nurt tendencyjnych, asymilatorskich

„romansów reform” i nurt „historyczno-etnograficzny”, jak pisał, reprezentowany - między innymi - przezutwory oparte namateriale żydowskiego folkloru ilokalnych legendach.

Inna korekta dotyczy recepcji literatury polsko-żydowskiej. Znacznie wcze­ śniej bowiem niż sądziliśmy dotąd, opisy ideowo zróżnicowanej literatury polsko-

-żydowskiej pojawiły się po stronie polskiej. Jako przykład przywołaćmożna pocho­

dzącą z 1906 r. wypowiedź AndrzejaNiemojewskiego (późniejszegoautora cieszącej się złą sławą Duszy żydowskiej w zwierciadle Talmudu), który zauważał powstanie -zwracam uwagę napołączenie narodowych kwalifikacjitej twórczości - nowego działu piśmiennictwa polskiego,jakimjest „literatura żydowska”. Włączałw jejobręb utwory pisane przezasymilatorów (twórczośćHenrykaNussbauma), syjonistów (Sa- frus pod redakcją Jana Kirszrota) iogłaszane wówczas pierwsze przekłady literatury

jidysz (tłumaczenia poezji Morisa Rosenfelda). Niemojewski pisał:

[...] nowym działem polskiego piśmiennictwa jest literatura żydowska, która z każ­

dym niemal dniem rośnie. [...] za polskie pióro chwytają nie tylko zwolennicy asymi­

lacji, poczynając od Hilarego Nussbauma a kończąc na Bellarjuszu, ale nawet tej asy­

milacji najwięksi przeciwnicy. Każdy czuje, że mimo haseł syjonizmu, odrębności narodowej, własnego języka i własnej ojczyzny za morzem, wyrasta sprawa na miejscu [...], więc i na miejscu musi być omówiona w języku dla wszystkich obywateli kraju zro­

zumiałym. Gama tonów rośnie. Dział owej literatury zajmuje się nie tylko Żydem jako Żydem, ale Żydem jako człowiekiem28.

28 A. Niemojewski, Nowy dział piśmiennictwa polskiego, „Odrodzenie” 1906, nr 17, s. 6.

29 Był to okres filosemicki w twórczości Andrzeja Niemojewskiego, trwający do 1907 r. Zob.

na ten temat: D. Trześniowski, Biografia ideowa polskiego inteligenta: od filo- do antysemityzmu, [w:] Kwestia żydowska w XIX wieku. Spory o tożsamość Polaków, red. G. Borkowska, Warszawa 2004.

Komentarz ten - łączący w całość rozmaiteideologicznenurty literatury polsko- -żydowskiej początku XX w. - bez wątpienia dokumentuje pewien styl jej odbioru funkcjonujący postroniepolskiej przed rokiem191829. Możesięon okazaćinspiru­

jący również dziś,zachęcając domyśleniaoniejnie jakoo jednolitym czy jednorod­

nym zjawisku krótszegohistorycznegozasięgu, ale orozleglejszym,lecz wewnętrznie zróżnicowanym obszarze, mającym rozmaite lokalne - ideologiczne i historyczne - warianty.

Nie ulega wątpliwości, żekoncepcjaliteratury polsko-żydowskiej jako instytucji nowoczesnejkultury,a przytyminstytucji ewoluującej - bo uwarunkowanejzmien­

nymi okolicznościami historyczno-kulturowymi - pozwoliłabyinaczej opisać relacje pomiędzy jej różnymi historycznymipostaciami przed rokiem 1939. Istotne byłoby przeniesienie akcentuz tego, co jest nieciągłościąi zerwaniem, nato, co jest konty­

nuacją, ponowieniem,przetworzeniem.

Poza

literaturę

Krok trzecistanowić powinno gatunkowe poszerzenie pola badań. Inspiracjąmogą być tudlanasstudia kulturowe znoszące podział pomiędzy literaturą elitarną i popu­

larną, pomiędzy jej modelem instrumentalnymiautonomicznym30. Odrzucenietych hierarchii ipodziałów otworzydrogędo badań takich pomijanychdotąd obszarów, jakna przykład:

30 Zob. A. Easthope, Literary Into Cultural Studies, London 1991.

11 Zob. M. Dąbrowski, dz. cyt., s. 13-14.

32 Ten typ badań rozwija się w ostatnich latach w Polsce. Zob. np.: J. Kumiega, Rodzina w wypowiedziach literackich dzieci oraz Z. Beszczyńska, Poszukiwanie sensu życia. Wiersze dzieci i młodzieży nadsyłane na konkursy literackie, [w:] Kultura literacka dzieci i młodzieży u progu XXI stulecia, red. J. Papuzińska, G. Leszczyński, Warszawa 2002.

33 Zob. M. Camitta, Vernacular Writing: Varieties of Literacy Among Philadelphia High School Students, [w:] Cross-Cultural Approaches to Literacy, ed. B. St reet, Cambridge and New York 1993.

34 Piszę o tym szerzej w artykule pt. Stories on Palestine in Inter-War Polish-Jewish Childrens Literature, [w:] Poles & lews. History - Culture - Education, eds. M. Misztal, P. Trojański, Kraków 2011.

- twórczość dla dziecii młodzieżyi - tonie pomyłka- twórczość dzieci imłodzieży;

- satyra;

- proza publicystyczna, pamfletpolityczny, felieton, reportaż;

- tekstyużytkowe, w tymkalendarzeorazwypisy i podręcznikiszkolne.

Krok taki wydaje mi siętym ważniejszy,że chcąc wyodrębnić literaturępolsko- -żydowską, do tej pory posługiwaliśmy się często (zbyt często - i mówię tu także o sobie) przeciwstawieniem literatury elitarnej i popularnej, wysokoartystycznej i drugorzędnej. Prowadziłotodorozmaitych nieporozumień, a nierzadko także - do deprecjonowania polsko-żydowskiej twórczości31.

Zmianę perspektywy wnieść mogą niewątpliwie badania nad twórczością dla dzieci i młodzieży oraztwórczością dzieci i młodzieży. Obszary te są dziś zarówno przedmiotem zainteresowania tradycyjnie zorientowanych badań literackich32, jak też antropologii literatury i studiów kulturowych. W tych ostatnich literatura two­ rzonaprzez dzieci i młodzież rozumiana jest jako twórczośćwernakularnai przejaw społecznych praktyk piśmiennych33. Z naszego punktu widzenia szczególnie istotne wydaje się to, że między innymi na przykładzie twórczości dla dzieci i młodzieży można śledzićciągłośći zmianę wzorów literatury polsko-żydowskiej w XIX i XX w.

Starszy z tych wzorówwyznacza pisanym w języku polskim utworom adresowanym do dzieci żydowskich przedewszystkimfunkcjęmedium żydowskiej tradycji, now­ szy-cechuje zaangażowanie w życiewspółczesne oraz wyraźna narodowa iideolo­ giczna orientacja. Oba wzoryistniejąobok siebie w okresiemiędzywojennym34.

Twórczość dzieci i młodzieżyz kolei to jeden z tych obszarów literatury mię­ dzywojennej i jedna z tych piśmienniczych praktyk, w których kontekście lepiej rozumiemy takie zjawiska późniejsze, jak na przykład dziecięce zapisy Holokaustu.

W okresie dwudziestolecia szkołą pisarskąmłodychsą zazwyczaj środowiskowe pi­

sma redagowane przez nich samych lub przy ichwspółudziale. Na ich łamach debiu­

tujązarówno ci, którzy zczasem przechodzą do najpoważniejszych pism polsko-ży­

dowskiego obiegu (na przykładMaurycy Schlanger, Józef Lipski,Akiba Rubinstein publikują najpierw w warszawskim „Tygodniku Młodych”, później zaś w „Nowym Głosie”, „Naszym Przeglądzie” i „Opinii”), jak i ci, których poznamy jako autorów dopieropo Zagładzie (na przykład Józef Hen i Józef Bau’5). Młodych i najmłodszych twórców pociąga nietylko poezja, ale też proza, w tym - powieść. Wśród jej tematów sąrównież współczesne stosunki polsko-żydowskie i jest swoistym paradoksem, że tow prozie najmłodszych autorówodnajdujemyw dwudziestoleciu wzory społecznej powieści żydowskiej,które słabiej są obecne w prozie dorosłych’6. Szersze teoretycz­

ne uzasadnienie dla badań nad tym obszarem piśmiennictwamogąstanowić poglądy JanuszaKorczaka, dla którego twórczość dzieci była zarówno jednym z najważniej­ szych środków dziecięcej autoekspresji i autorefleksji’7,jak i jednym z najważniej­ szych źródeł poznania dziecięcej wyobraźni i doświadczenia świata, a szerzej- wy­ obrażeńspołecznych.

Perspektyważydowskich

studiów kulturowych35 36 37 38 39

35 Zob. „Okienko na Świat” 1938, nr 6.

36 Zob. R. Madajska, Nie znamy ich, „Okienko na Świat” 1938, nr 11,13, 1939, nr 4-5,10-12, 17, 20-25; I. Kirszbaum, Pożegnanie z golusem, „Okienko na Świat” 1939, nr 11,12.

37 Serdecznie dziękuję Bożenie Wojnowskiej - znawczyni myśli Janusza Korczaka - za zwró­

cenie mi uwagi na ten kontekst interpretacji twórczości dziecięcej.

38 O żydowskich studiach kulturowych zob. S. J. Bronner, The «Chutzpah» of Jewish Cultural Studies, „Jewish Cultural Studies” 2008, vol. 1.

39 Transkulturację rozumiem tu za Mary Louise Pratt jako proces zachodzący w strefie kon­

taktu kulturowego, a polegający na selekcji i wyborze tych elementów pochodzących z kultury Jak wiadomo, studia kulturowe odwołują się do wielu - rozmaitych - metod ana­ litycznych. W odniesieniu do literatury polsko-żydowskiej obiecujące wydają się zwłaszcza dwie: analiza transkulturowa i perspektywa postkolonialna. Wybieram je także dlatego, że pozwalają one interpretować różne teksty kultury - od utworu lirycznegopo czytankę szkolną.

Analizatranskulturowa

Zakorzenienie wróżnych tradycjach - i pośredniczenie między nimi- jest istot­

nymwyróżnikiempolsko-żydowskich utworów. Właśnieze względu na tę cechęlite­ raturę polsko-żydowską można uznać za rodzaj tekstowej transkulturowej przestrze­

ni”. Charakter taki ma zarównoliteratura XIX, jaki XIX w. - od utworów z lat 30.

XIX w. po utworyzlat 30. XX w. W prozie Jakuba Tugenholda {Dumania Izraelity) z lat 30.XIX w. osobiste wyznaniełączysię zkomentarzem o charakterze midraszu orazwykładem współczesnejhistorii Polski i Europy.W XX-wiecznych syjonistycz­

nych deklaracjach poetyckich pobrzmiewają echa Mickiewicza i Wyspiańskiego, a syjonistyczny Bildungsroman powtarza wzory znanez prozy Żeromskiego.Utwory pisane w czytelnej młodopolskiej manierze stylistycznej rozwijają tradycyjne wąt­

ki żydowskiegofolkloru, styl skamandrycki zaś łączy się z reminiscencjamiżydow­

skiej liryki społecznej spod znaku Abrahama Rajzena. Transkulturowość ma rów­

nież lingwistyczny wykładnik wyrażającysię w nasyceniupolszczyzny hebraizmami i jidyszyzmami40.

dominującej, które zostają włączone do kultury grupy mniejszościowej. M. L. Pratt, Imperial Eyes.

Travel Writing and Transculturation, New York 1992, s. 6.

40 O tym aspekcie języka tekstów literackich zob.: M. Altbauer, O „prawdziwym Jakubie"

i innych replikach, [w:] tenże, Wzajemne wpływy polsko-żydowskie w dziedzinie językowej, wybór i oprać. M. Brzezina, Kraków 2002.

41 Zob. S. Heschel, Jewish Studies as Counterhistory, [w:] Insider/Outsider: American Jews and Multiculturalism, ed. D. Biale, Detroit 1998. Wstępne propozycje w tym zakresie sformuło­

wałam w artykule: Paradygmat postkolonialny w badaniach kulturowych relacji polsko-żydowskich, [w:] Studia postkolonialne nad kulturę i cywilizację polskę, red. K. Stępnik, D. Trześniowski, Lublin 2010.

42 Zob. Z. Librowicz, Shylock. Studium w listach Żyda do chrześcijanki, Warszawa 1876.

4S Heschel uważała na przykład, że żydowsko-niemieccy intelektualiści XIX w. (uczeni re­

prezentujący kierunek Wissenschaft des Judentums - Abraham Geiger, Heinrich Graetz, Leopold Zunz) sformułowali stanowisko nie tylko polemiczne wobec chrześcijańskiej (negatywnej czy wręcz nienawistnej) „konstrukcji judaizmu” (dz. cyt., s. 102), ale też stanowisko ustanawiające Bi­

blię hebrajską, judaizm i literaturę rabiniczną centrum kultury europejskiej. Ich krytyczne prace są dla niej przykładem oporu wobec kanonicznej wersji historii Zachodu i uświęconej wizji jego cywi­

Perspektywa postkolonialna

Innychnarzędzi dostarcza krytyka postkolonialna w takim jej wariancie, w jakim proponuje stosować ją w obrębie studiówżydowskich Susannah Heschel41. Heschel interesuje pogranicznyobszar kulturyżydowskiej w języku niemieckim (orazwspół­ czesny obszar kultury żydowsko-amerykańskiej), przede wszystkim zaś rozbrzmie­ wający tu „żydowskigłos” odpowiadający na hegemoniczną narrację zachodnią-to znaczy żydowska kontr-narracja (czy kontr-opowieść) o subwersywnych,rewizjoni­

stycznychwobec tradycjiZachodufunkcjach. Jak przypominałam, właśnie zadania apologetyczne i rewizjonistyczne wyznaczane były literaturze polsko-żydowskiej w jej XIX- i XX-wiecznych programach. W XIX i XX w. daje się wyodrębnić wniej nurt polemiczny wobec dominujących polskich wyobrażeń natemat judaizmu, Ży­

dów, relacji polsko-żydowskich, w którego obrębie umieścić można twórczość tak skądinąd różnych autorów, jak Zygmunt Librowicz42, Roman Brandstaetter4’ czy Henryk Grynberg44.

Podsumowanie

Jestem przekonana, że pełniejszy opis literatury pogranicza polsko-żydowskiego - w jej różnych gatunkowych, historycznych i ideowych wariantach - możedojść do skutku przede wszystkim dzięki nowym badaniom źródłowym i zwrotowi ku no­ wym metodom analitycznym. Najszerszą ramę integrującą dla takiego opisu stwo­ rzyć dziś mogą studia kulturowe akcentująceścisłe związki praktykpiśmienniczych z polem innych kulturowych praktyk i uznające teksty literackie zatekstykultury, które „wchłonęły w siebie wartości i konteksty społeczne”4445.

lizacyjnych - greckich - źródeł, a także świadomym wyzwaniem rzuconym zachodniemu kulturo­

wemu kanonowi. W tym kierunku zmierza również wyraźnie późna twórczość R. Brandstaettera.

44 Zob. S. Bu ryła, Opisać Zagładę. Holocaust w twórczości Henryka Grynberga, Wrocław 2006.

45 M. P. Markowski, Badania kulturowe, [w:] A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Kraków 2006, s. 522.