JERZY WILKIN1
CZY BADANIE WIELOZAWODOWOŒCI RODZIN
ROLNICZYCH MA SENS?
Moja wypowiedŸ sprowokowana zosta³a tekstem Andrzeja Kalety: Kilka
uwag o «wielozawodowoœci» i «rodzinie rolniczej» oraz pojêciach pokrewnych,
odnosz¹cym siê do ksi¹¿ki Marty B³¹d: Wielozawodowoœæ w rodzinach
rolni-czych. Przyczyny, uwarunkowania i tendencje rozwoju(IRWiR PAN, Warszawa
2011). Zacznê od stwierdzenia, ¿e wy¿ej wymienion¹ pracê Marty B³¹d uwa-¿am za oryginalne i wartoœciowe osi¹gniêcie badawcze. Autorka tej pracy pod-jê³a tematy badawcze niegdyœ doœæ popularne, ale w ostatnich kilkunastu latach zaniedbane. Dotycz¹ one ró¿nych form pozarolniczej aktywnoœci zawodowej (gospodarczej) rolników i ich rodzin, sposobów ³¹czenia wielu Ÿróde³ dochodów i znaczenia tego zjawiska. W latach 60. i 70. XX wieku najpopularniejsz¹ kate-gori¹ w tej sferze analizy byli ch³opi-robotnicy, których masowoœæ zosta³a spo-wodowana, z jednej strony, niepowodzeniem kolektywizacji polskiego rolnictwa w latach 50. i utrzymania du¿ej liczby ma³ych gospodarstw ch³opskich, a z dru-giej – zapotrzebowaniem ze strony szybko rozwijaj¹cego siê przemys³u, budo-wnictwa i sektora us³ug przy niedostatecznie szybkim rozwoju miast. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN by³ jedn¹ z czo³owych placówek naukowych w Polsce prowadz¹cych badania nad tym zjawiskiem. Badania te prowadzili za-równo ekonomiœci, jak i socjologowie zwi¹zani z tym Instytutem, a zw³aszcza: Dyzma Ga³aj, Marek Muszyñski, Marek K³odziñski i Franciszek Kolbusz. Od strony demograficznej procesy te by³y badane przez Izas³awa Frenkla i Andrze-ja Rosnera. W okresie tzw. transformacji postsocAndrze-jalistycznej kwestia ch³opów-robotników i zjawisko wielozawodowoœci na wsi zosta³y przez naukowców zmarginalizowane. Prowadzone by³y badania dotycz¹ce dywersyfikacji docho-dów na wsi i przekszta³ceñ struktury spo³eczno-ekonomicznej wsi, ale pytanie dotycz¹ce tego, co sta³o siê z dawnymi ch³opami-robotnikami i czym
ewentual-146
WIEΠI ROLNICTWO, NR 2 (155) 2012
Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail: wilkin@wne.edu.pl).
nie ta forma aktywnoœci zawodowej i stylu ¿ycia zosta³a zast¹piona w nowej rze-czywistoœci, po 1989 roku, pozostawa³o bez jasnej odpowiedzi. Marta B³¹d po-stanowi³a uzupe³niæ wiedzê z tego zakresu funkcjonowania rolnictwa i wsi. Ksi¹¿ka Wielozawodowoœæ w rodzinach rolniczych zawiera przegl¹d kwestii me-todologicznych dotycz¹cych zawodu i wielozawodowoœci, powi¹zania kwestii wielozawodowoœci z wybranymi teoriami rozwoju rolnictwa i obszarów wiej-skich (na tle ogólnych teorii rozwoju), ewolucji zjawiska wielozawodowoœci i jej wspó³czesnych form w ró¿nych krajach œwiata, w tym w Polsce, opieraj¹c siê na oryginalnych badaniach empirycznych Autorki. Jest to wiêc dzie³o komplekso-we, bazuj¹ce na podejœciu interdyscyplinarnym, wydatnie wzbogacaj¹ce wiedzê z zakresu wielozawodowoœci na wsi i innych pokrewnych zjawisk spo³eczno-ekonomicznych. Piszê o tym dlatego, ¿e w swoich uwagach na temat tej ksi¹¿ki Andrzej Kaleta skupi³ siê na sprawach terminologicznych i metodologicznych, pomijaj¹c charakterystykê ca³oœci dzie³a, którego jego uwagi dotycz¹.
Problem zawodu rolnika, przechodzenia od sposobu ¿ycia rodzin ch³opskich, integruj¹cego gospodarstwo domowe z gospodarstwem rolnym, do tego, co mo¿na nazwaæ profesjonalizacj¹ dzia³alnoœci rolniczej, budzi ci¹gle zaintereso-wanie i kontrowersje. Od czasów rewolucji przemys³owej mieliœmy do czynie-nia z postêpuj¹cym podzia³em pracy i specjalizacj¹. Dziêki temu wydajnoœæ pra-cy ros³a szybciej ni¿ kiedykolwiek przedtem. W wiêkszoœci przypadków aktyw-noœæ gospodarcza stawa³a siê zawodem, a nie sposobem ¿ycia. W pewnym za-kresie proces ten obj¹³ równie¿ rolnictwo. W odniesieniu do polskiego rolnictwa zjawisko to odzwierciedla tytu³ znanej pracy Dyzmy Ga³aja: Od ch³opa do
rol-nika [Ga³aj 1996]. Jest to bardzo interesuj¹ce studium przemian rodzin
ch³op-skich na przyk³adzie wsi Bocheñ. W literaturze polskiej mo¿na znaleŸæ kilka po-dobnych monografii pokazuj¹cych przemiany tradycyjnej wsi i rolnictwa.
Proces profesjonalizacji pracy rolnika nie przebiega³ jednak identycznie jak w innych dzia³ach gospodarki, co jest jednym z najwa¿niejszych Ÿróde³ tzw. kwestii ch³opskiej i kwestii agrarnej. Praca w rolnictwie mia³a i ma charak-ter wielofunkcyjny, a pozyskiwaniu dochodów rolniczych towarzyszy doœæ po-wszechnie korzystanie tak¿e z innych Ÿróde³ dochodów. To zjawisko jest bardzo czêsto nazywane „wielofunkcyjnoœci¹” rolnika czy rodziny rolniczej, „wieloak-tywnoœci¹” (pluriactivity) czy wielozawodowoœci¹. W tym kontekœcie pojawia siê te¿ termin „dywersyfikacja ekonomiczna gospodarstw rolniczych”.
Andrzej Kaleta du¿o uwagi w swoim opracowaniu poœwiêci³ ocenie przydat-noœci pojêcia „zawodu”, nie tylko w odniesieniu do rolnictwa, ale te¿ w odnie-sieniu do wspó³czesnego rynku pracy. Uznaje je za archaiczne, nieprzystaj¹ce do obecnie dominuj¹cych warunków w dziedzinie zatrudnienia i dzia³alnoœci go-spodarczej. Jeœli pojêcie „zawód” jest archaiczne, to i pojêcie „wielozawodo-woœæ” równie¿. Wiêkszoœæ form zatrudnienia nie przybiera wspó³czeœnie posta-ci zawodu, a jest tylko mniej lub bardziej trwa³ym zajêposta-ciem przynosz¹cym do-chód. U¿ywaj¹c terminologii amerykañskiej, s¹ to raczej „jobs” ni¿ „professions”. „Zawód”, jako pojêcie, powinien wiêc byæ zarezerwowany tylko do nielicznych form zatrudnienia, wymagaj¹cych odpowiednich kwalifikacji i charakteryzuj¹-cych siê pewn¹ stabilnoœci¹. To prawda, ¿e na bardzo zmiennym, elastycznym
i niestabilnym rynku pracy pojêcie „zawodu” staje siê bardzo nieprecyzyjne i trudno uchwytne. „Zawód” nie jest jednak pojêciem bezu¿ytecznym! Nie mo¿-na przecie¿ zaprzeczyæ, ¿e to co wykonuje lekarz, mo¿-nauczyciel, makler gie³dowy, programista komputerowy czy kominiarz, nie zas³uguje na miano zawodu. Nie jest te¿ pojêciem pustym „zawód rolnika”, zw³aszcza ¿e jest on na ogó³ wyko-nywany stosunkowo trwale (niekiedy przez ca³e doros³e ¿ycie rolnika) i wyma-ga coraz wiêkszych kwalifikacji, bowiem wspó³czesne rolnictwo jest oparte na wiedzy (science-based agriculture). Aktywnoœæ rolnika, jako producenta rolne-go, zas³uguje niew¹tpliwie na miano zawodu, zw³aszcza w krajach wy¿ej rozwi-niêtych. Wiêcej w¹tpliwoœci budzi natomiast zasadnoœæ uznania za zawód (za-wody) tych licznych form dzia³alnoœci zarobkowej, które nie wymagaj¹ szcze-gólnych kwalifikacji, kontrakty o zatrudnieniu dotycz¹ krótkich okresów, a prze-stawienie siê z jednej formy i miejsca pracy na inne dokonuje siê stosunkowo ³atwo i szybko.
Rolnicy i cz³onkowie ich rodzin w wiêkszoœci poszukuj¹ dodatkowych Ÿróde³ dochodów, podejmuj¹c na ogó³ tego typu prace zarobkowe. Oczywiœcie, nie ka-¿da taka praca staje siê zawodem, ale granica ta jest p³ynna, a pojêcie „zawodu” nieostre i rozci¹gliwe. Nie jest to na pewno pojêcie doskona³e, ale czym je za-st¹piæ? Dawniej pojêcie „ch³opa-robotnika” by³o zrozumia³e i doœæ precyzyjne. Teraz na ogó³ rolnik nie jest ju¿ ch³opem, a praca zarobkowa wykonywana poza gospodarstwem nie musi byæ prac¹ robotnika. Zdarza siê nawet ³¹czenie pracy w rolnictwie z prac¹ na stanowisku ministra, a nawet premiera. W miêdzynaro-dowej literaturze dotycz¹cej wsi i rolnictwa odpowiednikiem polskiego terminu „wielozawodowoœæ” jest „pluriactivity”. Uwa¿am jednak, ¿e „wielozawodo-woœæ” jest znacznie precyzyjniejszym terminem ni¿ „wieloaktywnoœæ”. Andrzej Kaleta proponuje zast¹piæ „archaiczny” termin zawodu pojêciami: praca zawo-dowa, praca zarobkowa czy aktywnoœæ ekonomiczna. Czy jednak termin „wie-loaktywnoœæ ekonomiczna” jest lepszy ni¿ „wielozawodowoœæ”? Czy ³¹czenie pracy w gospodarstwie rolnym z prac¹ ochroniarza, pomocnika murarskiego, pracownika leœnego, kierowcy mikrobusu czy sprzedawcy sklepowego nie zas³u-guje na miano wielozawodowoœci, nawet jeœli jest to ³¹czenie nie zawodów, a „zawodzików”. Dopóki nie znajdziemy wyraŸnie lepszych, bardziej adekwat-nych do zmienionej rzeczywistoœci spo³eczno-ekonomicznej pojêæ, pos³ugujmy siê tymi, które s¹ nieŸle zakorzenione w literaturze przedmiotu i przynajmniej intuicyj-nie zrozumia³e. Mimo swych zastrze¿eñ do terminu „wielozawodowoœæ”, Andrzej Kaleta pos³uguje siê nim chêtnie, zapewne ze wzglêdów wy¿ej wymienionych. W ksi¹¿ce Dywersyfikacja Ÿróde³ dochodów ludnoœci wiejskiej [Kaleta 2008] s¹ na-stêpuj¹ce tytu³y rozdzia³ów: Wielozawodowoœæ na obszarach wiejskich. Rys
history-czny, Wielozawodowoœæ jako warunek zrównowa¿onego rozwoju obszarów wiej-skich Europy XXI wieku, Wielozawodowoœæ na obszarach wiejskich wspó³czesnej Europy i Zasoby gospodarstwa jako podstawa wielozawodowoœci wtórnej rodzin rolniczych.Okazuje siê, ¿e zajmuj¹c siê dywersyfikacj¹ ekonomiczn¹ dochodów
lu-dnoœci wiejskiej, nie sposób uciec od terminu „wielozawodowoœæ”.
Marta B³¹d dokona³a przegl¹du ró¿nych pojêæ i koncepcji teoretycznych wy-korzystywanych do opisu zjawiska ³¹czenia pracy w gospodarstwie z innymi
formami pracy zarobkowej i wybra³a termin „wielozawodowoœæ”, jako najbar-dziej przydatny do swoich badañ. Uczyni³a to nie bez wielu w¹tpliwoœci, które te¿ podziela Andrzej Kaleta.
Czy badanie wspó³czesnych form i dynamiki wielozawodowoœci powinno siê odnosiæ do rodziny rolniczej czy gospodarstwa domowego? By³o to przedmio-tem rozwa¿añ i dyskusji w trakcie przygotowywania ksi¹¿ki przez Martê B³¹d. Mia³em okazjê uczestniczyæ przynajmniej w czêœci tych dyskusji. Andrzej Ka-leta uwa¿a, ¿e lepsz¹ kategori¹ ni¿ rodzina rolnicza by³aby kategoria gospodar-stwa domowego. To prawda, ¿e podmiotów zwi¹zanych z rolnictwem i podej-muj¹cych decyzje o wieloaktywnoœci ekonomicznej czy wielozawodowoœci jest wiêcej ni¿ rodzin rolniczych. Czêœæ gospodarstw rolnych prowadzonych jest przez jedno- czy dwuosobowe gospodarstwa domowe, nieprzystaj¹ce do kon-cepcji rodziny. Gospodarstwa rodzinne s¹ jednak nadal najpopularniejsz¹ i naj-wa¿niejsz¹ instytucjonaln¹ form¹ gospodarowania w polskim rolnictwie. Przy-jêcie za jednostkê analizy rodzinê rolnicz¹, a nie gospodarstwo domowe, pozwo-li³o Autorce omawianej ksi¹¿ki zidentyfikowaæ niektóre motywy i mechanizmy podzia³u pracy w ramach rodzin zwi¹zanych z rolnictwem, w tym wyboru form i zakresu aktywnoœci poza gospodarstwem. Myœlê, ¿e jest to interesuj¹cy aspekt analizy, zarówno dla socjologa, jak i ekonomisty.
Nie mam w¹tpliwoœci, ¿e aparat pojêciowy nauk spo³ecznych odnosz¹cy siê do wspó³czesnego rolnictwa i wsi wymaga krytycznej oceny i zapewne wiêkszej lub mniejszej wymiany. Na ten wa¿ny fakt zwraca uwagê Andrzej Kaleta w wy-¿ej wymienionym tekœcie polemicznym, a tak¿e w wielu innych swoich publika-cjach. Ten apel przyjmujê i popieram. Ksi¹¿ka Marty B³¹d Wielozawodowoœæ
w rodzinach rolniczych jest nie tylko bodŸcem do tej wa¿nej metodologicznej
dyskusji, ale zawiera te¿ du¿o materia³u analitycznego, wzbogacaj¹cego mery-toryczne podstawy tej dyskusji.
BIBLIOGRAFIA
B³¹d M., 2011: Wielozawodowoœæ w rodzinach rolniczych. Przyczyny, uwarunkowania i tendencje
rozwoju. IRWiR PAN, Warszawa.
Ga³aj D., 1996: Od ch³opa do rolnika. Powtórna monografia wsi Bocheñ. Studia nad kwesti¹
ch³opsk¹.Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.
Kaleta A., 2008: Dywersyfikacja Ÿróde³ dochodów ludnoœci wiejskiej. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Miko³aja Kopernika, Toruñ.
