TADEUSZ ŻUROWSKI T R E P C Z A , G R O D Z I S K O P O D S A N O K I E M ТРЕПЧА, ГОРОДИЩЕ ОКОЛО САНОКА KALEJOW V.opü, Mh/.VW.(fll •rod/isko h o r o d n a р;в> ПКН.Ч'А ^ MlÇfiZYBHODZIÏ - T r * p c z f c j •ISZ.NA UKRTKRZ o z a b ł o t c e [IĄBHOWKA SANOK ZAI;OK7.
TREPCZA, CAMP PRÈS DE SANOK
12 kwietnia 1951 r. udałem się w towarzystwie konserwatora wojewódzkiego mgra Fr. Kruka i kierownika Muzeum w Sanoku mgra S. Stefańskiego do wsi Trepcza na górę oznaczoną na niektórych planach i mapach „Horodna". Nazwa ta jest jeszcze używana przez miejscową ludność. Góra ma świetne położenie do-minujące nad silnym zakrętem rzeki San w odległości około 6 km od Sanoka. Ho-rodna jest wzniesiona nad poziom mo-rza około 500 m i leży w pobliżu szczytu Kopacz wysokości 590 m n. p. m., znaj-dującego się w odległości 1 /2 km na pół-noc. Od strony zachodniej w odległo-ści i km widoczne jest nieco mniejsze wzniesienie wynoszące 456 m, podob-nie jak i Kopacz oddzielone od Ho-rodnej głębokim parowem. San płynie u podnóża od strony południa i skręca gwałtownie na wschód na znacznie niższym poziomie, wynoszącym 285 m n. p. m., czyli od grodziska lustro wody obniżone jest 0 2 1 5 m . N a wschód od grodziska również wznosi się góra po-dobnej wysokości, bez specjalnej nazwy. J a k widzimy, grodzisko otoczone jest
górami od wschodu, zachodu i północy. O d pólnoco-zachodu widzimy na
więk-szym, ale łagodnym wzniesieniu miej-scowość Falejówkę. Zasanie połud-niowe jest znacznej wielkości doliną erozyjną Sanu z miejscowością Mię-dzybrodzie obfitującą w różnego ro-dzaju zabytki, które czasami miejscowa ludność wydobywa na wierzch. Horodna jest oddzielona od sąsiadujących gór drobnymi potokami, które wpadają do Sanu u jej stóp. Wszystkie wymienione wzgórza pokrywa gę-sty las liściagę-sty wysokopienny, o niezwykle gęgę-stym podszyciu, które latem uniemożliwia obserwację. Podłoże kamienisto-gliniaste jest mocno zbite i twarde; robi wrażenie, że każdy ślad zachowuje w nieskażonym stanie setki lat. Zbocza o silnym spadku, dochodzącym miejscami od 450 do 6o° i więcej, są prawie niedostępne od strony Sanu oraz od wschodu i zachodu a ze względu na sąsiednie góry także od północy (rys. 1).
Rys. i. Grodzisko Horodna, pow. Sanok. woj. Rzeszów.
Grodzisko Horodna zajmuje wydłużoną koronę wzgórza, przy tym część płaska szerokości około 80 m rozciąga się na przestrzeni około 450 m. Grodzisko składa się z dwóch elementów
Przekrój А-В przsz gród-wewnętrzny
Przekrój C~D
326 TAEUSZD ŻUROWSKI
osadniczych systemu fortyfikacyjnego i wysuniętych punktów obserwacyjnych. W zwężonej części wzgórza od strony południowej spotykamy się z największym elementem osadniczym, którym jest gród zewnętrzny. Wnętrze jego mierzy około 200 m długości a 75 m szerokości — bez wałów. Gród (rys. 2) wewnętrzny jest prawie kołem o średnicy około 75 m i dotyka po-przedniego elementu po stronie północnej. Zupełnie na północy i dalej występują dwa elementy fortyfikacyjne, każdy o kształcie półksiężycowatym, przy tym każde wnętrze międzyfortyfi-kacyjne — międzywale wynosi około 55 m w osi. Oprócz wymienionych elementów osadniczo-fortyfikacyjnych widoczne są jeszcze trzy charakterystyczne punkty znajdujące się w odleg-łościach po około 70 m od zewnętrznych linii grodziska. Są to — jak mi się wydaje — punkty obserwacyjne na przedpolu. Mają doskonałą łączność optyczną z grodziskiem, a ponadto umożliwiają wgląd w załamania zbocza góry aż do podnóża i szeroko w doliny otaczające grodzisko, a także w głębokie jary potoczków karlich. Z punktów tych również — jak i z sa-mego grodziska — można obserwować całą dolinę Sanu w kierunku południowym i wschod-nim aż po Słcnne Góry, Dąbrówkę, Czerterz, Falejówkę. Strona wschodnia grodziska nie była zaopatrzona w oddzielny punkt obseiwacyjny — może dlatego, że ta strona ma ścianę naj-bardziej stromą, a poza tym cale przedpole można ogarnąć wzrokiem z punktów osiowych oraz w sposób wystarczający z samego grodziska. Z punktu południowego możemy obserwo-wać najważniejsze obiekty: drogi wzdłuż rzeki San, obydwa brody z miejscowością Między-brodzie, całą dolinę erozyjną Sanu i inne wspomniane szczegóły do 10 km w głąb. Z punktu obserwacyjnego zachodniego możemy sięgnąć okiem wzdłuż zbocza grodziska tej strony i obserwować dolinę strugi i wzgórze 456. Punkt północny jest tak umieszczony, że kontroluje jary odgradzające grodzisko od szczytu Kopacz, przeciwległe zbocza, a przede wszystkim
drogę Srogów—Falejówka—Mrzygłód. Dzięki tym punktom obserwacyjnym pola martwe nie występują prawie zupełrye, co w tak urozmaiconym terenie jest wielkim sukcesem budow-niczych grodziska.
Zabytków nieruchomych podczas obserwacji grodziska nie stwierdziłem.
Szerokość elementów fortyfikacyjnych, tj. walów ziemnych, w stanie ich obecnego za-chowania wynosi od 6 do 15 m. Wysokość wałów jest różna, po stronie południowej niewiele powyżej metra. Dalej w kierunku północnym wysokości wzrastają do 4,6 i ю т . Jedyna przerwa w urządzeniach fortyfikacyjnych znajduje się po stronie południowej, na samej osi, naprzeciw południowego punktu obserwacyjnego.
K o n s t r u k c j a w a ł ó w
Konstrukcja zewnętrznych wałów grodu według ich obecnego stanu daje się określić jako wał ziemny usypany z materiału ziemnego pobranego z najbliższego otoczenia od strony grodziska lub międzywala. Z tego powodu powstała od wewnątrz niewielka fosa (rys. 3). Konstrukcja wałów między poszczególnymi częściami grodziska wykonana jest z materiału ziemnego pobranego z najbliższego otoczenia po obu stronach wału, co spowodowało powstanie rowów po obydwu stronach (rys. 4) elementu fortyfikacyjnego.
W ten sposób otrzymał wysokość znacznie większą, bo do górnej części konstrukcyjnej dorzucono ziemię z obu stron wału, z rowów, których głębokość należy dodać do efektywnej wysokości.
Najwyższe obecnie są wały grodu wewnętrznego o kształcie kolistym. Po obu stromościach wału i w rowach znajdujemy tu znaczną ilość kamieni formowanych w kostkę o wymiarach nieraz sięgających 50 cm w każdym kierunku. Można stąd wnosić, że gród wewnętrzny po-siadał jakieś budowle o wątku kamiennym, bez zaprawy murarskiej, jak mi się wydawało przy pobieżnym obejrzeniu. Ponieważ podłoże grodziska jest kamieniste, a rowy w tym miejscu są najgłębsze, możemy wysunąć i inne przypuszczenia — że jest to piaskowiec wydobyty podczas budowy wału z rowów i dlatego użyty do konstrukcji jego korony.
327
Gród zewnętrzny jest od strony wschodniej najbardziej stromy — toteż dla zachowania regularnej linii wałów pobrano znaczną ilość ziemi z wnętrza międzywala osadniczego. Dzięki temu zamiast rowu utworzyła się platforma szerokości kilkunastu metrów. Wnętrze tej części grodziska ma powierzchnię opadającą lekko w dól po osi północ-poludnie, niezbyt równo-miernie. Natomiast wnętrze okrągłego grodu wewnętrznego jest zupełnie wyrównane. Pola międzywala północnej części fortyfikacyjnej opadają lekko ku północy.
Grodzisko w tej chwili nie jest narażone na zniszczenie z powodu dość znacznej odległości od osiedli i porastającego go lasu. Właścicielem grodziska są Lasy Państwowe.
Dotychczas grodzisko nie było badane.
Wśród miejscowej ludności istnieje tradycja, jakoby Trepcza była pierwotnym Sanokiem. Mógłby to być Sanok przedlokacyjny, a może i nieco wcześniejszy, co jest bardzo prawdo-podobne. Sanok w okresie lokacji nie mógłby się utrzymać na terenie trudno dostępnym i nie mającym możliwości jakiegokolwiek rozszerzenia się ani na samym wzgórzu, ani w zbyt wąskiej dolinie, ani na sąsiednich zbyt dużych górach. Prawo magdeburskie otrzymał Sanok za Kazimierza Wielkiego w r. 1366. Kodeks dyplomatyczny Bartoszewicza mówi o
przenie-Rys. 3. Grodzisko. Konstrukcja wałów przenie-Rys. 4. Grodzisko. Konstrukcja wałów
zewnętrznych. wewnętrznych.
sieniu Sanoka na inne miejsce — obecne; Słownik Ge graf i щу notuje przy tym uwagę, jakoby stary Sanok zajmował ziemie Posady znajdującej się o 2 km na południe od Sanoka.
T a rzemieślnicza Posada wydaje mi się tworem związanym z obecnym Sanokiem, a nie ewen-tualnie pierwotnym — Horodną.
T e przypuszczenia muszą być sprawdzone. W każdym jednak razie grodzisko w Trepczy wiąże się z przeprawą przez rzekę San przy miejscowości Międzybrodzie i z biegnącymi u pod-nóża starymi traktami równoległymi i prostopadłymi do linii grzbietu Karpat poprzez przełęcze Łupkowską i Dukielską. Z grodziskiem tym należy wiązać liczne grodziska rozsiane po całej ziemi sanockiej jak i obszarze Grodów Czerwieńskich. Ze względu na prowadzone obecnie przez archeologów polskich i radzieckich badania Grodów Czerwieńskich ważną rzeczą będzie wzmiankowanie kilkudziesięciu grodzisk na tym terenie, który dotychczas był uważany za kompletną pustkę. Grodami tymi interesował się autor znacznie przed rokiem 1939 i zbierał materiały, gdy równocześnie dr Adam Fastnacht badał archiwa i przekazy historyczne. Wy-wiady w terenie pozwoliły na eliminację wielu stanowisk niepewnych, których tu na razie nie podamy, oraz na sprostowanie wiadomości o położeniu i przynależności administracyjnej innych grodzisk.
N i e k t ó r e g r o d z i s k a z t e r e n u p r z e d r o z b i o r o w e j Z i e m i S a n o c k i e j1
i. B a b i c e , pow. Przemyśl. Nazwa zapisana w dziale granicznym z r. 1531 „transeundo sursum alias działem montis dicti Hrodiszcze" {Akta grodzkie i ziemskie, t. X I X , str. 3128). Grodzisko leży w dolinie rzeki San.
32«
/
T A D E U S Z Ż U R O W S K I
2. P a w l o k o m i a , pow. Brzozów. Grodzisko leży na granicy tej wsi i Siedlnicy. Zaob-serwował je również mgr Krzysztof Wolski z Przemyśla.
3. S i e d l i s k a , pow. Brzozów. Nazwa zapisana w akcie z r. 1570: „inter duos montes dictos Chorodisce ad villam Siedliska pertinentem et montem Zakruze" (Castrensia
Sanocensia, 317, str. 647 w b. Archiwum Państw, we Lwowie). Leży nad rzeką San.
4. T e m e s z ó w , pow. Brzozów. Na górze nad Sanem ślady grodziska. W grodzisku tym był kilkakrotnie również dyrektor Muzeum w Sanoku S. Stefański, który przepro-wadzał badania powierzchniowe.
5. T r e p c z a , pow. Sanok. Istnieje legenda, jakoby w grodzisku tym zapadły się dzwony, które dzwonią przed ważnymi zdarzeniami i wojnami.
6. B i a ł a G ó r a , pow. Sanok. Szczyt góry zwany Zamczyska leży w łańcuchu Słone Góry nad rzeką San, naprzeciw zamku w Sanoku. Owalna płaszczyzna otoczona wysokim wałem i rowem. Podanie miejscowe mówi o wzniesieniu tam zamku przez królową Bonę, jednakże ani inwentarze starostwa sanockiego, folwarków i młynów, ani żadne inne źródła historyczne nie zawierają najmniejszej wzmianki o zamku na Białej Górze. Przypuszczalnie tradycja związała tylko to miejsce z imieniem Bony, podobnie jak zamek sanocki. Jest to zatem starsze grodzisko, które możemy zestawić z Trepczą.
7. S a n o k , w Latopisie hipackim jest wzmianka o zajęciu przez króla węgierskiego Gejzę grodu Sanok i o wzięciu posadnika w r. 1150 (Polnoje sobranije russkich letopisiej, t. II, Petersburg 1843, str. 52). Gród ówczesny znajdował się przypuszczalnie w miejscu dzisiejszego zamku. Ze względu na prowadzone w r. 1952—1953 roboty konserwa-torskie na zamku, połączone z obniżeniem poziomu dziedzińca, archeolog dr A. Zaki miał nadzór nad tymi robotami *.
8. Ł u k a w i c a , pow. Lesko. Na wzgórzu pomiędzy rzeką San, potokiem Durba a miej-scem zwanym Stawiska są ślady grodziska zwanego Horodyszcze. W r. 1938/39 pro-wadzono tam roboty wykopaliskowe, o czym pisze Julian Tarnowycz w pracy Kniażę
Misio Sianik (Kraków 1941, str. 10). W pobliżu tego miejsca znajdował się olbrzymi
dąb tysiącletni i drugi taki sam po drugiej stronie Sanu.
9. H o c z e w , pow. Lesko. Na prawym brzegu rzeczki Hoczewki blisko rzeki San leży góra zwana Grodziskiem ze śladami grodziska.
10. M y c z k o w c e , pow. Lesko lub Z w i e r z y n , pow. Lesko. Nazwa zapisana w dziale granicznym z r. 1376: „Transeundo monte alias horbem vel dorso ad Hrodyschoya et a Hrodischoya divisione vulgariter rozdzalem'- (Archiwum Główne Akt
Daw-nych w Warszawie, Metryka Koronna 24, f. 327). Na mapie 1:100000 oznaczona jest w tym miejscu góra Grodzisko. Leży nad rzeką San.
11. H o r o d e k , pow. Lesko. Nazwa wsi powstałej w X V I wieku obok starych, zaświad-czonych w połowie X V wieku osad Rajskie i Chrewt. Obok wsi Horodek znajduje się góra zwana Horod, nad rzeką San.
12. S z c z a w n e , pow. Sanok. Na granicy Szczawnego i wsi Wysoczany leży góra zwana Horodysko, oznaczona na mapie 1175000. Leży nad długim odcinkiem rzeki Osława, lewego dopływu rzeki San. Na tej górze pod dowództwem Józefa Żurowskiego ćwi-czyli powstańcy z 1863 г., którzy potem przeszli granicę wraz z oddziałami z Przemyśla. 13. Ł u p k ó w , pow. Lesko. Nazwa napisana w dokumencie lokacyjnym wsi Łupków:
„ad montem dictum Horodek" (Hruszewski M., Materiały do istorii suspilno-politycznych
widnosyn, str. 87) ; również w dolinie rzeki Osława.
14. O s ł a w i c a , pow. Lesko. Taka sama nazwa zapisana w dokumencie lokacyjnym wsi Osławica, jak i wsi Łupków w r. 1530: „sumitate monti alias horbem a Horodok" (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Metryka Koronna. 43, str. 291). A.
T R E P C Z A . G R O D Z I S K O P O D S A N O K I E M 3 2 9
nacht przypuszcza, że obie wsie graniczą z sobą; stąd, być może, obie wzmianki do-tyczą tej samej góry, jako położonej na pograniczu obu wsi. Oględziny moje odbywały się przy bardzo złych warunkach atmosferycznych i dlatego nie były dokładne. Moim zdaniem są to dwa oddzielne grodziska: jedno nad rzeczką Osławica i drugie nad rzeką Osława.
15. N o w o s i ó ł k i , po w. Lesko. Nazwa zapisana w akcie z r. 1511: „per campos et rubeta dicti Porazi et Hrodek" (Akta grodzkie i ziemskie, t. X I X , str. 666, 669).
16. H o ł u c z k ó w , pow. Sanok. Nazwa zapisana w akcie z r. 1605: „item pod Słonym od teiże ściany Siemuszowskiej podia (?) tego, które zowią Horodyszcze" (Castr.
Sanocensia, 51, b. Archiwum Państw., Lwów, str. 754).
17. S t r a c h o c i n a , pow. Sanok. Nazwa zapisana w akcie granicznym w r. 1520: „de monte Grodzisko" (Akta grodzkie i ziemskie, t. X I X , str. 3126). Ze wspomnianego aktu wynika, że góra Grodzisko znajdowała się na granicy wsi Strachocina i Pakoszówka. 18. M y moń, pow. Sanok. Na cyplu pomiędzy głębokim jarem rzeki Wisłok a doliną potoku istnieją ślady miejsca obronnego z resztkami muru zamykającego część cypla oraz z dalej położonym wałem jakby podgrodzia 2-metrowej wysokości. Przed wojną prowadził tu prace wykopaliskowe Jarosław Pasternak. Liczne przedmioty znalezione przez niego znajdują się w Muzeum Ziemi Sanockiej.
19. D o m a r a d z , pow. Brzozów. Nazwa zapisana w akcie z r. 1460: „ad decursum fiu vii dicti Grodeczna" (Akta grodzkie i ziemskie, t. V I I I , str. 137). Obecnie to miejsce po-między Domaradzem a Krasną zwie się Grodne.
20. W o l a R a f a ł o w s k a , pow. Rzeszów. Część wsi nosi nazwę Grodzisko [Słownik Geogr.
Król. Polsk., t. XIII, str. 812).
21. L u b e n i a , pow. Rzeszów. Według informacji Mariana Aleksiewicza. dyrektora szkoły podst. w Rzeszowie, oraz inż. Władysława Żurowskiego znajduje się tam gro-dzisko szerokości około 120 m z wałami.
22. W i e t r z n o - B ó b r k a , pow. Krosno. Grodzisko leży na wysokiej górze na granicy obu wsi i było przedmiotem badań wykopaliskowych w r. 1951/1952 prowadzonych przez Wydział Zabytków Archeologicznych Zarządu Ochrony i Konserwacji Zab. Ministerstwa Kultury i Sztuki. W X I I I wieku u podnóża znajdował się klasztor cy-stersów. Grodzisko opisał R. Jakimowicz i A. Żaki.
23. Z w i e r z y n , pow. Lesko. Grodzisko M y c z k o w c e częściowo mieści się na terenie Zwierzynia.
24. Z a g ó r z , pow. Sanok. Grodzisko niewielkie, o którym w tradycji miejscowej prze-chowały się wiadomości, jakoby w okresie Insurekcji walczyły tam oddziały Fr. Pu-łaskiego. Wojska króla Kazimierza Wielkiego również stacjonowały w Zagórzu w czasie walk o Grody Czerwieńskie, o czym wspominają wzmianki historyczne oraz tablica w kościele w Zagórzu. Na grodzisku tym nie znaleziono przy badaniach powierzch-niowych żadnych śladów, a podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przez autora natrafiono tylko na liczne ślady ognisk, bez resztek ceramiki i na palisadę. 25. W o l a P o s t o ł o w a , pow. Sanok. Ślady grodziska mocno zniszczonego z powodu
obsunięcia się góry w końcu X I X wieku.
26. R u s k a W i e ś , paw. Przemyśl. Wzgórze zwane Grodzisko. Aleksander Krasicki
(Nieco o Kmitach-Śreniawitach. t. II, 1847. str. 46) wspomina o podaniu, jakoby na
Horodys'<u w Starym Dubiecku (oberni Ruska Wieś) istniał zamek jeszcze w X V I wieku.
Z badań A. Fastnachta nad historią osadnictwa ziemi sanockiej wiemy, że w okresie od X I V do X V I I wieku dolina rzeki San należała do terenów ziemi sanockiej najwcześniej za-ludnionych. Wczesne osadnictwo wykazuje też obszar Dołów Sanocko-jasielskich. Duża liczba Grodzisk w dolinie rzeki San świadczy o wcześniejszym i gęstszym osadnictwie.
Charaktery-33° TADEUSZ ŻUROWSKI
styczne jest skupienie trzech grodów : Sanok — Trepcza — Biała Góra na bardzo małym obszarze, w miejscu, gdzie z doliną erozyjną Sanu schodzi się obniżenie Dołów Sanockich i dolina rzeki Osławy prowadząca w kierunku Rusi Podkarpackiej poprzez Przełęcz Łupkowską.
Rzekome grodzisko we wsi Tarnawa Górna podane przez F. Ossendowskiego (Karpaty) jest pomyłką niezbyt ścisłego naukowo autora. Na uwagę zasługują jeszcze trzy miejsca,
mia-nowicie średniowieczne zamki O d r z y k o ń , pow. Krosno, S o b i e ń , pow. Sanok nad Sa-nem, i L e s k o . Odrzykoń zamykał Przełęcz Dukielską przy granicy polsko-ruskiej z czasów przed Kazimierzem Wielkim, a Sobień znajdował się na obszarze wsi Manasterzec (w X V w. wg A. Fastnachta — Manastir), w miejscu, gdzie istniał najstarszy — zdaniem Fast-nachta — ośrodek osadniczy. T u w r. 1936 podczas budowy drogi odkryto osadę halsztacką oraz dymarki i miejsca przetapiania brązu, które to stanowisko eksplorował ratowniczo dr K . Żurowski. Lesko zostało prawdopodobnie lokowane na starszym terenie osadniczym i na grodzisku wcześnie ^zniszczonym.
R A G N A R B L O M Q V I S T
W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N E N A C Z Y N I A Z C Z A R N E J G L I N Y W L U N D » Р А Н Н Е С Р Е Д Н Е В Е К О В Ы Е С О С У Д Ы ИЗ ЧЕРНОЙ Г Л И Н Ы В Л У Н Д
LES V A S E S D U H A U T M O Y E N A G E EN T E R R E N O I R E À L U N D
Najdawniejszymi bezsprzecznie dowodami istnienia miasta Lund są monety wybite tam za panowania Kanuta Wielkiego, króla Danii w okresie 1019—1035. Dzięki tym monetom dowiadujemy się, że Kanut założył w Lund mennicę, która przez długi czas była najważniejszą czynną mennicą w państwie duńskim Temu to głównie zawdzięczamy początek miasta Lund. Łatwo zrozumieć, że z początkiem X I wieku na obszarze miasta Lund nie było żadnych warstw kulturowych powyżej złóż gliny zwałowej. Od tego czasu jednak grunt tak się podniósł, że obecnie w niektórych miejscach leży o 6 m powyżej poziomu z czasów Kanuta Wielkiego. Podczas budowy domów, drenażu i fnnych prac ziemnych znaleziono wiele przedmiotów z różnych okresów. Najwięcej tych znalezisk przechowuje się w Muzeum Kultury w Lund, a pewną ich część można też oglądać w Muzeum Historycznym Uniwersytetu w Lund. Eks-ponaty te ilustrują wiele stron życia ludzkiego. Grupę dominującą stanowi ceramika, a naj-liczniejsze wśród niej są ułamki naczyń. Mają one szczególniejsze znaczenie dla datowania różnych warstw kulturowych.
Ceramiką charakterystyczną dla najstarszych warstw w Lund są grube naczynia z nie-dbale oczyszczonej zwykłej gliny, najczęściej szare albo szaroczarne; zawdzięczają one swą barwę wypalaniu w otwartych piecach, w których dym z płomieni okrywał naczynia i mocniej lub słabiej impregnował je sadzą. Jeśli ta impregnacja była niezbyt silna, zewnętrzna strona naczynia nabierała barwy czerwonawej, którą spotyka się często na ułamkach. Tej ceramice z czarnej gliny musimy z konieczności dać nazwę „gruba", aby w ten sposób odróżnić ją od twardszych i lepiej wykonanych wyrobów z czarnej gliny o typach naczyń zachodnio-euro-pejskich, które spotyka się w Lund w X I I I wieku.
Nieliczne są typy grubej czarnej ceramiki. Należą do nich naczynia o płaskich dnach, nie mające ani nóżek, ani uszek, ani dziobków (rys. 77—85) ; pokrywki o kształcie pucharków, używane też, być może, jako lampy (rys. 86—88) ; wreszcie naczynia dostosowane do zawie-szania, które mają po dwu naprzeciwległych stronach brzegu wyciągnięte ku górze ucha, opatrzone w otwory do przewlekania sznura (rys. 71—72). Oprócz tego mamy tu jeszcze kuliste naczynia z krawędzią wywiniętą na zewnątrz (rys. 89).
Bardzo niewiele naczyń znaleziono w całości (kilka z nich przedstawiają rys. 78, 79 i 82), o wiele więcej — dużych skorup naczyń, które udało się zrekonstruować (rys. 77, 80, 81, 83 itd.). Znalezienie naczyń całych zależało oczywiście od przypadku. A właśnie nie znale-ziono w całości ani jednego naczynia do zawieszania. Tak więc najważniejszy materiał, który pozwala nam zapoznać się z grubą czarną ceramiką z Lund, składa się z niezliczonych tysięcy ułamków, przede wszystkim zaś z fragmentów krawędzi naczyń. Większość tych fragmentów należała do urn o bardzo rozmaitych kształtach. Mogły to być naczynia takie, jak przedstawione na rysunku 77, których profil jest zaokrąglony od dna do wylotu albo też o
pro-* „Meddelanden fr&n Lunds Universitets Historiska Museum", Lund 1948, str. 150 i nast. Z upoważ-nienia autora tłumaczyła J a d w i g a A n t o n i e w i c z o w a.
