Danuta Czapczyńska
Dlaczego giną świeckie witraże w
Krakowie?
Ochrona Zabytków 41/2 (161), 132-136
1988
DANUTA CZAPCZYŃSKA
DLACZEGO GINĄ ŚWIECKIE WITRAŻE W KRAKOWIE? *
.nie zapominajmy, ie witraże to jest technika wieczna, a zniszczyć ją może tylko katastrofa albo ręka ludzka."
Józef Mehoffer
W itra ż e sta n o w ią istotny e le m e n t d eko ra cji klatek schodowych w ie lu mieszczańskich kam ien ic oraz hoteli, re sta u racji, b a n k ó w i siedzib różnych instytucji w z n ie sionych w K rakow ie w końcu X IX w. i w pierwszym czterd ziesto leciu w ieku XX (n ie kied y w p ro w a d za n o je do b ud o w li w zniesionych w cześn iej).
P opularność w itraży z w ią zan a była z o drod zen iem sztu ki w itra ż o w n ic z e j w d ru g iej połow ie X IX w., co łączyło się z n aw ro tem do stylów historycznych w arch itektu rze. N a w iększą skalę w itraże zaczęto z a k ła d a ć n a jp ie rw w kościołach, d o p iero p óźn iej w e w nętrzach świeckich. W krakow skich ka m ien icac h stały się szczególnie po p u la rn e na początku XX; w. i od teg o czasu, aż do 1939 r., o d g ryw ały w ażn ą rolę w plastycznej koncepcji ich w ystroju (sp o rad yczn ie p o jaw iały się jeszcze w c z a sie o k u p a c ji n ie m iec kiej). Czas p ow stania w itraży d e te rm in o w a ł ich w yraz stylistyczny. Z n a jd u je m y w nich o d b icie a k tu a ln y c h te n d en cji artystycznych, od secesji poprzez m odernizm do form izm u, ja k i ro zw ią zan ia 0 c h a ra k te rz e eklektycznym .
W z as ad zie w itra ż e w ykonyw ane były przez m iejscowe p rac o w n ie , których w om aw ianym czasie d zia ła ło kilka (n ie m ożna je d n a k wykluczyć, iż niektóre pochodzą z w a rs zta tó w p ozakrakow skich). W końcu w ieku X IX w K rakow ie czynna była p rac o w n ia T eodora Z ajd ziko w - skiego. W 1902 r. pow stał za k ła d W ła d y s ła w a Ekiel- skiego i A n to n ie g o Tucha, w 1906 r. przejęty i rozbu d o w an y przez S tan isław a G a b rie la Ż eleń skiego , a od 1915 r. p ro w a d zo n y przez Izę Ż eleń ską. W okresie m ię dzyw ojennym , oprócz tego n ajp o p u larn iejs zeg o , sto ją cego na najwyższym poziom ie artystycznym zak ład u , czynnych było w Krakow ie kilka mniejszych p racow n i: Jana Kusiaka i b raci Romańczyków, Rom ana Ryniewi- cza, braci Paczków. W yrób w itraży p od jęły także Z a kłady Przemysłu Szklarskiego „ In d u s tria ” o raz Fabryka Luster i S z lifie rn ia „ V itra ” , n a le ż ą c a do Leona Liebe- skinda 1. D o d zis ia j d z ia ła ją p rac o w n ie Ryniewicza 1 Paczka o ra z upaństw ow iony w 1952 r. Krakowski Z a kład W itra ż ó w , O szkleń Artystycznych i Fabryka M o zaiki S zkla n e j S. G . Żeleński.
W itra ż e w krakow skich kam ien icach , w ykon an e kilk a d zie siąt la t tem u na in d yw id u aln e zam ó w ien ia w ła śc i cieli budynków , zazw yczaj nie stano w ią przedm iotu n i czyjej troski 2. D la te g o też nie zniszczone d zie ła z n a leźć m ożna w n ie w ielu tylko d om ach. W śród dobrze zachow anych o b iek tó w w ym ienić należy m.in. w itraże w ka m ien icac h przy ul. Basztowej 1 (1912 i 1935), Sw. S e b a s tia n a 6 (ok. 1906), J. S obieskiego 1 0 (p ro j. W . Krzyżanowski, 1907), D łu g iej 53A (1937) - wszystkie w yk o n an e w z a k ła d z ie Ż eleń skiego , S. Jaracza 2 (la ta trzydzieste XX w .), J. Z am o jskiego 78 (la ta trzydzieste XX w. sygnowany przez firm ę „B racia Paczków” ). N ie zniszczone w itra ż e z n a jd u ją się także w gm achach użyteczności p u b lic zn e j. M ięd zy innymi zacho w ały się w dawym g m ac h u Towarzystwa Kredytowego przy ul. Sw. Anny 9 (p ro j. H. U ziem bło, ok. 1908), w kaw iarni
„Jam a M ic h a lik a ” przy ul. F lo riań skiej 45 (p ro j. K. Frycz i H. U ziem b ło , 1911) - wszystkie w yk o n an e w z a kładzie S. G . Ż eleń skieg o , a także w d aw n e j „ G o s p o dzie A ktorów ” przy ul. 1 M a ja 5 (la ta trzydzieste XX w., firm ow any przez M a k s y m ilia n a Rom ańczyka). U w a g ę zw raca tak że ko m p let lam p w itrażow ych (wiszących i stojących) o raz umieszczony w szafce w itrażyk z p rzed staw ieniem M a d o n n y z D ziec iątkiem , sta n o w ią ce je d e n z e le m e n tó w b o g a te g o wystroju w n ę trza d a w n e go sklepu firm y A. P iaseckiego (p ro j. za p e w n e F. M q - czyński, ok. 1910, wyk. za k ła d Ż eleń sk ie g o ).
W iększość w itraży jest w złym stanie, p o d o b n ie ja k i inn e e le m en ty wystroju klatek schodowych będących — ja k słusznie zau w aży ła K. Pawłow ska - „ zie m ią niczy j ą ” 3. Stan ten sp o w o d ow an y jes t g łó w n ie przez uszko d zen ia m ech an iczn e, na które w itra że są szczególnie n a ra żo n e ze w zg lęd u na usytuow anie. W budynkach krakowskich w itra ż e n ajczęściej um ieszczone są w b r a mach i ich n ad św ie tla ch , w w ielkich, dochodzących praw ie do podestów , oknach klatek schodowych. D la teg o też ta k częste są stłuczenia dolnych kw ater w i traży, o b e jm u ją c e pojed yn cze płytki szklane lub w ię k szą p o w ie rz c h n ię 4. Z ach o w a n y n iekied y w o kn ie czy b ram ie niew ielki fra g m e n t świadczy o tym, że niegdyś był tam w it r a ż 5.- D u że szkody p o w o d u ją uszkodzenia
* Celem przedstawionych w komunikacie spostrzeżeń jest zwrócenie uwagi odpowiednim osobom i instytucjom na świeckie witraże w Krakowie. Nie poruszam zagadnień zwią zanych z metodami konserwacji witraży pozostawiając je specjalistom (por. K. K o k o c i ń s k a , E. S o c z e w i ń s k i ,
Uwagi na temat metod i doświadczeń PKZ w zakresie kon serwacji witraży. „Ochrona Zabytków” 1968, nr 3, s. 3 1 -3 9 ). Na niektóre problemy zwrócili mi uwagę Leszek Heine i W aldemar Komorowski, którym w tym miejscu wyrażam po dziękowanie.
Dziękuję także Annie Hoszowskiej-Tomczyk, dyr. naukowemu krakowskiego oddziału PKZ za życzliwe zainteresowanie a r tykułem.
1 Szerzej o działalności krakowskich zakładów witrażowni czych D. C z a p c z y ń s k a , Świeckie witraże w Krakowie.
Uwaąi o działalności krakowskich zakładów witrażowniczych
w okresie od końca XIX w. do 1939 r. „Rocznik Krakowski” 1987, R. Ul, s. 1 3 9 -1 4 8 .
2 Na zja w isko to z w ró c iła już u w agę K. P a w ł o w s k a
w a rty k u le Witraże w kamienicach krakowskich z przełomu
wieków XIX i XX. Teka K o m isji U rb a n is tyk i i A rc h ite k tu ry 1981. XV, s. 67—68; p ó ź n ie j za s y g n a liz o w a ł r>rob!em J. S a m e k . Krakowskie witraże secesyjne. „S p o tk a n ia z Z a b y tk a m i” 1986, nr 1, s. 24.
3 K. P a w ł o w s k a , op. cit., s. 68.
4 Z ja w is ko to o b se rw u je m y w w itra ż a ch w ie lu do m ó w , np. przy ul. M a n ife stu L ip co w e g o 9, K a rm e lic k ie j 46, J. Sare- л о 1П. S traszew skieąo 5, ol. Szczepańskim 2, pl. D o m in i kańskim 6 — wszystkie z ok. 1909-10, syg now ane przez z a k ła d Ż ele ń skie g o , czy w dom u na rogu ul. K a rm e lic k ie j i 1 M a in (ok. 1908).
5 W n ie liczn ych w y p a d k a c h (ul. B e rnardyńska 11, M orszty- nowska 1) zniszczenie m ożna p rzypisać skutkom d z ia ła ń w o - ie ^n ych w styczniu 1945 r., je d n a k większość w itra ż y została zniszczona w skutek b ezm yślnego w y b ic ia .
1. ,,W ie w ió r k i” — do brze z a c h o w a n y w it ra ż w ka m ie n ic y przy ul. Smoleńsk 43, wyk. z a k ła d S. G. Żeleńskie go, 1939 r. (fot. W. Ko morowski)
1. „ S q u ir re ls " , a w e ll pre se rve d sta in e d-g la ss w in d o w in a te n e m e n t house a t 43, Smoleńsk st., m a d e by S. C. Ż e le ń s k i' s workshop, 1939
2. W it r a ż z motywe m b r a t k ó w w ka m ie n ic y przy ul. D ł u g i e j 6, wyk. za k ła d S. G. Ż eleńsk ie go, ok. 1908 r. W wielu w y p a d k a c h ta k zaczyna się proces niszczenia (fot. R. K i siel)
2. A stain ed-gla ss w in d o w w it h a theme o f pansie s in a house a t 6, D lu g a st., m a d e by S. G. Żeleński's workshop, ca 1908. The process of d e stru ctio n starts in m an y cases in this way
3. ,,F lo ra " — witraż w ka m ie n ic y przy ul. W a r y ń s k ie g o 12A,
pocz. XX w. B ra k u ją c ą d o ln ą p a r t ię witrażu z a stą pion o szkłem przezroczystym ; r aż ące u zu p e łn ie n ie ubytk u ( p o d szy j ą ko bie ty ) ka v/alkie m g ru b e g o , żó łte g o szkła (fot. R. K i siel)
3. ,,Flora " — a sta in e d-g la ss w in d o w in a house a t 12A,
W a ry ń s kie g o st, from the beg. of the 20 th cent. The m issin g b o tto m p a r t of the w in d o w s has been r e p la c e d with t r a n s p a r a n t glass. A b l a t a n t m a k i n g - u p o f the m issin g p a r t (u n d e r the neck o f the w o m a n ) w ith a pie ce o f thick y ello w glass
4. W it r a ż o m oty w a c h flo ra ln ych w k a m ien ic y przy ul. D ł u g ie j 10, ok. 1906 r. B r a k u ją c ą śr od ko wą kw a te rę w d o l n e j p a r t i i witrażu za stą p io n o szkłem przezroczystym; w g ó r n e j p a r t i i — ubytek znacz nej części p o w ie rz c h n i witrażu, znisz czona ko nstru kcja m e t a lo w a (fot. R. Kisiel)
4. A sta in e d-g la ss w in d o w w ith f lo ra l motifs in a house a t 10, D łu g a st., ca 1906. The missing m id d l e q u a rt e r in th e b o tto m p a r t of the glass has been r e p la c e d with t r a n s p a ren t g la s s; in the u p p e r p a rt , the missin g p a r t of the m a j o r p a r t o f w in d o w 's surface, de st roye d m e t a l co nstru c tio n
5. W it r a ż z p rz e d sta w ie n ie m kościoła Św. W o jc ie c h a i w i e ży ratuszo wej w Krakowie, w ka m ien ic y przy ul. K r ó lo w e j Ja d w ig i 94, wyk. za k ła d J. Kusiaka, ok. 1930 r. U b y tk i szklą uzu p e łn io n o k a w a łk a m i tektury (fot. W. Ko morowski) 5. A sta in e d-g la ss w in d o w d e p ic t in g St A d a lb e r t's Ch urch a n d Town H a ll 's tower in C ra c ow in a house a t 94, K r ó lo w e j J a d w ig i st., m a d e by J. K usiak’s workshop, ca 1930. M issin g parts of the glass have been m a d e up w ith pieces of c a rd b o a r d
m etalowych konstrukcji, co w re zu ltac ie p ow o du je p ę k n ięcia i w y p a d a n ie płytek s z k la n y c h 6. W ie le w itraży niszczeje z pow odu n ie p rz e p ro w a d z a n ia najprostszych zab ieg ów , do których należy u su w anie kurzu i b ło ta 1. N iek ied y do d ew as tacji d o p ro w a d z a ją n iew łaściw ie d o ko n an e d o raźn e zab e z p ie c z e n ia uszkodzonych w itraży o raz n ie u m ie ję tn e próby u zu p e łn ie n ia u b y tk ó w 8. W ostatnich la ta c h do skutków m echanicznych z n i szczeń w itraży d o łącza się zag ro żen ie d la szkła i je g o m alarskieg o o p ra c o w a n ia w y n ik a ją c e ze w z ra s ta ją c e g o zanieczyszczenia środowiska.
*
* *
W c ią ż p og arszający się stan w itraży w krakowskich k a m ienicach i budynkach użyteczności p ub licznej w s k a zu je na p otrzeb ę p o d jęcia n atychm iastow ej ich konser w acji i z a b e zp ie c ze n ia . Problem jest istotny, je że li zważymy, że zac h o w ało się jeszcze kilkaset o biektów . W Krakow ie d o p iero w 1987 r. p ow stała P racow nia W i
trażow n icza o profilu ściśle konserw atorskim , p rz e kształcona z n ie w ielk ie j komórki d z ia ła ją c e j od 1984 r. w ram ach Pracowni Konserwacji O rg a n ó w i M e ta lu . Podobnie ja k n ajstarsza w Polsce p la có w k a tego typu — p raco w n ia w Toruniu - ta k i ta z o rg a n iz o w a n a została w Przedsiębiorstw ie Państwowym Pracow n e
6 Proces ten m ożna ob se rw o w a ć w w itra ż a c h w k a m ie n i cach przy ul. E. O rzeszkowej 9 (ok. 1910), Basztowej 23 (ok. 1910, sygnow any przez z a kła d Ż e le ń s k ie g o ), Z w ie rzyn ie cka 17 (przed 1914), B o h a te ró w S ta lin g ra d u 43 (pocz. XX w .), Św. Jana 18, o fic y n a (ok. 1930, p ra c o w n ia Jana K u s ia k a ), al. J. S ło w a c kie g o 7 (ok. 1899) i innych.
7 Do szczególnie z a n ie d b a n y ch należą w itra że w k a m ie n i cy przy ul. S ło w a c k ie g o 7 (ok. 1899), D łu g ie j 10 (ok. 1906), K a rm e lic k ie j 66 (przed 1914).
8 W id a ć to np. w w itra ż a c h z n a jd u ją c y c h się w k a m ie n i cach przy u lic a c h : L. W a ry ń sk ie g o 12A, Rękawka 9, S z p ita l nej 40 (wszystkie z początku XX w .), K ró lo w e j J a d w ig i 94 (la ta trzydzieste XX w., sygnow any przez K u siaka).
6. Zaniedbana i zniszczona „K op ulka witrażowa" w kam ie
nicy przy at. Słowackiego 7, 1899. Równie zaniedbane sq pozostałe elementy oryginalnego wystroju klatki schodowej, proj. Jana Sas-Zubrzyckiego (fot. R. Kisiel)
6. Neglected an d destroyed „ A Stained-Glass Window's Co p u la " in a house at J. Słowacki Avenue No 7, 1899. Also neglected are other elements of an origin al décor of the staircase, after a design by Jan Sas Zubrzycki
7. Drzwi z witrażem w domu przy ul. S. Batorego 12, wyk. zakład S. G. Żeleńskiego — stan przed konserwacją (fot. J. Gajdziński)
7. Doors with a stained-glass window in a house at 12, S. Batorego st., made by S. G. Zelehski's workshop — con dition before conservation
8. Fragment witrażu z „ G r a n d Hotelu" — stan przed konserwacją (fot. К. M acią g)
8. Deta il of a stained-glass w in dow from „ G r a n d Hotel", con di tion before conservation
Konserwacji Z a b y tk ó w 9. Jej in icjato re m był Leszek H e in e , o b e c n ie szef pracow ni. Do dokon ań je g o z e społu w s p o m ag an eg o przez konsultanta — historyka sztuki, A ld o n ę Sudackq należy konserw acja kom pletu w itraży zachow anych w dom u przy ul. S. B atoreg o 1 2
(p ro j. J. Bukowski, wyk. za k ła d Ż eleń skiego , pocz. XX w .) oraz b o g ate g o zespołu p ocho d zącego z G ra n d H o te lu . O b y d w a w ym ienione zespoły w itraży w ym ag ały oczyszczenia, p rzeo ło w ien ia o raz u zu p e łn ie n ia ubytków szkła. Pracom konserwatorskim towarzyszyło o p ra c o w a nie p ełn e j d o k u m en tac ji z a b ie g ó w w fo rm ie opisow ej i fo to g ra fic z n e j. N a le ży podkreślić szczególne z n a c z e nie d ru g iej z w ym ienionych form, tzn. serwisu fo to g raficzn eg o , który przede wszystkim w fa z ie d o k u m e n ta c ji stanu przed konserw acją p ow inien być w ykonany w kolorze.
W trakcie p rac restauracyjnych konserw atorzy n a p o tykają trudności — wśród których szczególnie d o tk li w e są kłopoty zw ią zan e ze zdobyciem m a teria łó w (ta d z ia ła ją c a w Krakow ie i przede wszystkim d la K rako w a p lacó w ka konserw atorska nie ma żad n eg o p riory tetu u p ro d u ce n tó w właściwych m a teria łó w ).
W cześniej p rzep ro w ad zo n o ko n serw ację w itraży w p o l skim ko n su lacie w Edynburgu. O b e c n ie p ro w adzo n e są p rac e przy w ielkim zespole w itraży z bożnicy Tem - plum. P la n o w a n e jest p o d jęcie konserw acji w itraży w g m achu d a w n e j M ie js k ie j Kasy O szczędności przy ul. S zp ita ln ej 15 (p ro j. J. M eh o ffer, wyk. za k ła d Ż e le ń s k ie go, 1933). W stosunku do potrzeb zakres prac jes t je d
9 W przyszłości, miejmy nadzieję niedalekiej, zajmowany obecnie niewielki lokal pracownia zamieni na znacznie więk szy w bożnicy Izaaka.
nak niew ielki, a określa go ilość zleceń. Konserw ow a ne w pracow ni w itraże świeckie pochodzą z budynków użytkowanych przez instytucje. Brak w itraży zdobiących kam ienice. Być może stan ten jest zw iązany z fin a n s o w an ie m prac, kosztownych ja k wszystkie zab ieg i kon serw atorskie. N ie stać na nie prywatnych w łaścicieli budynków (znany mi jest tylko je d e n przykład konser w acji w itra ża zd o b iące g o w ejście do pryw atnej ka m ie nicy, w yk o n an ej na koszt w ła ś c ic ie la ), a ko m unalne a d m in is tra c je budynków mieszkalnych nie w yd ają się być z a in tere so w an e tym problem em .
Zaró w no o g ran ic zo n e d z ia ła n ia PKZ-towskiej pracow ni konserw atorskiej - w sp o m a g a n e j w pewnym stopniu przez czynne na te re n ie m iasta zakład y i p racow n ie w itrażo w n icze, w tym d a w n e j Ż eleń skiego — ja k i tru d ności finansow e u ś w ia d a m ia ją , iż proces konserw acji w itraży zachow anych w krakowskich budynkach b ę dzie długotrw ały, a to skłania do a p e lu o ja k n ajsp ie- szniejsze p o d jęcie p rzyn ajm niej prac zw iązanych z ich in w en taryza cją i doraźnym zab ezp iec zen ie m . N ależy zdecydow ać, ja k je zabezpieczyć: czy w y b ie ra ją c n ie estetyczną siatkę m etalo w ą ch ro n ią cą tylko przed w a n dalizm em , czy o s ła n ia ją c zwykłą szybą przezroczystą, która w p ra w d zie ochroni w itraż przed w pływ am i a tm o sferycznymi i zanieczyszczeniam i, lecz nie będzie s ta nowić dostateczneg o z a b ezp iec zen ia przed ,,rękq lu d z ką ” . O p ra c o w a n ie i wybór m etody zab ezp iec zen ia to zab ieg konieczny, jeśli chcemy, aby w itra że n ad al zd o biły m iejsca, do których je w ykonano. Tam powinny pozostać, bow iem tylko tam o d d z ia łu ją p e łn ią swych walorôvy. D la te g o n a w e t n ajcenniejszych nie należy przenosić do muzeum.
Danuta Czapczyńska Kraków
W H Y D O SECULAR STAINED-GLASS W IN D O W S DISAPPEAR IN CRACOW ? S ta in e d -g la s s w in d o w s rep re se n t an e sse n tial e le m e n t o f the
d e c o ra tio n o f sta irca se s in a n u m b e r o f b u rg h e r's te n e m ent houses, hotels, resta u ra nts, banks a n d seats o f v a rious in s titu tio n s e re cte d in C ra cow in th e end o f th e 19th c e n tu ry a n d in th e firs t fo rty years o f th e 20th century. They w ere e x e cu te d by lo c a l w orkshops. In th e end o f the 19th ce n tury th e re o p e ra te d in C ra cow a w o rksho p run by W ła d y s ła w Ekielski a n d A n to n i Tuch. In 1906 it was re b u ilt a n d d e v e lo p e d by S ta n is ła w G a b rie l Żeleński a n d since 1915 it was run by Iza Ż eleńska. The in te r-w a r p e rio d g a ve rise to som e s m a lle r w orkshops run by Jan Kusiak and Rom ańczyk b ro th e rs , Roman Ryniewicz, Paczek bro th e rs. The m a n u fa c tu re o f s ta in e d -g la s s w in d o w s was a lso u n d e rta k e n by th e „ In d u s tr ia ” Glass In d ustry Factory, M irro rs ’ Plan a n d „ V it r a ” P o lish in g Shop b e lo n g in g to Leon L ie b e nskind . The w orkshops o f R yniew icz a n d Paczek as w e ll as th e fo rm e r C ra c o w S ta in e d -G la s s P lant (n a tio n a liz e d in 1952), A rtis tic G la z in g P lant a n d th e S. G. Żeleński F actory o f G lass M osa ics o p e ra te u n til to d ay.
S ta in e d -g la s s w in d o w s in te n e m e n t houses, m ade on in d iv id u a l ord e rs o f b u ild in g s ’ owners, a re n o t to d a y s u b je c t to a n yo n e ’s ca re . T herefore, m any o f them a re d e stro ye d to a g re a t e xte n t. As a rule, th e y a re d a m a g e d m e c h a n ic a lly .
In th e rece n t years, a g re a t th re a t to glass a n d its p a in te rs ’ e xe cu tion is posed by in c re a s in g p o llu tio n o f th e e n v iro n m ent. An eve r worse c o n d itio n o f s ta in e d -g la s s w in d o w s in C ra cow te n e m e n t houses a n d b u ild in g s o f th e p u b lic u t ili ty show a t th e need fo r u n d e rta k in g im m e d ia te c o n se rva tio n a n d p ro te c tio n . The p ro b le m is im p o rta n t if we ta k e in to co n s id e ra tio n th e fa c t th a t some h u n d re d o b je cts have s till survived.
The w orksho p fo r th e c o n se rva tio n o f s ta in e d -g la s s w indow s was o p e ne d in C ra cow o n ly in 1987. It g o t tra n s fo rm e d from a sm all u n it o p e ra tin g since 1984 w ith in a fra m e w o rk of the w o rk -s h o p o f c o n se rva tio n o f o rg a n s a n d m eta l. Just like th e o ld e s t post o f th a t type in P oland — a w o rksho p in Toruń — also this one was o rg a n iz e d in the S tate Enter prise o f the A te lie rs fo r M o n u m e n ts’ C o n se rva tio n .
S till, this w orksho p has lim ite d p o s s ib ilitie s o f a c tio n . Thus, it can be supposed th a t th e process o f co n se rva tio n o f s ta in e d -g la s s w indow s preserved in C ra cow b u ild in g s w ill ta k e m uch tim e. Therefore, it is im p o rta n t to re g is te r them and p ro te c t on th e sp o t w ith a m eta l n e t a g a in s t v a n d a lism o r w ith tra n s p a re n t glass, w h ich in fa c t p ro te cts the s ta in e d glass w in d o w s a g a in s t a tm o s p h e ric e ffects a n d p o l lu tio n b u t it does n o t o ffe r s u ffic ie n t p ro te c tio n a g a in s t m e c h a n ic a l d a m ages.
