Instytut Ś l ą s k i
S e r i a VII K o m u n i k a t Nr 16 S e r i a VII
Izydor U n iow ski
A r c h iw u m miejskie w G liw icac h
Polonica Archiwum M iejskiego w Gliwicach
R o k 1945 p o s ta w ił p r z e d nam i c a ły sze reg zagad n ień , k tó re w y m a g a ły sp o ro inwencji, szybkiej i rz ecz ow ej decyzji, a n a s tę p n ie — e ne rgiczne j i celow ej p ra cy . W m iarę p ra c, t r u d ności w z ra s ta ły . B ra k o d p o w ie d n ic h ludzi, ś r o d k ó w t r a n s p o r t o w y c h i n ajk o n iec zn iejszy ch u r z ą d z e ń te ch n ic zn y ch , tru d n o śc i te p o tę g o w a ły jeszcze bardziej.
B e z ła d n ie ro z rz u c o n e , p o s z a rp a n e , o b ło co n e i z a k u r z o n e k siążki, a k ta, d o k u m e n ty i ró ż n e inne a rc h iw a lia — o to ó w c z e s n y o b ra z w ym ien io n ej placów ki.
T a k ie mniej w ięcej w a r u n k i mieli p ie rw si p r a c o w n ic y , k t ó rz y p rz ybyli do A rc h iw u m Miejskiego w Gliwicach.
W p rz e c ą g u k ilk u m iesięcy, d o k o n a n o w s tę p n y c h p r a c n a d u p o r z ą d k o w a n ie m zbiorów .
-—o—
D o r o k u 1933 G liw ice nie p o sia d a ły archiw um . P la c ó w k a ta p o w s t a ł a d o p ie ro w r o k u 1934, na zlec en ie ó w c z e sn e g o m i
n is tr a s p r a w w e w n ę t r z n y c h R zeszy. K w e s tia p o m ieszc zen ia z o s ta ła ro z w ią z a n a p om yślnie i szybko. N a te n cel p r z e z n a czono b u d y n e k — p rz y dzisiejszej ul. Z y g m u n ta S tarego^ N r 8
— k t ó r y w la ta c h 1824— 1918 sta n o w ił k r y t ą u jeżdżalnię s ta c jo n u jące g o w G liw icac h p u łk u u łanów .
G ru n to w n ie p r z e b u d o w a n y gmach, liczący 8 d u ż y c h i 2 m niejsze sale, sta ł się sied zib ą n o w o u tw o rz o n e g o A r c h iw u m M iejskiego.
G ro m a d z o n e od ca łe g o s z e re g u l a t — c h o c 'a ź nie w sp o só b s y s te m a ty c z n y i w ła ś c iw y — k s :ęgi, a k t a i d o k u m e n ty , k t ó r e d o ty c h c z a s z n a id o w a ły się w p iw n ic a c h R a tu s z a gliw 'ck 'eg o , u k ł a d a n e w p r o s t n a p o sa d z k a c h , p r z e n ie s io n o n a w ła ś c iw e m ’ejsce — do A rc h iw u m .
O d tej chwili a rc h iw a lia m 'a s t a G liw ic zn a la z ły n a le ż y te z a b e z p ie c z e n ie i s t a ł ą opiekę, a m ia s to z y s k a ło n o w ą p la c ó w k ę n a u k o w ą — ź r ó d ło n a u k i i w iedzy.
W ciągu n a s t ę p n y c h la t zb io ry b y ły u z u p e łn ia n e m a t e r i a łami p o c h o d z ą c y m i od w ład z miejskich, instytucji, s t o w a r z y szeń i osób p ry w a tn y c h .
N ie z a le ż n e od b o g a ty c h zb io ró w a r c h iw a ln y c h , p o w s ta ła bibl o t e k a n a u k o w a , liczą ca oko ło 8.000 tom ów, o b e jm u jąca 64 działy, d o ty c z ą c e p ra w ie w s z y s tk ic h z a g a d n ie ń życia i r o z w oju Ś ląska.
P o o b j ę c i u w ła d z y w G1 w ic a c h p r z e z a d m in istra c ję p o ls k ą o k a z a ło się, że w bibl o te c e b r a k u je p rz e s z ło 1.000 t o mów. K to i k ie d y s p o w o d o w a ł te n u b y t e k i e w e n t u a l n e w y w iez ie n ie ty ch k s i ą ż e k — nie w iadom o. Inne działy o k a z a ły się ró w n ie ż m ocno z d e w a s to w a n e .
Ż a d n e ks ęgi in w e n ta r z o w e , k a ta lo g i ani tą ż spisy, d o ty czące zbiorów , nie z a c h o w a ły s ą. W ia d o m o ś c i o s ta n ie A r c h i w u m z p r z e d r o k u 1945, c z e rp a liśm y p r z e w a ż n ie u m iejscow ej ludności.
S zczęśliw ym zbiegiem okoliczności o c a l a ł y (chociaż p ra w d o p o d o b n ie nie w szy stk ie) a r c h i w a l i a w j ę z y k u p o l s k i m — a k ta , d o k u m e n ty i księgi. Z n a c z n a ich w i ę k szość pochodzi z G liw ic i okolicy.
M a te r ia ły te do ro k u 1945, b y ły g ro m a d z o n e — choc aż n ie z b y t pilm e — i p rz e c h o w y w a n e w A rc h iw u m . Nie b y ło m o w y o u d o s tę p n ie n iu ich n a u k o w c o m dla b a d a ń czy c h o c ia żb y do w glądu. „ P O L O N IC A N O N L E G U N T U R " . N a pis t e n z n a j
duje s ę na s k r a w k u p a p ie r u w jednej z p o z o s ta ły c h k s ąg w ó j
tów kich m iasta G l w ic (z l a t 1612— 1654). T e n k r ó tk i, lecz b a r d z o w y m o w n y ' n a p is łaciński z a w i e r a n ajb ard ziej esencjo- n a ln ą s y n te z ę n ien aw iśc i do Polski i P o la k ó w .
W w y m 'e n io n y c h a k ta c h , d o k u m e n ta c h i k s ię g a c h (wiek XVI— XVIII) s p o ty k a m y liczne a rc h a iz m y językow e, w y r a ż e n ia g w a r o w e oraz p e w n e n alec iało ści ję z y k o w e czeskie, i m o ra w - sk e. J e s t rz e c z ą c h a r a k te r y s ty c z n ą , że najmniej s p o ty k a się germ a n izm ó w . W s z y s tk ie te je d n a k w p ły w y języ k o w e tł u m a czą n a m w d o s ta te c z n y sposób h isto ria i lite ra tu ra .
N a js ta r s z y d o k u m e n t gliwicki w języku polskim pochodzi z r o k u 1593. J e s t to p ie r w s z a n o t a t k a w księdze c e c h u pie- k a r s k ego w G liw icach. Najliczniej z a c h o w a ły się a r c h iw a lia c e c h ó w gliwickich.
Z ksiąg ró ż n y c h p o zo stały :
1. K sięg a p r o to k o łó w s ą d ó w w ó jto w sk ic h w G liw ic a c h — 1612— 1654.
2. K się g a p r o to k o łó w s ą d ó w w ó jto w sk ic h w G liw icac h — 1648— 1716.
3. K sięg a p r o to k o łw s ą d ó w w ó jto w s k ic h w G liw ic a c h — 1712— (w y p o ż y czo n a n a w y s t a w ę w B elg rad z ie — d o ty c h c z a s nie zw rócono).
4. ,,K sięga s ta rs z y c h b r a t ó w ce chu p ie k a r s k ie g o w G liw icach
— 1681— 1776.
5. ,,K sięga s ta rs z y c h b r a t ó w ce chu p ie k a r s k ie g o w G liw icac h
— 1688— 1777.
6. K s ę g a ce chu k ra w ie c k ie g o w G1 w ic a c h — 1669— 1794.
7. K się g a ce chu p ie k a r s k ie g o w G liw icac h •— 1593— 1784, Z innych m a te r ia łó w z a c h o w a ły się n ie k tó r e a k t a i d o k u m e n ty a to:
1. S t a t u t cechu sz e w sk ieg o w Gl w ica ch — 1686.
2. Z apiski ce chu szew sk ieg o w G liw icac h — 1688.
3. List cechu szew sk ieg o w G liw icac h — 1688.
4. Z apiski ce c h u k o w a ls k ie g o w S ośn ic o w icac h — 1712, 5. U c h w a ła b u r m is tr z a i r a d y m ia sta Gliwic w s p ra w ie c e
c h ó w — 1690.
6. D o k u m e n t ce c h u rz eźn ick ie g o w O p o lu — 1669.
- 4
7. L ist ce c h u g a r n c a r s k ie g o w B y to m 'u d o c e c h u w G liw icac h
— 24. II. 1803.
A k t a różnej tre ś c i I p rz e z n a c z e n ia o r a z inne m a t e r ia ły a r c h iw a lne :
1. P ism o b a r o n a W e lc z k a (W ilczka), k o l a t o r a k o śc io ła w Szo- b isz o w ic a c h (przed m ieście m ia sta Gliwic) — 1672,
2. K o n t r a k t k u p n a sto d o ły w G liw icac h — 1771.
3. M e m o ria ły ks. W a le n t y n a A u g u s ty n a W ysgali, p ro b o s z c z a w Ł a b ę t a c h do b a r o n a W e lc z k a , w s p r a w ie z a le g ły c h d zie
sięcin — 1706— 1707.
4. A k t a g ru n to w e m ia s ta Gliwic — 1717— 1747.
5. A k t a k o ścio ła św. B a r b a r y w G liw icac h (rach u n k i i kwity) 1783— 1804.
6. K o p ia nap isu n a ścianie g łó w n eg o o ł t a r z a w kościele w Świ- biu (pow. Gliwice) — 1686.
Druki:
7. ,,In s tru k c ja jako je d w a b robić alb o g o to w a ć — 1756.
8. W y c ią g z u s t a w y c y r k u la rn e j w s p r a w ie z a p o b ie g a n ia w ście k liź n ie psów . — W r o c ł a w — 1754.
9. E d y k t w s p ra w ie za pobie gania, d e z e rc jo m (( p ra w d o p o d o b nie w ie k XVIII — d ru g a połow a).
10. 2 ,,O d e z w y n a p o m n a ln e " (p a m ią 'k i I k o m unii św.) z 1841 i 1851 z Gliwic.
11. .,K a to lik w m o d litw 'e czyli k s ią ż k a do n a b o ż e ń s tw a oraz ś p ie w n ik k o śc eln y — 1871. N a k ła d e m k o m is a r z a bisku- p ego i d z ie k a n a gliwickiego, ks. J ó z e f a Kiihna. K sią ż k a w y d a n a w P i e k a r a c h Śląskich. S tr o n 810. N a pierw szej s tro n ie cz yta m y, że d o chód ze s p r z e d a ż y k s ą ż k i p r z e z n a cza się n a dom u b ogich s ie ró t w G liw icac h, .
P r a s a :
12. R oczn ik i „ G Ł O S U Ś L Ą S K IE G O " — 1903— 1918 — w y d a w a n e g o w G liw icach.
13. R o czn ik i „ K U R I E R A Ś L Ą S K IE G O " — 1913— 1918 — w y d a w a n e g o w G liw icach.
14. K ilk a d z ie s ią t e g z e m p la rz y „ S Z T A N D A R U P O L S K IE G O "
z l a t 1920 i 1921, w y d a w a n e g o p r z e z k o m ite t re d a k c y jn y , n a czele k tó r e g o stał, ja k o r e d a k t o r odpow ied z alny, P a w e ł Kowoł,
Z o k re s u 1919— 1921 z a c h o w a ły się cz ęść afiszów p le b is c y to w y ch , k ilk a e g z e m p la rz y ,,K O C Y N D R A ‘‘ oraz inne m a te r ia ły jak ulotki, b rosz ury, k a r tk i p o c z to w e , b a n k n o t y z a s tę p c z e m iast ś lą s k ic h i t. p. o ra z facsimile W o jc ie c h a K orfantego, F e lik s a O rlickiego i N ow iny-D oliw y.
Nie z a c h o w a ły się n a to m ia s t ż a d n e n o ta tk i k r o n ik a r s k ie m iasta. S p o ty k a m y ty lk o d ro b n e n o ta tk i tego rod z aju w n ie k t ó r y c h k sięgac h p r o to k o łó w są d ó w w ó jto w sk ic h w G1 w icach, gdzie c z y ta m y o w ielk im p o ż a r z e Gliwic w ro k u 1711 i o u fu n d o w a n iu dzw onu ,,M A R I A P A N N A " d la k o ścio ła fa rn e g o w G liw icach, w r o k u 1712.
C ie k a w e d o k u m e n ty o polskości Ś lą sk a sta n o w ią D zie n n i
ki U r z ę d o w e R egencji Opolskiej, z la t 1816— 1853 o r a z D z ie n n i
ki U r z ę d o w e p o w ia tu toszecko-gliw ickiego, gdzie zn a jd u je m y cały sze reg ogłoszeń u rz ę d o w y c h (obok języ k a niem ieckiego) w ję z y k u polskim. S tudiując ego w y m ien io n e dzienniki u d e rz a ją dw ie rzeczy, a m ianow icie:
I. P ie rw s z e dzienniki, k t ó r e p o c z ę ły w y c h o d zić p o c z ą w s z y od r o k u 1816 (u tw orzenie R egencji Opolskiej) m ają z n a c z n ą ilość o g łoszeń w języku polskim. Od r o k u 1832 języ k polski z n ik a w nich zupełnie. D o p ie r o u k a z u je się p o w tó rn ie w ro k u 1848 — gdy g ru n t p o d nogami: cz y n n ik ó w rz ą d z ą c y c h z a c z ą ł się w ó w c z a s chw iać. O bietn ico m i z a p e w n eniom nie było k ońca.
R ó w n o c z e ś n ie je d n a k stra s z o n o sw ych „ z a c n y c h o b y w a te li"
silą zbrojną. H is to ria się p o w ta r z a . W y d a n a dw ujęz y czn e sięgają ro k u 1853. N a s tę p n e l a ta u trą c iły język polski zupełnie...
aż do p o ło w y mniej w ięcej s ty czn ia 1945 roku.
2442
T
— 6 — "
II. W d z ie n n ik a c h po;’a w 'a ł y się o g ło szen ia w ję z y k u p o l
skim ty lk o w ty m p r z y p a d k u , gdy tr e ś ć ich w ią z a ła się z b e z p o ś re d n im i in te re sa m i p a ń s tw a .
T y p o w y m p r z y k ła d e m ta k ie g o p o s tę p o w a n ia jest o g ło sze
nie u r z ę d o w e z dnia 12. XII. 1848 (Nr. 51, z dnia 19. XII. 1848, str. 327— 329) w y d a n e w d w ó c h języka ch, w s p ra w ie w p r o w a d ze n ia s ta n u oblęże n ia. Ogłoszenie, d o ty c z ą c e znieś e n ia tego s ta n u z dn em 26. III. 1849 (z. 14. z dnia 3. IV. 1849, str. 79) w y d a n e z o s ta ło już ty lk o w języ k u niem ieckim .
W tr a k c ie p o s tę p u ją c y c h p r a c b a d a w c z y c h n a d a k ta m i i d o k u m e n ta m i z n a jd z ie się z c a łą p e w n o ś c ią jeszcze p e w n a ilość m a te r ia łó w w języ k u polskim.
W lutym 1948 r.
/
U w a g a Z e z w a l a s i ę n a p r z e d r u k l u b d o w o l n e w y k o r z y s t a n i e k o m u l i k a t ó w d l a c e l ó w p r a s o w y c h z p o d a n i e m ź r ó d ł a .
P a ń s t w . K a t . Z a k l . G r a f . O d d z . 3 - K - c a , 1000 N r 2071 11. 4 8 . — R 13 ° 4 2 s
