Bezpieczeństwo l Polityka

Polityka

l •

Bezpieczeństwo

Tom I

WYDAJE

INSTYTUT STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

UJK, Filia w Piotrkowie Trybunalskim

Piotrków Trybunalski 2010

Agnieszka Rogozińska

(UJK, Filia Piotrków Trybunalski)

Strategia bezpieczeństwa państwa w polityce obozu piłsudczykowskiego w latach 1926-1935.

Zarys problematyki

Ramy chronologiczne opracowania wyznaczają dwie daty:

przewrót majowy 1926 r. i powrót do władzy Józefa Piłsudskiego oraz rok śmierci Marszałka. W okresie tym całość zagadnień zawiązanych z funkcjonowaniem państwa, a w szczególności sprawy dotyczące kształtowania polityki bezpieczeństwa, wojska i polityki zagranicznej defacto znalazły się w rękach Marszałka.

Podstawowe wytyczne strategii bezpieczeństwa Drugiej Rzecz- pospolitej określone zostały 19stycznia 1922 r. podczas tajnego posie- dzeniu Rady Ministrów. Głównym jej założeniem była obrona ładu terytorialnego ustalonego na mocy podpisanych traktatów - wersal- skiego i ryskiego oraz działalności Ligi Narodów, utrzymanie praw nabytych przez Rzeczpospolitą, odrzucenie agresywnej polityki wobec sąsiadów. Za narzędzie niezbędne dorealizacji tych celów uznano so- jusze polityczne i wojskowe zawierane z państwami o zbieżnych z Rzeczpospolitą interesach - koncepcja ta bez większych zmian funk- cjonowała do września 1939 r. Jej uzupełnienie stanowiły wytyczne opracowane 6 listopada 1924 r. przez Komitet Polityczny Rady Mini- strów w sprawie przygotowań obronnych Polski przyjmujące za pod- stawę polityki obronnej kraju sojusze zRumunią i Francją.

Agnieszka Rogozińska 12

Zamach majowy w 1926 r. i objęcie faktycznych rządów przez Piłsudskiego doprowadziły do istotnych zmian w polityce zagranicznej i wojskowej Polski, co wpłynęło na reorganizację strategii obronnej

państwa". Zagadnienia bezpieczeństwa kraju w ujęciu obozu piłsud- czykowskiego determinowane były przede wszystkim przesłankami wynikającymi z położenia geopolitycznego Polski, hiśtorii jej rozbio- rów oraz bieżącej sytuacji międzynarodowej. Czynniki te określały realistyczną potrzebę oparcia bezpieczeństwa Rzeczpospolitej przede wszystkim na siłach własnych.

Na znaczeniu traciły sojusze z Francją i Rumunią, które do 1926 r. stanowiły filary koncepcji obronnej państwa. Francja coraz wyraźniej przechodziła na pozycje defensywne i w imię dobrych sto- sunków z Niemcami gotowa była zapłacić - co pokazały m.in. rokowa- nia w Locarno - zminimalizowaniem swych sojuszniczych zobowiązań określonych w umowie polityczno-wojskowej zawartej z Polską w lu- tym 1921 r. Niechętna Polsce Wielka Brytania opowiadała się za stopniowym znoszeniem ograniczeń nałożonych na Niemcy przez traktat wersalski, dążąc do zahamowania dalszego wzrostu pozycji Francji w Europie. W 1926r. Piłsudski zdecydował o kontynuowaniu koncepcji obronnej kraju wg zasadniczych punktów strategii opraco- wanej w styczniu 1922 r.: utrzymaniu terytorialnego status quo i odejściu od założeń agresywnej polityki zagranicznej. Marszałek zda- wał sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie tworzyły dla Polski ukła- dyzawarte w Locarno i polityka ustępstw Zachodu wobec Niemiec. W tej sytuacji Piłsudski podjął próbę samodzielnego ułożenia stosunków Polski z sąsiadami, zwłaszcza naj groźniejszymi - Niemcami i ZSRR.

Miały one polegać, zgodnie z nakreśloną przez niego koncepcją "poli- tyki równowagi'", na zachowaniu "równych odległości" w stosunkach między Warszawą a Berlinem i Moskwą inie wiązaniu się sojuszem z żadnym z tych sąsiadów kosztem drugieges. W latach trzydziestych,

lSzerzejzob.: M. Wiśniewska, L. Wyszczelski, Bezpieczeństwo narodowe Polshi wla- tach 1918-1939. Teoria ipraktyka, Toruń 2009; W. Paruch Myśl polityczna obozupiłsudczykow- skiego 1926-1939,Lublin 2005,s. 567-733.

2Szerzej zob.:M.Kornat, Polityha równowagi 1934-1939.Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007.

3Piłsudski sformułował również praktyczne celepolityki zagranicznej. Należało do nich utrzymywanie dobrych stosunków z sąsiadami, zagwarantowanie statusu Gdańska, odzy- skanie Zaolzia i porozumienie z Litwą Zadaniem polskiej dyplomacji było ponadto nie dopusz- czenie, bydotyczące Polski decyzje zapadały poza nią, oraz maksymalne wykorzystanie sytuacji, w której Polska stawała się ważnym elementem porządku europejskiego.

13 Strategia bezpieczeństwa państwa w polityce obozu piłsudczykowskiego ...

wobec bankructwa idei instytucji życia międzynarodowego (rozkład Ligi Narodów i traktatu wersalskiego) "polityka równowagi" uzupeł- niona została zasadą bilateralizmu. W układzie sił Niemcy-Rosja Pił- sudski wskazywał, że mniejsze zagrożenie dla Polski stanowić będą Niemcy - przede wszystkim z powodu redukcji ich sił zbrojnych, okre- ślonej postanowieniami traktatu wersalskiego.

Gwarancji bezpieczeństwa Rzeczpospolitej cały obóz piłsudczy- kowskiego upatrywał w osłabieniu pozycji Rosji. Realną szansę na realizację tego zamierzenia wdział Marszałek w wewnętrznym de- montażu ZSRR dokonanym wzdłuż linii etnicznego podziału kraju. Na bazie tego założenia sformułowano program prometejski", polegający na poparciu przez rząd polski środowisk emigracyjnych narodów za- mieszkujących terytorium rosyjskie. Podstawową przesłanką dla za- angażowaniu Polski w ruch prometejski było założenie, że w przypad- ku zagrożenia wojennego narody zdominowane przez Moskwę skłonne byłyby do przyjęcia orientacji propolskiej.

Tymczasem już od połowy lat dwudziestych na zachodniej gra- nicy Polski wzrastało realne zagrożenie wojenne. Po ogromnym suk- cesie w Locarno Niemcy rozpoczęły zabiegi o wcześniejszą remilitary- zację Nadrenii. W 1932 r. rządy państw zachodnich powróciły do idei Konferencji Rozbrojeniowej traktowanej w ich intencji jako przyzwo- lenie na dalsze zbrojenie się Niemiec. Sytuacja Polski w aspekcie tych zmian stawała się coraz bardziej skomplikowana. Rzeczpospolita po- zostawała przede wszystkim z nieuregulowaną do końca kwestią Wolnego Miasta Gdańska. W tym czasie pojawiły się m.in. pomysły zrekompensowania Polsce ewentualnej utraty "korytarza pomorskie- go"w postaci Kłajpedy. Postawa rządu polskiego wobec tych wydarzeń pozostawała dość jednoznaczna: postulowano obronę terytorialnego stanu posiadania, a praktycznym wyrazem stanowiska władz było wzmocnienie załogi Westerplatte oraz zdecydowana reakcja na próby ograniczenia przez władze Wolnego Miasta Gdańska praw Rzeczpo- spolitej (czerwiec 1932 r., akcja ORP Wicher). Co charakterystyczne, zupełnie nie rozpatrywano - mimo Rapallo i dalszego zbliżenia nie- miecko-radzieckiego na polu gospodarczym i wojskowym do końca 1932 r. - wariantu jednoczesnego wystąpienia obu największych po- tencjalnych wrogów przeciw Polsce. Stan ten wynikał przede wszyst-

~z

ej ej

l-

11 l-

y

e

J Z

,J. Zalewski, Kierunek "prometejski" wpolityce i propagandzie wojskowej II Rzecz- pospolitej [w: lKaukaz w stosunkach międzynarodowych: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, red.P. Olszewski, K.Borkowski, Piotrków Trybunalski 2008,s. 227-246; G. Zackiewicz, Polska myśl polityczna wobec systemu radzieckiego 1918-1939,Kraków 2004,s.600-605.

14

Agnieszka Rogozińska

kim z założenia, iż konflikt na dwa fronty w sytuacji geopolitycznego zagrożenia Polski ze strony obu potężnych sąsiadów został uznany za niemożliwy do wygrania przez Polaków.

Pierwsza połowa lat trzydziestych przyniosła stopniowe ochło- dzenie stosunków niemiecko-sowieckich (mimo dalszego obowiązywa- nia Rapallo), doszło natomiast do dalszego zbliżenia Niemiec z Zacho- dem, czego wyrazem było porozumienie brytyjsko-francusko-włosko- niemieckie i Pakt Czterech. Wobec zaistniałych faktów w kręgach związanych z Piłsudskim sformułowano postulat "wojny prewencyj- nej", rozumianej jako możliwość ewentualnego francusko-polskiego współdziałania militarnego przeciwko Niemcom". Władze polskie wy- stąpiły też z koncepcją paktu wiślanego, którego podstawę stanowić miało porozumienie o nieagresji regulujące stosunki polsko-niemiec- kie z odpowiednimi gwarancjami wielkich mocarstw. Do 1929 r. jed- nak Rzeczpospolita nie uzyskała żadnych realnych gwarancji bezpie- czeństwa.

Dojście w styczniu 1933 r. do władzy w Niemczech Hitlera, mimo jego pojednawczych gestów wobec Polski, zaniepokoiło kręgi rządowe i wojskowe kraju ~ głównie z powodu hitlerowskiego progra- mu rewizji traktatu wersalskiego i podejmowanych przygotowań wo- jennych. Największe zagrożenie upatrywano w niemieckich żądaniach równouprawnienia w obszarze zbrojeń. Z inicjatywy Piłsudskiego je- sienią 1933 r. Sztab Główny (Oddział II) przygotował studium doty- czące możliwości zbrojeniowych Niemiec. Jego autorzy określali goto- wość Niemiec do wojny nie wcześniej niż za dziesięć lat, co niewątpli- wie uspokoiło rząd Polski. Warstwy kierownicze Rzeczpospolitej dąży- ły do osiągnięcia porozumienia z Niemcami, które gwarantowałoby zachowanie spokoju na granicy zachodniej przynajmniej na kilka lat i utrudniałoby w przyszłości agresywną politykę niemiecką wobec Pol- ski. W dążeniu do realizacji tego celu pomocnymi okazało się kilka czynników: ZSRR obawiał się porozumienia Polski z Niemcami, które mogło stanowić dla Kraju Rad realne zagrożenie. Prowadzono więc grę dyplomatyczna" która miała na celu zbliżenie Polski ze Związkiem Radzieckim. W rezultacie 25 lipca 1932 r. podpisano polsko-radziecki pakt o nieagresji zawarty na okres trzech lat, który zobowiązywał oba państwa do zachowania ścisłej neutralności w razie napaści na nie

ł'lt 5Szerzej zob.: M.Zgórniak, Sprawa niedoszłej wojny prewencyjnej i niemieckie studia nad planem ewentualnej wojny z Polsha w r. 1933,"Przegląd Historyczno-Wojkowy" 2007, nr 3, s. 27-40.

15 Strategia bezpieczeństwa państwa w polityce obozu piłsudczykcuiskiego ...

państwa trzeciego. Dzięki temu Polska zabezpieczała swą sytuację na granicy wschodniej i mogła stosować pewną formę nacisku na Niemcy.

Te z kolei nie były jeszcze gotowe do podjęcia działań wojennych i po- trzebowały kilku lat względnego spokoju na odbudowę armii.

W efekcie 26 stycznia 1934 r. doszło do podpisania dziesięcioletniej deklaracji o niestosowaniu przemocy między Polską a Niemcami.

Równocześnie przedłużono do 31 grudnia 1945 r. analogiczny układ ze Związkiem Radzieckim (maj 1934 r.). Oba porozumienia wprowadziły w stosunkach między sąsiadami określony prawnie stan "równowa- gl .'''6

Wydawać się mogło, że sytuacja zewnętrzna stała się niezwy- kle korzystna, a potencjalni przeciwnicy deklarowali wolę ułożenia pokojowych stosunków. Była to, jak się okaże, złudna ocena rzeczywi- stości, z tymczasowości której Piłsudski zdawał sobie sprawę.

Rekapitulując rozważania o systemie bezpieczeństwa Rzecz- pospolitej w 1. 1926-1935 stwierdzić należy, że przyjęta przez piłsud- czykówkoncepcja strategii bezpieczeństwa państwa, opierająca się na możliwościach własnych Polski i na polityce "równej odległości" była rozwiązaniem wydolnym na tyle, na ile realna groźba wybuchu wojny była jeszcze niewielka. Jednak w szybko zmieniających się warunkach międzynarodowych system rozwiązań bilateralnych okazał się zawod- ny, a samowystarczalność narodów w dziedzinie bezpieczeństwa, fik- cyjna. Podobnie fiaskiem zakończyła się realizacja budowy systemu

"bezpieczeństwa zbiorowego", a jedynym wymiernym instrumentem w

rozwiązywaniu problemów międzynarodowych okazała się siła mili- tarna państw i możliwość jej użycia.

Celem tego opracowania jest zasygnalizowanie głównych fila- rów strategii bezpieczeństwa Polski w latach 1926-1935, wytyczonych albo bezpośrednio przez Józefa Piłsudskiego, albo - w myśl jego wska- zówek - nakreślonych przez jego najbliższych współpracowników. Na- leży podkreślić, iż do 1938 r. główne zadanie, jakim było zapewnienie

6Nic zmienia to faktu, żePiłsudski nie porzucił myśl o realności niebezpieczeństwa ze strony ZSRR i Niemiec. Jeszcze 12 kwietnia 1934 r. wydał polecenie najwyższemu dowództwu wojska oraz kierownictwu MSZ udzielenia pisemnej odpowiedzi w specjalnej ankiecie, zawiera- jącej pytanie: które z tych państw jest niebezpieczniejsze dla Polski i prędzej niebezpiecznym stać się może? Rosja czy Niemcy. Wankiecie wypowiedziało się dziewiętnastu wyższych dowódców w~~kowych: trzynastu uznało, że groźniejsze są Niemcy, dwóch (Rydz-Śmigły, Gąsiorowski) pr!~widywało atak ze strony ZSRR, pozostałych czterech, a także minister Beckwskazywali na oba warianty (Zob.:Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918-l989, t. 2, (1933- 1939),red. T.Jędruszczak, M.Nowak-Kiełbikowa. Warszawa 1989,s.44.

16

Agnieszka Rogozińska

krajowi kilku lat spokoju, niezbędnych do przygotowania Polski na nieunikniony konflikt, spełniła zasada "polityki równowagi". Jej zało- żenia obowiązywały tak długo, jak długo (krótkotrwale zresztą) utrzymywał się antagonizm niemiecko-sowiecki. Z chwilą jego zaże- gnania i utrwalenia bilateralnych więzi, których podstawą były rosz- czenia terytorialne, Polska nieuchronnie musiała paść ofiarą impe- rialnej polityki dwóch sąsiednich mocarstw. Katastrofie tej żadna strategia bezpieczeństwa nie była w stanie zapobiec.

Summary

The case study presented here covers the period from 1926 to 1935.The authoress be- gins her ana1ysis with theyear that witnessed a successful coup detat resulting inJózef Piłsudski's return to power and eoneludes with the one inwhich the old Marshalls life came to anend. The basie guidelines conceming the national security ofthe Second Republic ofPoland were drawn up during the secret session ofthe Cabinet on 19January 1922. The guidelines rested on the convic- tion that it was in Poland's best interest to def endthe territorial settlement effected by thetreaty of VersaiIles and thetreaty ofRiga, toadvocate the activities ofthe League of Nations, and to eschew all aggressive tendencies in the relations with her neighbors. That was the agenda adhered toby Poland throughout theinterwar period. Political andmilitary aIliances entered into byPoland were regarded as the essential instrument to endorse the realization of the purposes outlined in the above.

The security strategy approved of by the Piłsudski adherents presupposed that Poland should abstain from aIlying itself with one ofher powerful neighbors against the other, thus stic- kingwith the so-called "balance policy". This policy, howevcr, proved as ineffective as thebilate- rai alliance system Poland wished to rely on and which - when the war broke out - did not work out leaving Poland deserted, with no one to tum to for help and unable to defend itself against more powerful encmies.