P
R
Z
E
G
L
Ą
D
Y
MARIAN BISKUP
B ad an ia n a d refo rm ą R zeszy i p o lity k ą z a g ra n ic z n ą H a b sb u rg ó w
w d ru g iej p ołow ie XV — p o c z ą tk a c h XVI w ie k u
W te m a ty c e b ad aw czej h isto rio g ra fii au stria ck iej i zach od n ion iem ieck iei. w o sta tn ich la ta ch p o n o w n ie p o ja w ił się p rob lem p la n ó w i częścio w ej reform y u stro jo w ej R zeszy N ie m ie c k ie j u sc h y łk u X V stu lecia . Z a in tereso w a n ie to w y d a je się u sp r a w ie d liw io n e z u w a g i na p o w a żn e zn a czen ie tego za gad n ien ia, które p r z e są d ziło na stu le c ia o n ied o w ła d zie u stro jo w y m i p o lity czn y m Ś w ię te g o C esarstw a R zy m sk ieg o N arod u N iem ieck ieg o . J ed n o cześn ie jed n a k bad an ia teg o p ro b lem u są ściśle p o w ią z a n e z d zieja m i w ła d c ó w z d y n a stii h a b sb u rsk iej, na k tórych p an o w a n ie przypada n a sile n ie ak cji refo rm a to rsk iej F ry d ery k a III (1440— 1493), sz c z e g ó ln ie zaś M a k sy m ilia n a I (1493— 1519). T en sp lo t p ro b lem a ty k i b a d aw czej je s t zrozu m iały z u w a g i na w y ra źn e o d d zia ły w a n ie obu ty ch w ła d c ó w na r e a liz a c ję p la n ó w reform y. N ie m o ż liw e je s t zresztą u k azan ie p ro b lem a ty k i o g ó ln o n iem ieck iej bez u w y p u k le n ia w p ły w u p r z e d sta w ic ie li d y n a stii h ab sb u rsk iej, która w y su n ę ła s ię w ty m w ła śn ie o k resie na p ie r w sz e m ie jsc e w R zeszy.
Z aznaczyć już na w s tę p ie trzeba, że b ad an ia h isto rio g ra fii a u stria ck iej (g łó w n ie w u n iw e r sy te c k ic h ośrod k ach w W ied n iu i G razu), czy zach o d n io n iem ieck iej, do ty c z ą p rzed e w s z y stk im p a n o w a n ia M a k sy m ilia n a , z u w a g i na w a g ę i zn a czen ie teg o o k resu ta k dla lo s ó w reform y, ja k i rozszerzen ia w p ły w ó w h ab sb u rsk ich w za chodniej i środ k ow ej E uropie. K o n cen tru ją się one n a p o lity c z n e j stro n ie za g a d n ien ia , przy zn aczn ym u w z g lę d n ie n iu ta k że tem a ty k i k u ltu ra ln ej, ale sła b y m z a in te r e so w a n iu dla p ro b lem a ty k i gosp od arczo-sp ołeczn ej. N a ż y w sz e za in te r e so w a n ie ep ok ą M a k sy m ilia n a w p ły n ą ł fa k t, że n a leży ona isto tn ie do słabo zb a d anych, przed e w s z y stk im z u w a g i na ro zleg ło ść p ro b lem a ty k i, jak i ogrom n y z a sób źró d ło w y , zn an y i w y k o r z y sty w a n y dotąd w sto p n iu n iew y sta rcza ją cy m . W gru n cie rzeczy p o g lą d na ep o k ę M a k sy m ilia n a u k sz ta łto w a ła jeszcze przed 80 la ty znana m o n o g ra fia H. U l m a n n a 1, która w y w ie r a dotąd w p ły w za sa d n iczy , ch ociaż — p rzy ca ły m u zn a n iu dla w ło żo n eg o w n ią w sw o im czasie w y s iłk u b a d a w czeg o — n ie od p o w ia d a ju ż d zisiejszy m w y m a g a n io m . D la teg o ce le m p o d e j m o w a n y ch dziś badań je s t p rzed e w sz y stk im próba re w iz ji p o g lą d ó w U lm an n a przy pełniejiszym u k azan iu obrazu ok resu m a k sy m ilia ń sk ieg o . D la h isto rio g ra fii p o ls k ie j ok oliczn ość ta p o siad a ta k że n ie p o śle d n ie zn a czen ie z u w a g i na znany i n iep rzy ch y ln y sto su n ek M a k sy m ilia n a I do J a g ie llo n ó w w P o lsce, C zechach i n a W ęgrzech oraz jeg o sp ecy ficzn ą rolę w o d n iesien iu do Z akonu K rzyżack iego w cza sa ch w . m istr z ó w — F ry d ery k a S a sk ieg o i A lb rech ta H oh en zollern a. T ym b ar dziej u sp r a w ie d liw io n e w y d a je się u k a za n ie g łó w n y c h k ieru n k ó w i u zy sk a n y ch d o tąd o sią g n ięć b a d a w czy ch n a d ty m i zagad n ien iam i.
J e st rzeczą o czy w istą , że p o d jęcie szerzej zak ro jo n y ch b ad ań nad za g a d n ie n iem refo rm y R zeszy i czasam i M a k sy m ilia n a I w y m a g a u d o stęp n ien ia r o z le g le j- szej b azy źró d ło w ej. P o d sta w o w y m a te r ia ł d la tego o k resu n ie z o sta ł d otąd o p u
b lik o w a n y . D o ty czy to zarów n o „ R e ich sta g sa k ten “ oraz in n y ch m a teria łó w (listów , i H. U l m a n n , Kaiser M axim ilian I t. I—II, Stuttgart 1884—1891.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom LUV — zeszyt 4
652
M A R IA N B IS K U Pd o k u m en tó w ), z n a n y c h g łó w n ie z e sta r y c h , X IX -w ie c z n y c h fra g m en ta ry czn y ch p u b lik a cji czy r e g e stó w , z w ła szcza J. C h m e l a 2. D la teg o zn aczn y w y s iłe k b a d aczy zo sta ł sk ie r o w a n y n a u p rz y stę p n ie n ie p o d sta w o w e j m a sy a k tó w i d ok u m en tó w , ch oćb y w p o sta ci ob szern iejszy ch reg estó w .
N a jp o w a ż n ie jsz ą ro lę sta n o w ić tu b ęd zie ed y cja „D eu tsch e R eich sta g sa k ten “, p r z y g o to w y w a n a od d z ie sią tk ó w la t p rzez b ad aczy sk u p io n y ch w o k ó ł H isto risc h e K o m m is s io n b e i d e r B a y e r is c h e n A k a d e m ie d e r W isse n sc h a fte n . J ed n a k że e d y c ja ta, zap oczątk ow an a w la ta c h 1868— 1939 16 to m a m i (oraz zesz. 1 t. X V II) m a teria łó w s e jm ó w R zeszy z la t 1376— 1442, u le g ła zn aczn ym za h a m o w a n io m i op óźn ien iu , zw ła szcza w w y n ik u d ru g iej w o jn y św ia to w e j i jej sk u tk ó w . D op iero w o sta t n ich la ta c h za o b serw o w a ć m ożn a te n d e n c je do in te n sy fik o w a n ia a k cji ed y to rsk iej. P rzed e w sz y stk im obok w z n o w ie n ia — m eto d ą fo to m ech a n iczn ą — o p u b lik o w a n y ch u p rzed n io 16 to m ó w , z o sta ł w y d a n y w la ta ch 1956— 1961 c a ły tom X V II, o b ejm u
ją cy lata 1442— 14 4 5 3. Z u w a g i n a ro zle g ło ść n a ra sta ją ceg o m a teria łu w y d a w ca W. K a e m m e r e r zm o d ern izo w a ł za ło żen ia e d y to rsk ie p op rzed n ik ów , szczeg ó ln ie za ś J. W e i z s ä c k e r a. O góln ie biorąc p o leg a ona n a p o d zia le ca ło ści p rzek azów ź r ó d ło w y ch n a trzy grupy. P ie r w sz a o b ejm u je za sa d n iczy i n a jw a ż n ie jsz y m a te r ia ł z w ią za n y b ezp ośred n io z sejm a m i (tzw . H a u p ta k te n ) i je s t d ru k o w a n a w ię k szą czcionką. D ruga n a to m ia st o b ejm u je a k ta in fo rm u ją ce raczej o zew n ętrzn ej stro n ie p rzeb ieg u se jm ó w (tzw . B e i- o d e r B e g le ita k te n ); zo sta ły one p od an e ty lk o W reg esta ch , p e tite m , n ie k ie d y z cy ta ta m i źró d ło w y m i. N a k o n iec trzecia grupa a k t (tzw. G r e n z - o d e r R a h m e n a k te n ) o b ejm u je p rzek a zy z w ią za n e lu źn o z p rze b ieg iem sejm ó w , a le u ła tw ia ją c e np. zro zu m ien ie p o sta w y p o szczeg ó ln y ch u czest n ik ó w ; została ona ta k że p od an a w fo rm ie reg e stó w , a le w p o sta ci tzw . refera tu {A k te n r e f e r a t), w k tó ry m obok n a jo g ó ln iej z a sy g n a lizo w a n ej treści g łó w n y n a cisk p o ło żo n o na m ie jsc e p rzech o w a n ia p rzek azu , ab y c z y te ln ik m ógł sa m do n iego s i ę g n ą ć 4. M etoda ta zw ła szcza p rzesu w a ją ca trzecią gru p ę a k t z w stę p n y c h ob ja ś n ie ń czy p rzy p isó w (co sto so w a n o w p op rzed n ich tom ach ) do w ła śc iw e g o te k stu a k to w e g o w y d a je się u zasad n ion a; op eru jąc w zn acznej m ierze reg esta m i m oże k o rzy stn ie w p ły n ą ć na p r zy sp ieszen ie p u b lik a cji d a lszy ch to m ó w .
Jak w y n ik a z za p o w ied zi H. H e i m p 1 a, ob ecn ego red ak tora tzw . starszej serii „ R eich sta g sa k ten “ z cza só w F ry d ery k a III (do r. 1486), w o p ra co w a n iu są już d a lsze tom y, szczeg ó ln ie t. X V II I (lata 1446— 1452) p rzy g o to w a n y p rzez H. Q u i r i n a , t. X I X i X X (lata 1453— 1464) — p rzez H. W e i g l a , t. X X I i X X I I (lata
14 6 4—1 4 7 1) — p r z e z I. M o s t oraz t. X X II I (lata 1471— 1477) — przez H. G r ü n e i s e n , k tó r y c h ed y cja m a u lec p r z y s p ie s z e n iu 5. R ó w n o le g le z o sta ły p o d jęte p race n ad o p u b lik o w a n iem tzw . śred n iej serii „ R eich sta g sa k ten “ z cza s ó w M a k sy m ilia n a I (zaczyn ając o d r. 1486, tj. od w y b o r u jeg o n a k ró la rzy m -2 Szczególnie obfite materiały źródłowe dla okresu panowania obu tych władców, zwłaszcza zaś Maksymiliana I, znajdują się w Haus-, Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu w działach: „Reichsreglsbranten", „Urkunden“ i „Maximiliana“ (ogromny zbiór niezinwentaryzowanej kores pondencji z lat 1477—.1519). iPor. In ven ta re österreichischer A rchive t. V I: In v en to re des W iener H aus-, H of- u n d Staatsarchivs, 4. G esam tinventar, Wien 1936, s. 175 nn. Z wydawnictw J. C h m e l a wskazać można przykładowo na: Regesta chronologico-diplom atica Friderici III, Wien 1838; U rkunden, B riefe u n d A k ten s tü c k e г и г G eschichte Kaiser M axim ilians u n d seiner Z eit, Wien .1845; A k te n s tü c k e u n d Briefe z u r G eschichte des Hauses Habsburg im Zeitalter M axim ilians I t. I—III, Wien 1854—1858.
3 D eutsche R eich sta g sa kten u n te r Kaiser Friedrich III, III. A bteilung, I. H älfte 1442—1444, wyd. W. K a e m m e r e r , D eutsche R eichstagsakten t. XVII, I. H älfte, Göttingen 1956; III. A b teilu n g , II. H älfte, 1445, wyd. W. K a e m m e r e r , D eutsche R eichstagsakten t. XVH, II. H älfte, Göttingen 1961.
4 W. K a e m m e r e r , Z u m gegenwärtigen S ta n d o rt der R eichstagsakten w: A us Reichstagen des 15. u n d 16. Ja h rh u n d erts, Göttingen 1958, s. 11—12.
5 H. H e i m p e l , D eutsche R eichstagsakten, Ä ltere R eihe w: Die H istorische K om m ission bei der Bayerischen A kadem ie d er W issenschaften, Göttingen 1958, s. 116 nn.
B A D A N IA NA D R EFO R M Ą R ZESZY
653
sk ie g o za ży cia ojca F ry d ery k a III, do r. 1518). S e r ię t ę pod red a k cją W. A n d r e - a s a p r z y g o to w u je E. B o c k (dla la t 1486— 1495), H. G o l l w i t z e r (lata 1496— 1506) o raz F. H. S c h u b e r t (lata 1512— 1518); dla o k resu 1507— 1511 n ie z n a le zion o jeszcze w sp ó łp r a c o w n ik a 6. N a jw a ż n ie jsz y o k res p a n o w a n ia M a k sy m ilia n a tj. o k res se jm u w W orm acji 1495 r. i k ilk u n a stęp n y ch la t do p oczątk u X V I w ie k u jest już na w a r sz ta c ie ed ytorsk im . Z azn aczyć n a leży , że red ak tor sta rszej se r ii „R eich sta g sa k te n “ rep rezen tu je p o g lą d , iż przy p u b lik a c ji ich n ie m ożna ogran iczyć się do p rzek a zó w zw ią za n y ch ty lk o z sejm a m i R zeszy, g d y ż n a leży u w z g lę d n ia ć w ogóle m a teria ły ilu str u ją c e h isto rię p o lity k i R zeszy (R e i c h s p o l i t i k ) w p o w ią za n iu z p ro b lem a ty k ą w e w n ę tr z n ą i m ięd zyn arod ow ą; m ają to w ię c b yć w gru n cie rzeczy n ie t y le „R eich stags a k te n ”, co „ R eich sa k ten ”. O ile tru d n o n ie o d m ó w ić słu szn o ści tem u p o g lą d o w i, to n ie sposób w y r a z ić ob aw y, że m oże on w p ły n ą ć na zb y tn ie ro zszerze n ie o b ję to śc i całej e d y c ji i p rzed łu ży ć ok res jej p rzy g o to w a n ia . Z d ru giej strony H e im p e l sądzi, że ed y cja ta n ie p o w in n a d aw ać ca łeg o m a teria łu , zw ła szcza p o trzeb n ego sp e c ja liśc ie , k tó reg o m a ona ty lk o in fo rm o w a ć o g ó ln ie o d an ym p rzek a z ie a rch iw a ln y m i m ie jsc u je g o p rzech o w a n ia . Jak się w y d a je , p o g lą d te n w p ły n ą ł ju ż na m o d y fik a c ję m eto d y w y d a w n ic z e j W. K aem m erera w t. X V II. H eim p el w y ra ża ta k że zn a m ien n ą op in ię, że w y d a w n ic tw o słu ży ć m a w p ie r w sz y m rzęd zie h istoryk om , a n ie filo lo g o m , k tó rzy sa m i m ogą zajrzeć do in teresu ją ceg o ich te k s tu w a rch iw u m (u w aga ta d o ty czy p ew n ej m o d ern iza cji p u b lik o w a n y c h te k s tó w ) 7.
P rzyp u szczać m ożn a, że za p o w ied zi p o w y ż sz e zostan ą zrea lizo w a n e ju ż w n ie d a lek iej p rzy szło ści. D o ty ch cza so w y m rea ln y m w y n ik ie m p o d jęty ch prac e d y to r sk ich zesp o łu sk u p io n eg o w o k ó ł H. H eim p la czy W. A n d rea sa je s t szereg rozpraw , o p u b lik o w a n y ch zw ła szcza w r. 1958 w sp e c ja ln y m to m ie p o św ię c o n y m stu le c iu istn ien ia b a w a rsk iej K o m isji H isto ry czn ej 8, k tó re u k a zu ją d o w o d n ie k o rzy ści w y p ły w a ją c e z k o n ty n u a c ji „ R e ich sta g sa k ten “ 9.
D ru gą p o w a ż n ie jsz ą im p rezą w y d a w n ic z ą m a ją b yć p rz y g o to w y w a n e p rzez H . W i e s f l e c k e r a (Graz) „ R eg esten d er H a u p t- und S ta a tsh a n d lu n g en K a iser M a x im ilia n s (1490— 1519)” jako część znanej se r ii „R egestas Im p erii”. W y d a w n ictw o to, o b liczo n e n a 12— 15 ty s ię c y r e g e s tó w n a jw a ż n ie jsz y c h p ozycji, o b e jm ie p o d sta w o w y zrąb m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h i sta n o w ić b ęd zie — obok „ R e ich sta g sa k ten “ — n a jp o w a żn iejszą p o zy cję m a te r ia ło w ą d la d ziejó w R zeszy i p o lity k i H a b sb u rg ó w na p rzeło m ie X V i X V I w . P ra ce nad n im z o sta ły p o d jęte przed k ilk u la ty , a le n ie n a leży liczy ć się z szy b k im ic h u k o ń czen iem n a sk u te k o grom u k w e r e n d y 10. Ic h C hw ilow ym w y n ik ie m je s t szereg rozp raw o p u b lik o w a n y ch p rzez W iesflec k e ra (o k tó ry m n iżej), z u ż y tk o w u ją c y c h zeb ran y ju ż m a teria ł p rzed e w sz y stk im dla p o czą tk o w eg o i n ajb ard ziej in teresu ją ceg o n a s ok resu , tj. la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X V stu lecia .
W śród w y d a w n ic tw ju ż o p u b lik o w a n y ch n a p ie r w sz y m m iejscu w y m ie n ić n a β W. A n d r e a s , D eutsche R eichstagsakten, M ittlere R eihe w: Die Historische K om m ission bei der Bayerischen A kadem ie der W issenschaften, s. 120 nn.
7 H. H e i m p e l , op. cit., s. 102, 115 — por. też nową redakcję instrukcji wydawniczej J. S c h u l t z e g o dla publikacji tekstów nowożytnych od XV w. — J. S c h n i t z e , R ic h tli n ien fü r die äussere T extg esta ltu n g bei Herausgabe vo n Q uellen z u r n eueren deu tsch en G eschichte, „Blätter für deutsche Landesgeschichte“ t. XCVIII, Wiesbaden 1962, s. 3—11.
8 Aus R eichstagen des 15. u n d ,16.. Jahrhunderts, Göttingen 1958. Zawiera ono artykuły wymienionych wyżej współpracowników (będzie o nich mowa niżej) oraz H. G r u n d m a n na, który jest redaktorem kontynuowanej serii D eutsche R eichstagsakten, Jüngere R eihe dla cza sów Karola V.
9 Por. pozytywną rec. K. S c h n i t h a w „Historisches Jahrbuch“ t. LXXIX, 1960, s. 364—366.
ίο Informacje ustne uzyskane od prof. H. W i e s f l e c k e r a w Grazu, któremu składam za to wyrazy podziękowania.
654
M A R IA N B IS K U Ple ż y re e d y c ję u tw o ru a u to b io g ra ficzn eg o M a k sy m ilia n a „ W eissk u n ig “, sp isa n eg o po r. 1506 w języ k u n iem ieck im p rzy p om ocy p isa r z a M arka T reitza (alias T r e itz - sa u erw ein a ) t p r zed sta w ia ją ceg o w rom an tyczn ej sty liz a c ji, przy zm ia n ie n a zw isk w y stę p u ją c y c h z n im osób, d zia ła ln o ść cesarza, zw ła szcza m ilita rn ą , do r. 1513. D z ie ło to, k ilk a k r o tn ie p rzera b ia n e p rzez M a k sy m ilia n a i T reitza, za o p a trzo n e zo
sta ło w 237 d rzew o ry tó w , w y k o n a n y c h p rzew a żn ie p rzez d ob rego fa ch o w ca z A u g s bu rga — H an sa B u rgk m aira. R eed y cja d ok on an a z o sta ła bardzo sta ra n n ie w r. 1956 w 2 tom ach pod red a k cją H. T. M u s p e r a. T om p ie r w sz y za w ie r a ob szern e k om en tarze pióra H. O. B u r g e r a (ocen iającego zn a czen ie „W eissk u n ig a “ jako d zieła litera ck ieg o ), H. Th. M u sp era (a n a lizu ją ceg o r o lę d r z e w o r y tn ik a H an sa B u rgk m aira) i E. P e t e r m a n n a (piszącego o „F o rm sch n itte d es W eissk u n ig s”) oraz R. B u c h n e r a , p rzed sta w ia ją ceg o d ziejo w ą ro lę cesarza; w części tej zn a j duje się ta k ż e k a ta lo g d rzew o ry tó w i fo to g r a fie zn a k ó w w o d n y ch ręk op isu . N a stę p u je z k o le i p rzed ru k te k s tu „ W eissk u n iga“ w e d łu g w e r sji T reitza z r. 1514
(tzw . w ersja A) oraz z o sta tn iej w e r sji (E), ob ejm u jącej trzecią część d zieła, a u z u p ełn io n ej p rzez M a k sy m ilia n a (i sta n o w ią cej n ie w ą tp liw ie n a jw a r to śc io w sz ą część d zieła n a sk u te k u su n ię c ia p seu d o n im ó w ) w r a z z o b szern y m i p rzy p isa m i. W y d a w cy, pragnąc u ła tw ić p rzeciętn em u c z y te ln ik o w i k o rzy sta n ie z d zieła , o p u b lik o w a li ta k że w e r sję itekstu z r. 1514 w sk rócie, w d zisiejszy m ję z y k u n iem ieck im , z za zn a czen iem d ok ład n ej ch ron ologii w y d a rzeń . Tom drugi za w iera n ieretu szo w a n e rep rod u k cje c ie k a w y c h d rzew o ry tó w „W eissk u n ig a “ w w ie lk o ś c i o ry g in a łu ” . R eed y cja ta p o siad a w ię c zn a czen ie n ie ty lk o d la h isto rii p o lity c z n e j, le c z ró w n ież dla h isto rii k u ltu r y p o c z ą tk ó w X V I w iek u .
N a u w a g ę z a słu g u je ta k ż e r e e d y c ja „K roniki a u str ia c k ie j” Jak u b a U n resta , p rob oszcza k a r y n c k ie g o (ok. 1430— 1500), p o sia d a ją ca p o w a ż n e zn a c z e n ie d la d ru
giej p o ło w y X V stu le c ia , sz czeg ó ln ie po r. 1468; k ron ik a ta zo sta ła w z o r o w o w y d a n a p rzez K. G r o s s m a n n a .
Z d ro b n iejszy ch p o zy cji w sk a za ć n a leży na o p u b lik o w a n ie k ron ik i „D ie H istoria F rid erici e t M a x im ilia n i” J ó zefa G run p eck a, p o w sta łe j w la ta ch 1514— 1516 pod w p ły w e m cesarza M a k sy m ilia n a dla c e ló w p rop agan d ow ych ; posiad a ona je d nak g łó w n ie w a rto ść dla d ziejó w k u ltu ry . W y d a w n ictw o zostało o p u b lik o w a n e w r. 1957 p rzez O. B e n e s c h a i E. M. A u e r a w fo rm ie rep rod u k cji całego k o d ek su z ilu stra cja m i i k o m en ta rzem w y d a w c ó w 12. Z azn aczyć n a leży , że n ie w ą tp liw ie p o w a żn iejsze zn a czen ie p o sia d a ć b ęd zie r e e d y c ja w y b itn e g o d z ie ła
h isto rio g ra fii a u stria ck iej z p o ło w y X V stu le c ia — „C ronica A u str ie “ T om asza E b e n d o r f e r a , rek tora u n iw e r sy te tu w ie d e ń sk ie g o i d orad cy F ryd eryk a III (1388— 1464), p rzy g o to w a n a p rzez w y b itn e g o zn a w cę zagad n ień teg o o k resu — A. L h o t s k y e g o z W ie d n ia 13. R eed y cję tę p o p rzed ziły w ie lo le tn ie stu d ia p rzy g o to w a w cze, sz czeg ó ln ie ob szern iejszy ży cio ry s E ben d orfera z p ełn y m w y k a z e m jeg o lic z n y c h prac 14.
Z a g a d n ien ie refo rm y R zeszy w d ru giej p o ło w ie X V w ., b ęd ą ce p rzed m iotem ży w e j d y sk u sji w h isto rio g ra fii n ie m ie c k ie j, zw ła szcza za in a u g u ro w a n ej p rzez F. H a r t u n g a w r . 1913, a k o n ty n u o w a n ej w o k resie m ię d z y w o je n n y m (jak np.
11 Kaiser M axim ilians I. W eisskunig, wyd. H. Th. M u s p e r t. I—II, Stuttgart 1956. 12 Jacob U n r e s t , österreichische C hronik, wyd. K. G r o s s m a n n , MGH SS, Nova Series XI, Graz—Köln 1957 — por. rec. H. P e 1 g 1 a w „Mitteilungen des Instituts für öster reichische Geschichtsforschung“ (cyt. dalej MIÖG) t. LXVII, 1959, s. 436—437; Die Historia Friderici et M axim iliani, wyd. O. B e n e s c h i E. M. A u e r , Berlin 1957 — por. rec. A. L h o t s k y e g o , MIÖG LXVI, 1958, s. 161—162.
13 Ma się ono ukazać w najbliższym czasie w MGH.
14 A. L h o t s к y, Thom as E bendorf er, ein österreichischer Geschichtsschreiber, Theologe u n d D iplom at des 15. Jahrhunderts, Schriften der MGH XV, Stuttgart 1957 — por. rec. H. R u p p r i c h a w MIÖG LXVII, 1959, s. 434—5.
B A D A N IA NA D R EFO R M Ą R Z ESZY
655
p rzez W. A n d rea sa i E. Z i e h e n a), z o sta ło na n o w o p o d jęte p rzez S. K. B a d e r a 15. D ok on ał on przede w sz y stk im p o d su m o w a n ia d o ty c h c z a so w y c h w y n ik ó w , w sk a zu ją c na rozb ieżn ość ocen h isto r y k ó w p o lity czn y ch , o cen ia ją cy ch k r y ty c z n ie refo rm y z czasów M a k sy m ilia n a I, szczeg ó ln ie z r. 1495, w p r z e c iw ie ń stw ie do h is to ry k ó w praw a, za jm u ją cy ch o stro żn iejsze sta n o w isk o . A u tor, a n a lizu ją c ó w czesn ą s y tu a c ję R zeszy, u s iłu je zbadać, czy reform y te p rzy n io sły isto tn ą p o p ra w ę i czy zn ik om ość ich sk u tk ó w n ie zo sta ła sp o w o d o w a n a p r z e z p ó źn iejsze w y d a rzen ia . B ad er z d e c y d o w a n ie o p ow iad a s ię po stro n ie sta n ó w R zeszy i ich p rzy w ó d cy — a rcy b isk u p a m o g u n ck ieg o B erto ld a v o n H en n eb erg, tra k tu ją c go z w y r a ź n ą s y m p a t i ą 16. P r z e c iw sta w ia się n a to m ia st p o gląd om b ad aczy p o tęp ia ją cy ch sta n y (zw łaszcza e lek to ró w ) za ich egoizm i o d m a w ia n ie p op arcia fin a n so w e g o d la m ili tarn ej p o lity k i cesa rsk iej; sta n y z B erto ld em na czele in ic jo w a ły d y sk u sję o re fo rm ie R zeszy i la ta m i ją p o d tr z y m y w a ły w p r z e c iw ie ń stw ie do M ak sym ilian a. A u tor p o d trzy m u je o stry sąd U lm a n n a o b rak u w y c z u c ia rea ln ej rzec z y w isto śc i p o lity czn ej u cesarza i zm ien n o ści jeg o p o sta n o w ień oraz u za leżn ia n iu sw o jej a p rob aty w o b e c p o stu la tó w sta n ó w od ich su b sy d ió w fin a n so w y ch ; w W orm acji sta n y w p ro st w y d a r ły m u p o stu lo w a n e refo rm y . Z ty c h o sta tn ich B ad er n a jw y żej ocen ia „ w ie c z y sty pokój z ie m sk i“ (E w i g e r L a n d f r i e d e n ) jak o lik w id u ją c y w o jn y p ry w a tn e. In sty tu c ja Sąd u K a m era ln eg o R zeszy (R e i c h s k a m m e r g ericht), o d d z ie lo nego od d w oru cesa rsk ieg o , została o sła b io n a p rzez p o w o ła n ą p rzez cesarza k o n k u ren cy jn ą R adę N a d w o rn ą R zeszy (Reic hshofr at), jed n a k p rzez sam fa k t sw e g o
istn ie n ia o d g ry w a ła zn aczn ą rolę. K r y ty czn ie n a to m ia st autor u sto su n k o w u je się do p o zo sta ły ch reform , szczeg ó ln ie „ p ow szech n ego p o d a tk u “ (G e m e i n e r Pfe nnig ), jako n iep ra k ty czn eg o , a zw ła szcza „ R eg im en tu “ z r. 1500, u zn ając go za n a jsła b szą k o n cep cję B ertold a v o n H en n eb erg. N a sk u te k sw eg o na p oły sta n o w eg o i na p oły b iu rok ratyczn ego ch arak teru reform a ta b yła n iesk u teczn a . P o z y ty w n ie ocen ia B a d er w p r o w a d z e n ie p od ziału R zeszy na ok ręgi (K r e i s v e r f a s s u n g ), b ęd ącego za słu g ą M ak sym ilian a. W całości au tor p r z e c iw sta w ia s ię m o n isty czn ej i jed n ostron n ej o cen ie reform , u zn ając je za w y r a z a k tu a ln eg o u k ła d u s ił p o lity c z n y c h R zeszy, ch o ciaż a k cen tu je ich sta n o w y ch arakter.
P o g lą d y B ad era sta ły s ię p rzed m io tem d y sk u sji. P rzeciw k o p o z y ty w n e j o c e n ie B ertold a w y p o w ie d z ia ł się zw ła szcza E. B o c k , a k cen tu ją c zb yt s iln ie — zdaniem jeg o — śred n io w ieczn y i k o n se r w a ty w n y ch arak ter jego u m y sło w o śc i, n iezd oln ej zrozu m ieć cesarza rep rezen tu ją ceg o n o w sze p o g lą d y oraz r ea ln y u k ład s i ł 17. J e d n ak że n a jp o w a żn iejszą ro lę p rzy p isa ć n a leży g ło so w i H. W iesflec k e ra , k tó ry w y stą p ił z ob szern ym , dobrze źród łow o p o d b u d o w a n y m a rty k u łem p o św ię c o n y m sto su n k o w i M a k sy m ilia n a d o refo rm y R zeszy na se jm ie w W o r m a c jils. A u to r p rzed s ta w ił w n im szczeg ó ło w iej sam p rzeb ieg ro k o w a ń i p o w sta n ia u sta w refo rm a torsk ich , w ią ż ą c całość z ó w c z e sn y m i p la n a m i p o lity czn y m i M a k sy m ilia n a , a sz c z e g ó ln ie z jeg o zam iarem w y p r a w y do W łoch p rzeciw k o K a ro lo w i V III fr a n c u sk iem u . G łó w n y m cele m cesarza b yło u zy sk a n ie pom ocy fin a n so w ej R zeszy na w y p r a w ę w ło sk ą w p ostaci „ p o w szech n eg o p o d a tk u “, m a jącego sta n o w ić p o d sta w ę
г5 K. S. B a d e r , Kaiserliche u n d ständische Reform gedajiken des endenden 15. Jahr h u n d erts, „Historisches Jahrbuch“ t. LXXIII, München 1954, s. 74 nn.
10 Autor opublikował także osobną rozprawkę poświęconą Bertoldowi — K. S. B a d e r , Ein S ta a tsm a n n vo m M ittelrhein. G estalt u n d W erk des M ainzer K u rfü rsten u n d Erzbischofs B erthold von Henneberg, Mainz 1954. Nosi ona charakter popularnonaukowy.
17 por. rec. iE. B o c k a z powyższej pracy K. S. B a d e r a — w „Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins“ t. CV, 1957, s. 360 — por. też życiorys Bertolda pióra E. B o c k a w N eue D eutsche Biographie t. II, Berlin 1955, s. 156—157.
18 H. W i e s f l e c k e r , M axim ilian I. u n d die W orm ser Reichsreform , „Zeitschrift des historische Vereins für Steiermark“ t. XLIX, 1958, s. 3 nn. Artykuł został oparty na szerokim materiale źródłowym obejmującym także nowe pozycje z Haus-, Hof- und Staatsarchiv.
656
M A RIA N B IS K U Pp o stu lo w a n ej p rzez sta n y reform y. N a to m ia st sta n y u siło w a ły w y k o r z y sta ć s y tu a c ję w ła d c y , aby w y m u sić refo rm ę przed w y p r a w ą w ło sk ą , dążąc p rzy ty m do w z m o c n ie n ia p o zy cji w ła sn e j, p rzed e w s z y stk im k sią żą t R zeszy. W yrazem tego b y ł p ro jek t R ady R zeszy p o w o ły w a n e j w w ię k sz o ś c i p rzez sta n y , której m ia ły p o d le g a ć k lu czo w e sp r a w y p a ń stw o w e. P ro jek t te n zo sta ł od rzucony z m iejsca przez M a k sy m ilia n a , jed n a k w y su n ię ta z k o le i p rzez n ie g o p rop ozycja R ady R zeszy m a ją cej b yć w g ru n cie rzeczy n a rzęd ziem w ła d c y zo sta ła ta k że odrzucona. O sta tecz n ie — pod w r a żen iem w ie ś c i o su k cesa ch K arola V III w e W łoszech — doszło do k om p rom isu : M a k s y m ilia n , p rzy ją ł p ro jek ty reform z w y ją tk ie m R ady R zeszy, p rzy czym m ia sta z a ch o w a ły zu p ełn ą b iern ość przy o sta teczn y m p recy zo w a n iu u ch w a ł; sta n y n a to m ia st u d z ie liły p o ży czk i na w y p r a w ę w ło sk ą ty tu łe m zaliczk i n a „podatek p o w sz e c h n y “. W su m ie — zd a n iem W iesflec k e ra — W orm acja u ra to w a ła od w rót K arola V III z W łoch, gd yż na w y p r a w ę b y ło ju ż za późno. M im o to cesa r z (w b rew tw ie r d z e n iu U lm an n a) o d n ió sł su k ces, p rzefo rso w u ją c u c h w a ły p o d atk ow e.
A n a lizu ją c ca ło ść refo rm autor p o d k reśla u stę p stw a M a k sy m ilia n a zw łaszcza w sp ra w ie S ąd u K a m era ln eg o R zeszy, gd zie z a p e w n io n y z o sta ł w p ły w sta n ó w . Z d e c y d o w a n ie u jem n ie ocen ia n a to m ia st ele k to r sk i p la n R ady R zeszy zarzu cając e le k torom eg o isty czn ą obronę w ła sn y c h in te r e só w i ob aw ę przed p o w sta n iem c en tra l n ej w ła d z y (co w y d a je się u zasad n ion e). W ie sfle c k e r a k cen tu je siln ie brak p oczu cia je d n o śc i w śró d sta n ó w i różnorodność in te r e só w p ołu d n ia i p ółn ocy, n a to m ia st w y so k o ocen ia p ro jek ty R ady R zeszy i d a lsze w y su n ię te p rzez M a k sy m ilia n a (o k reślo n e jako m o n a r c h i s t i s c h e r R e g im e n ts p l a n ) , g d y ż w z m a c n ia ją c n ieco c en tra ln ą w ła d z ę k r ó le w sk ą , d o p u szcza ły one do gło su sta n y R zeszy, za p ew n ia ją c im rodzaj w sp ó łr z ą d ó w p rzy d o sta teczn y m a u to ry tecie cesarza, p op artym zn aczen iem jeg o rod ow ych p o sia d ło ści; p ro w a d ziło b y to do jed n o ści R zeszy i sta n ó w . W k o n se k w e n c ji ostro p r z e c iw sta w ia się a u to r p o gląd om U lm an n a i B ad era, iż cesarz w y łą c z n ie z p ob u d ek fin a n so w y c h zgod ził się na refo rm ę R zeszy, gdyż b ez z a p ew n ien ia „ w ie c z y ste g o p ok oju z iem sk ieg o “ i S ądu K a m era ln eg o n ie m ó g ł udać się na w y p r a w ę w ło sk ą . M a k sy m ilia n p ra g n ą ł refo rm y po to, aby w zm ó c jed n o ść R ze szy i w sp ó łp r a c ę sta n ó w , a p rzez to p o d n ieść zn a czen ie m ięd zy n a ro d o w e R zeszy. W g ru n cie rzeczy ch od ziło ty lk o o n a d a n ie p ro jek to w a n ej refo rm ie ob licza s ta n o w eg o lu b m on arch iczn ego. S ta n y w y k o r z y sta ły nied ogod n ą sy tu a c ję M a k sy m ilia n a , aby w y m u sić na n im rok ow an ia w sp ra w ie refo rm y i p rzefo rso w a ć w y łą czn ie sw ój p u n k t w id zen ia . C esarz n ie p o d d a ł się p resji, choć m u sia ł p ójść na u stę p stw a . A u to r u w a ża refo rm y za w sp ó ln e d zieło k ró la i sta n ó w , ch o cia ż u c h w a ły n oszą w y r a ź n ie sta n o w e p iętn o , co je s t czy n n ik iem u jem n y m . O słab ion a b o w iem została k ró lew sk a w ła d za w y k o n a w cza , ale na jej m ie jsc e n ie w e sz ła cen traln a w ła d za sta n o w a . K r ó le w s k ie p ro jek ty b y ły b y r e a ln iejsz e, ch ociaż M a k sy m ilia n p osu n ął się za d alek o u siłu ją c p od p orząd k ow ać R adę R zeszy w y łą c z n ie w ła sn ej w o li o raz p r o je k tu ją c u su n ię c ie z n iej k a n clerza R zeszy, tj. B erto ld a v o n H en n eb erg. T en o sta tn i b y ł b o w ie m sk ło n n y do u stę p stw w sp ra w a ch reform y, a w p o lity c e zagran icznej r e p rezen to w a ł p o g lą d y zb liżo n e d o k r ó le w sk ic h , czego M a k sy m ilia n n ie zrozu m iał i co w p rzy szło ści p rzy czy n iło się do sp a ra liżo w a n ia a k cji refo rm a to rsk iej. W alk a jeg o w W orm acji n ie b y ła jed n a k w a lk ą o p o w ię k sz e n ie p o tęg i
H ab sb u rgów , gd yż d ą ży ł on ty lk o do u trzym an ia i w zm o cn ien ia p o zy cji R zeszy w o b ec w zr a sta ją c y c h p a ń stw n arod ow ych , zw ła szcza F ran cji, i groźb y tu reck iej.
P r z e d sta w io n e n ieco o b szern iej w y w o d y W iesflec k e ra u k azu ją ja śn iej w y ra źn ą od m ien n o ść jego p o g lą d ó w n a refo rm y w o rm a ck ie. N ie w ą tp liw ie u k a zu ją one w zn a czn ie le p s z y m ś w ie tle ich złożon ą g en ezę oraz sy tu a cję, w k tórej p o w sta w a ły . A u to r p r z e c iw sta w ił się w y r a ź n ie d o ty ch cza so w y m p ogląd om u sp r a w ie d liw ia ją c p o sta w ę M a k sy m ilia n a i u zn ając go tak że za rzecznika refo rm y i w sp ó łtw ó r c ę
B A D A N IA NA D R E FO R M Ą RZlESZY
657
u c h w a ł w o rm a ck ich , op o w ia d a ją c się w y ra źn ie po stro n ie jeg o dążeń i p o lity czn y ch celó w , k tó ry ch rea liza cja m iała b yć k o rzy stn a dla całej R zeszy (pogląd ten w y n ik a zresztą z c a ło k szta łtu z a p a try w a ń jeg o na p o lity k ę zew n ętrzn ą M a k sy m ilia n a , sz czeg ó ln ie w sp r a w ie w ło sk ie j, o czym n iżej). J e st to p o sta w ie n ie sp r a w y dość sk ra jn e, w y r a ź n ie a n ty sta n o w e , a p ro h a b sb u rsk ie, k tó re n ie w ą tp liw ie w zb u d zi d y sk u sję.
Z te m a ty k ą p o w y ższą w ią ż e s ię ta k że druga, m n ie jsz a ro zp ra w k a autora, p o św ię c o n a tr a k ta to w i h u m a n isty H an sa L u pusa von H erm an sgru n pt. „T raum “, p o w sta łe m u ’tu ż przed sejm em w W o r m a c ji19. A u to r w y k a z u je p rzed e w sz y stk im , w b rew p o gląd om U lm an n a, że tra k ta t te n n ie p o w sta ł w ob ozie k sią żęcy m , lecz w ła śn ie pod w p ły w e m M a k sy m ilia n a , ja k o p ism o a g ita cy jn e jeg o obozu. C elem jego b y ło p o z y sk a n ie op in ii u czestn ik ó w sejm u dla p la n u w o jn y z K a ro lem V III fra n cu sk im i T u rk am i. W y ty k a ją c eg o izm k sią ż ą t i brak jed n o ści w śró d sta n ó w , o sła b ia ją cy ch w ła d z ę cesarsk ą, a u to r tra k ta tu — w e d łu g op in ii W iesflec k e ra — p r zy g o to w u je u c z e stn ik ó w na p rzy jęcie p ro jek tu reform , k tó re za m ierza ł w y su n ą ć sam M a k sy m ilia n , a k tóre m ia ły w zm o cn ić jeg o w ła d zę. A k c e n ty k ry ty c z n e w o b ec teg o o sta tn ieg o , w y stę p u ją c e ta k że w tra k ta cie, zw ła szcza zaś a p el do k sią żą t, aby nie o g lą d a ją c się na w ła d cę, n ie rea g u ją ceg o w ła ś c iw ie na ob elgi i p o d stęp y F ran cji, sam i p o d jęli a k c ję w o je n n ą , są ty lk o zręczn ym c h w y te m autora. W yd aje się, że w y n ik i tej a n a lizy uzn ać n a leży za trafn e.
M n iejsze zn a czen ie p o sia d a ją d a lsze rozp raw y, p o św ię c o n e p ro b lem a ty ce r e fo rm y R zeszy , choć z a w iera ją one m ie jsc a m i c ie k a w e p rzy czy n k i, op arte n a n o w o - od n a lezio n y m m a teria le, p r zy g o to w a n y m dla e d y c ji „ R e ich sta g sa k ten “. W ym ien ić tu n a le ż y a rty k u ł H. W eigla, u k a zu ją cy p róby w y su n ię c ia p rogram u reform w p oczątk ach p a n o w a n ia F ry d ery k a III w la ta c h 1452— 1454 p rzez p r z e d sta w ic ie li obozu k sią żęceg o , a k tó ry ch rzeczn ik iem b y ł dr Jan L ysu ra, prob oszcz m ogu n ck i, a le zb liżon y w ty m cza sie do a rcy b isk u p a trew irsk ieg o ; program ten d o ty czy ł p r z e de w sz y stk im k w e s tii są d o w n ictw a . P rób y te z o sta ły sp a ra liżo w a n e zw ła szcza p rzez o d w lek a ją ce sta n o w isk o cesarza oraz w y p ły n ię c ie sp r a w y tu reck iej. N a to m ia st I. M ost u k a za ła d a lsze p la n y refo rm y r ó w n ie ż z a F ry d ery k a III, przed e w sz y stk im p o le g a ją c e na w p r o w a d zen iu „pokoju R zeszy “ po r. 1466. C esarz fo r s o w a ł jego k o n cep cję, d ą ży ł jed n ak , aby sp ory r o zstrzy g a li sp e c ja ln i sęd zio w ie m ia n o w a n i p rzez n ieg o sam ego, co w zb u d ziło o p o zy cję m ia st i k siążąt. N ajb ard ziej in te r e su ją c y b y ł p ro jek t F ry d ery k a III, w y s u n ię ty za sp ra w ą E n easza S y lw iu sz a P icco lo m in ieg o , ab y d och od zący na w ła s n ą ręk ę sp r a w ie d liw o śc i p od p ad ali n a w e t pod c r i m e n la es a e m a i e s t a t i s i b a n ic ję cesarską. M im o oporu k sią żą t, p ro jek t ten zo sta ł w 1467 r. o g łoszon y jak o o b o w ią zu ją cy , ch ociaż sk u tk i jeg o b y ły znikom e. N a to m ia st p o stu la ty obozu k sią żęceg o , zm ierzające do u tw o rzen ia sta łeg o sądu, rozp atru jącego sp ra w y o n a ru szen ie „pokoju z iem sk ieg o “ i n ie za leżn eg o od cesarza, z o sta ły p rzez n ieg o odrzucone. A u tork a słu sz n ie p od k reśla, że sp ra w y te sta n o w ią z a p o czą tk o w a n ie szerok iej d y sk u sji, k tóra rozpala się zw ła szcza w la ta c h osiem d ziesią ty ch X V stu lecia , szczeg ó ln ie w sp ra w ie S ąd u K a m era ln eg o R zeszy, u k a zując o d m ien n o ść p o g lą d ó w obozu cesa rsk ieg o i s t a n o w e g o 20.
N a to m ia st H. G o llw itzer p o d ją ł te m a ty k ę już sc h y łk o w e g o o k resu refo rm a te H. W i e s f l e c k e r , „Der T ra u m " des Hans vo m H erm ansgrun. E ine R efo rm sch rift aus dem Lager K önigs M axim ilian 1, F estsch rift fü r Karl Eder, Innsbruck 1959, s. 13 nn. Nazwa traktatu pochodzi od rzekomego snu autora, w którym ukazują mu się postacie Fryderyka II (sic) Barbarosy, Karola Wielkiego i Ottona I w katedrze w Magdeburgu, przedstawiając środki naprawy Rzeszy.
20 H. W e i g e l , Kaiser, K u rfü rs t u n d J u rist. Friedrich III, E rzbischof Jakob von Trier u n d Dr Jo hannes von Lysura in Vorspiel z u m Regensburger R eichstag vom A pril 1454 w: Aus R eichstagen des 15. u n d 16. Jah rh u n d erts, s. 80 nn; I. Mo s t , Der R eichsfriede vom 20 A u g u st 1467, Syn ta g m a Friburgense, Lindau—Konstanz 1956, s. 191 nn.
658
M A R IA N B IS K U Pto rsk ieg o w p oczątk u X V I w . U k a za ł zw ła szcza lo sy S ąd u K a m era ln eg o R zeszy, jego o k reso w y u p a d ek na sk u tek n ie za p ew n ien ia sta ły c h p o d sta w fin a n so w y c h p rzez sejm y R zeszy i p rób y o ż y w ie n ia w la ta c h 1505— 15 0 6 21. In teresu ją ca jest rozp raw a jeg o p o św ię c o n a roli tzw . sta ro stó w R zeszy (R e i c h s h a u p t l e u t e — c a p it a n e i im p e r a t o r i o n o m in e) w y s y ła n y c h p rzez M a k sy m ilia n a do m ia st R zeszy dla p r z y w ró cen ia w n ich p orządku w e w n ę tr z n e g o czy obrony ich s a m o d z ie ln o ś c i22. N a p r z y k ła d a ch d zia ła ln o ści ty ch u r zęd n ik ó w w k o ń cu X V w . w m ia sta ch W eissen b u rg
(A lzacja), B oppard i R atyzb on ie, zagrożon ych za k u sa m i p o szczeg ó ln y ch w ła d c ó w te ry to ria ln y ch , au tor u k azu je p o ło w iczn o ść rea liza cji reform w o rm a ck ich i ich ła m a n ie p rzez elek to ró w . W yraźn e je s t to zw ła szcza w w y p a d k u sp ra w y B oppardu, za g a rn ięteg o zb rojn ie p rzez a rcy b isk u p a tr e w ir s k ie g o w b r e w p o sta n o w ien io m „ w ie c z y ste g o p o k o ju zie m sk ie g o “. S zczeg ó ln ie in te r e su ją c e są k o ń co w e u w a g i autora o ro li i p o zy cji m ia st R zeszy w k oń cu X V stu le c ia , ch arak terze ich z w ią zk ó w z r y c e r stw e m i ro li zja zd ó w m iejsk ich . S łu s z n ie p o d k reślo n e z o sta ły siln e a n ta g o n izm y m ięd zy m ia sta m i, p o w o d u ją ce brak jed n o liteg o d ziałan ia. Jak n ajb ard ziej też u zasad n ion e w y d a ją s ię u w a g i au tora o w y ra źn ej n iech ęci do m ia st zarów no B erto ld a von H en n eb erg , ja k i M a k sy m ilia n a I. C esarz tr a k to w a ł je ty lk o jako źródło d och od ów , o ja k ie jś p rogram ow ej S t ä d t e p o l i t i k n ie było· m o w y . W yd aje się , że u w a g i t e u zu p ełn ia ją w ja k im ś sto p n iu i k o ry g u ją p o g lą d y W iesflec k e ra , u k a zu ją c częścio w o braki k o n cep cji M a k sy m ilia n a , n ie p rób u jącego szu k ać — poza n iek tó ry m i k sią ż ę ta m i — oparcia w śró d in n y ch czło n k ó w sta n ó w , a k o n k retn ie m iast.
H isto rio g ra fia au stria ck a p o św ię c iła w o sta tn ich la ta c h M a k sy m ilia n o w i I i jeg o oto czen iu szereg rozp raw i m on ografii. D obrą in fo rm a cję o n ich , a zarazem p od su m o w a n ie d o ty ch cza so w eg o sta n u badań daje n a jn o w sza sy n teza d z ie jó w A u strii E. Z ö 11 n e r a 23. P ra ca ta, p rzed sta w ia ją ca d z ie je ob sza ru A u str ii w p o w ią za n iu
z h isto rią R zeszy, o b ejm u je okres n a jw c z e śn ie jsz y aż po r. 1955; na p lan p ierw szy z o sta ły tra d y cy jn ie w y s u n ię te za g a d n ien ia p o lity czn e, choć p ro b lem a ty k a g o sp o d a rcza i k u ltu ra ln a zn a la z ła r ó w n ież w y ją tk o w o zn aczn e u w zg lęd n ien ie. P ra ca n a p isa n a w to n ie bard zo u m ia rk o w a n y m sta n o w i p rzed e w sz y stk im so lid n e k o m p e n diu m p o d sta w o w y c h fa k tó w dla d z ie jó w A u strii i H ab sb u rgów , a d o d a tk o w y i c e n ny jej w a lo r s ta n o w i o b szern a b ib lio g ra fia n a k o ń cu k a żd eg o rozd ziału . D la za g a d n ie ń p ra w n o u stro jo w y ch a u stria ck ich podobną rolę p ełn i p od ręczn ik E. H e 1 l b - l i n g a , za w iera ją cy ta k że o b fite z e sta w ie n ie lit e r a t u r y 24.
Z góry p o w ied zieć n a leży , iż okres F ry d ery k a III w zb u d za sła b sz e z a in te r e so w a n ie. C ytow an e już w y ż e j prace H. W eig la czy I. M ost rzu ciły jed n a k n o w e św ia tło na p o ło w iczn e p rób y refo rm R zeszy w ty m ok resie, u k azu jąc oporną p o sta w ę teg o w ła d cy . J ed n o cześn ie jed n a k p o d k r e śliły one — jako m om en t bardzo ch arak te r y s ty c z n y — n ie z w y k łą w y tr w a ło ść F ryd eryk a III, k tóry m im o sła b o ści sw o ich rzą d ó w i tru d n ości z u trzy m a n iem s ię n a w e t w d zied ziczn ej A u strii, tr w a ł n ie u g ię c ie przy z a ch o w a n iu u p ra w n ień sw o ic h jako w ła d c y R zeszy, choćby n a w e t p o łą czo n e to b y ło z rezy g n a cją z ich w y k o n y w a n ia 25. U p arcie trw a ją c przy d y n a sty c z nej m y ś li i p rześw ia d czen iu o w y ją tk o w y m w y ró żn ien iu rodu H ab sb u rgów , opierał się na sy m b o lice u n iw e r sa ln e g o cesa rstw a , od rzu cając w s z e lk ie p róby p od w ażen ia
si H. G o l l w i t z e r , U n bekannte Versuche einer E rneuerung des königlichen K a m m er gerichts in den Jahren 1505—1506, HZ CLXXIX, 1955, s. 257 im.
22 H. G o l l w i t z e r , C apitaneus im peratorio n om ine. R eich sh a u p tleu te in S tä d te n u n d reichsstädtische Schicksale im Z eita lter M axim ilians I w: A us R eichstagen des .15. u n d 16. Jahr hu n d erts, s. 248 im.
23 E. Z ö l l n e r , G eschichte Österreichs. Von den A n fä n g en bis s u r Gegenwart, Wien 1961, s. 672 — por. rec. H. W i e s f l e c k e r a w MIÖG LXX, 1962, s. 123—126.
24 E. H e 11 b 1 i n g, österreichische Verfassungs — u n d Verw altungsgeschichte, Wien 1956. 25 por. H. We i g e 1, op. cit., s. 98.
B A D A N IA N A D R EFO R M Ą R ZESZY
659
jeg o praw . P o tr a fił też u ra to w a ć dla sw e g o zd o ln iejszeg o n a stę p c y zasad n iczo n ie - u szczu p lo n e p rer o g a ty w y w ła d z y c e s a r s k ie j20.
N ie c o św ia tła na p o lity k ę F ry d ery k a III w sp ra w a ch w ło sk ic h rzu ciła ro z p ra w a H. Q uirina. P o św ię c o n a je s t ona zasad n iczo p o b y to w i H ab sb u rga w S ie n ie w 1452 r. w drodze na k oron ację do R zym u , jed n a k u k a zu je ta k że szersze tło sto su n k ó w w ło sk o -n ie m ie c k ic h teg o o k r e su o raz u m ie ję tn ą p o lity k ę F r y d e r y k a III, la w ir u ją c e g o zw ła szcza m ięd zy M ed io la n em i A ragon ią, zb liża ją ceg o s ię do tej o sta tn ie j oraz d o B u rg u n d ii jak o n o w y c h p o tę g z a c h o d n io e u r o p e jsk ic h 27. Z azn a
czyć n a leży , że sc h y łe k jego rząd ów z o sta ł ta k że u w zg lęd n io n y w p racach p o ś w ię c o n y ch początk om rząd ów M a k s y m ilia n a 28.
N a m a r g in e sie w sk a z a ć ta k ż e n a leży n a in te r e su ją c ą ro zp ra w k ę A . L h o tsk y eg o , k tó ra w y ś w ie tliła s p r a w ę zn an ych a za g a d k o w y ch in ic ja łó w F ry d ery k a III „A E IO U ” (k tó re sta ć s ię m ia ły d e w iz ą je g o p o lity k i w ro d za ju A u s t r i a e e s t i m p e r a r e o r b i u n i v e r s o itp). A u to r z n a la zł w su m ie 300 (!) prób ro zw ią za ń ty c h in ic ja łó w (g łó w n ie ła c iń sk ic h i n iem ieck ich ). N a p o d sta w ie o d n a lezio n eg o n o ta tn ik a F ry d ery k a III z la t 1437— 1456 stw ie r d z ił jed n ak , iż in ic ja ły t e p r z y w ió z ł ó w c z e sn y k sią ż ę F r y d eryk z podróży do P a le sty n y w 1437 r. pod w p ły w e m arab sk im (m agii w sch o d n iej), p r z y czym b y ły o n e je g o zn a k iem o so b isty m , n ie z ie m a u str ia c k ic h . D o p iero p o r. 1440, gdy F ry d ery k n ie o c z e k iw a n ie z o sta ł w ła d c ą R zeszy, o to czen ie n ow ego k ró la rzy m sk ieg o zaczęło w y m y śla ć ró żn e w e r sje zn a czen ia ty c h lite r , k tó re F r y d eryk p r z y jm o w a ł za dobrą m o n etę. D op iero zresztą w p o ło w ie X V III w . u tr w a lił s ię p o g lą d o tej „ży cio w ej d e w iz ie “ H a b s b u r g ó w 29.
Ż y w sze za in te r e so w a n ie b u d zi ok res M a k sy m ilia n a I z p rzy czy n ju ż w y ż e j w sk a za n y ch . P ró b ę o g ó ln ej s y n te z y je g o p o sta ci i r zą d ó w d a ł R. B u c h n e r w k o m en ta rzu do c y to w a n e j w y ż e j e d y c ji „ W eissk u n iga“. Z o sta ł on n a stęp n ie z n iezn a czn y m i zm ia n a m i o p u b lik o w a n y w 1959 r. jak o o d ręb n a p o z y c j a 30. Z g o dzić się n a leży z o p in ią re c e n z e n tó w tej p o p u la rn ej pracy, że p o w ta rza ona w z a sa d zie zn an e te z y H. U lm a n n a 31, choć stara s ię u w z g lę d n ić w y n ik i badań o sta tn ich la t i u k azać złożon ość p o sta ci M a k sy m ilia n a . Z agad n ien ia p o lity k i p ó łn o c n o -w sc h o d n iej z o sta ły w n iej p o tra k to w a n e zresztą w sp osób w y ją tk o w o k ró tk i i p ły tk i. D la te g o te ż za p rób ę r z e c z y w iśc ie n o w eg o sp o jrzen ia uznać n a leży jed n a k p race H. W iesflec k e ra i H. F i c h t e n a u a .
W iesflec k e r p o d ją ł od 1954 r. szerzej zak rojon e b ad an ia źró d ło w e nad ok resem m a k sy m ilia n izm u . W r efera cie p o d su m o w u ją cy m p ogląd y n iem ieck iej h isto r io g r a f i i32 w sk a z a ł tr a fn ie n a su b ie k ty w iz m o cen U lm a n n a i jeg o z w o len n ik ó w , w y w o ła n y filo h o h e n z o lle r n o w sk im n a sta w ie n ie m i n iech ęcią d o m o n a rch ii h ab sb u r sk iej. P ro w a d ziło to do u p a try w a n ia w ca ło ści p o czy n a ń M a k sy m ilia n a w y łą c z n ie c e ló w d y n a sty czn y ch . A u to r w y s u n ą ł zarazem p o stu la t, ab y od rzu cając d a w n ie jsz e sk ra jn e są d y się g n ą ć do źró d eł i b ad ać sta n o w isk o cesarza i jeg o d zieło n a tle ów c z e sn e j, rea ln ej rze c z y w isto śc i. D y n a sty czn a p o lity k a cesa rsk a b y ła b o w iem w te d y n a ti o n a le K ö n i g s p o l i t i k , a c e le jej p o k r y w a ły s ię w dużej m ierze z in t e r e sam i R zeszy ja k o całości.
26 Por. H. F i c h t e n a u , Der ju n g e M axim ilian (1459—4482), Wien 1959, s. 6.
27 H. Q u i r i n , K önig Friedrich III. in Siena (1452) w: A us R eichstagen des 15. u n d 16. Ja h rh u n d erts, s. 24 nn.
28 Por. niżej.
29 A. L h о t s к у, AEIOV. Die „Devise" Kaiser Friedrichs III. u n d sein N otizb u ch . MloG IX, 1952, s. 155 nn.
so (R. B u c h n e r , M axim ilian I, Kaiser an der Z eitw ende, Gottingen 1959.
31 Por. rec. K. S c h n l t h a w „Historisches Jahrbuch" t. LXXX, 1961, s. 354—5 oraz H. W i e s f l e c k e r a w MIÖG LXVII, 1959, s. 448—451.
32 H. W i e s f l e c k e r , Das B ild M axim ilians I. in der d eu tsch en G eschichtsschreibung, „Zeitschrift des historischen Vereins für Steiermark“ t. XLVI 1955 (Pirchegger F estsch rift), s. 17 nn.
660
M A RIA N B IS K U PIsto tn ie b ad an ia o sta tn ich la t p o szły zasad n iczo w p o stu lo w a n y m k ieru n k u , w zb o g a ca ją c pod w z g lę d e m fa k to g ra ficzn y m zn ajom ość p o sta ci M a k sy m ilia n a oraz u k a zu ją c lep iej śro d o w isk o k u ltu r a ln o -p o lity c z n e , w k tó r y m ż y ł i d ziałał. O dnosi się to sz czeg ó ln ie do obu prac H. F ich ten a u a , k tó ry p o św ię c ił n a jp ierw k rótk ą, le c z in te r e su ją c ą ro zp ra w ę n iezb a d a n em u dotąd n iem a l zu p ełn ie o k reso w i m łod ości M a k sy m ilia n a 33. A u to r za n a liz o w a ł zw ła szcza p ierw szy , „b u rgu n d zk i“ okres M a k sy m ilia n a i jeg o m a łż e ń stw a z M arią, córką K arola Ś m ia łeg o (1479— 1482). W ykazał p rzed e w sz y stk im zn a czn y w p ły w w y so k ie j k u ltu r y b u rgu n d zk iej na m łod ego m a ł żonka M arii, w p ły w w id o c z n y w ca ły m jeg o ży ciu (zw łaszcza w d zieła ch a u to b iograficzn ych ). Jed n a k z a n a jp o w a ż n ie jsz y R ich ten a u u zn a ł w p ły w B u rg u n d ii w d zied zin ie p o lity czn ej ed u k a cji m łod ego H absburga. P r z e ja w ił się on w p r z y sw o je n iu sob ie k o n cep cji jed n o ści p a ń stw a b u rg u n d zk ieg o i w ro g o ści w o b ec w ła d có w fra n cu sk ich jako d zied ziczn ych w r o g ó w . P o g lą d y sw o je d o ty czą ce w czesn ej m łod ości i e d u k a cji s y n a F ry d ery k a III au tor r o zw in ą ł n a stę p n ie w in te r e su ją c e j, n a cech o w a n ej w y so k ą k u ltu rą p isa rsk ą i eru d y cją p racy o p o d ręczn ik a ch sz k o l n y c h M a k sy m ilia n a i p oczątk ach p ism a f r a k t u r o w e g o 34. F ic h te n a u u k azał tutaj p r a w d z iw y obraz e d u k a cji m łod ego H absburga, n iw e c z ą c p rzy ty m d aw n ą, d w o r- sk o -p a n e g ir y c z n ą o p in ię o „cu d ow n ym d z ie c k u ”, dalej s y lw e t k i jeg o p ed a g o g ó w , a n a lizu ją c szc z e g ó ln ie za ch o w a n e d o dziś w w ie d e ń sk ie j N a t i o n a l b i b l i o t h e k u ż y w a n e p rzez n ich p od ręczn ik i. J ed n o cześn ie jed n a k p ró b o w a ł uk azać g en ezę n e o g o ty ck iej frą k tu ry (ozdobnego p ism a o ła m a n y ch la sk a c h sto so w a n eg o zw ła szcza w ty t u ła c h ) 3S, za sto so w a n ej po raz p ie r w sz y w 1513 r. przy druku m o d litew n ik a cesarza. F ich ten a u w sk a z a ł zw ła szcza na je d e n z p o d ręczn ik ó w M a k sy m ilia n a z a w ie r a ją c y cis io ianus, sp isa n y p rzez k a n c e listę cesa rsk ieg o W o lfg a n g a S p itzw eg a ,
k tó ry w la ta ch 1467— 1471 b y ł za p ew n e n a u c z y c ie le m sy n a F ry d ery k a III. C isioian u s je s t sp isa n y p ism em u zn a n y m za b ezp o śred n ią p op rzed n iczk ę fra k tu ry (tzw . V or frak tu r), k tó re s ta n o w i łą czn ik m ięd zy p ism em k a n c e la r y jn y m i d ru k iem , a k tó re
w y tw a r z a ło się ju ż w k a n cela rii F ry d ery k a III. M a k sy m ilia n n a jw id o czn iej dał w z ó r tw ó rco m m o d lite w n ik a w p o sta c i p ism a S p itzw eg a , p rzez co sp o w o d o w a ł u p o w szech n ien ie fra k tu ry . W całości rozp raw a F ich ten a u a sta n o w i cen n y p r z y c z y n e k n ie ty lk o d la b io g ra fii m łod ego M a k sy m ilia n a , le c z tak że do h isto rii w y c h o w a n ia i p iśm ie n n ic tw a o m a w ia n eg o okresu.
P oczątk om p o lity czn ej d zia ła ln o ści M a k sy m ilia n a p o św ię c o n y je s t ta k że a rty k u ł E. B ocka, k tó ry za ją ł się ok resem w sp ó łrzą d ó w jeg o jako króla rzy m sk ieg o z c e s a rzem F ry d ery k iem III w la ta c h 1486— 1493 36. A r ty k u ł ten , p o w sta ły na m a rg in esie ed y cji „R eichistagsakten“ , sta n o w i r a c z e j . za p o w ied ź w ię k sz e j p racy i w y b ie g a te m a ty c z n ie poza za p o w ied zia n y w ty tu le okres, p rób u je m iejsca m i w sposób o g ó l n ik o w y (brak p rzy ty m a p aratu d o w o d o w eg o ) p rzed sta w ić p ogląd au tora na całość p a n o w a n ia M a k sy m ilia n a (zresztą w y ra źn ie w duchu a n ty sta n o w y m ). N a jp o w a ż n ie jsz y m o sią g n ięciem B ocka je s t u k a za n ie g łó w n y c h p rzyczyn k o n flik tu starze jąceg o się F ry d ery k a III, tk w ią c e g o w d a w n y ch p o jęcia ch o u n iw e r sa listy c z n e j w ła d z y cesa rsk iej, z m ło d y m k ró lem rzym sk im , rep rezen tu ją cy m bard ziej d y n a m ic z n e i g ię tk ie m e to d y p o stę p o w a n ia tak w sp ra w a ch z e w n ętrzn y ch (zw łaszcza 33 Por. przypis 26 — por. rec. A. C o r e t h w „Mitteilungen, des österreichischen Staatsar chivs“ t. XII, 1959, s. 502—504 oraz H. W i e s f l e c k e r a w MIÖG LXVII, 1959, s. 451—453. 34 H. F i c h t e n a u , Die Lehrbücher M axim ilians I. u n d die A nfänge der F raktu rsch rift, Hamburg 1961; por. rec. H. W i e s f l e c k e r a w MIÖG LXX, 1962, s. 145—149.
33 Рог. K. G ó r s k i , Neografia gotycka, Toruń 1960, cz. I, s. 12^13.
36 E. B o c k , Die Doppelregierung Kaiser Friedrichs III. u n d K önig M axim ilians in den Jahren 1486—1493, E in politisch-historisches G enerationsproblem w: Aus R eichstagen des 15. u n d 16. Jah rh u n d erts, s. 283 nn. — por. też rec. K. S c h n i t h a w „Historisches Jahrbuch“
BA D A N IA NA D R EFO R M Ą R ZESZY
6 6 1
b u rgu n d zk iej i w ę g ie r sk ie j), ja k i w e w n ę tr z n y c h ; o k res w sp ó łrzą d ó w autor w o g ó le ok reśla jako o k res k ry zy su d la M ak sym ilian a.
Z o m a w ia n y m ok resem w ią ż e się na k o n iec o b szern iejszy a rty k u ł H. W ie s fleck era , p o św ię c o n y staran iom H a b sb u rg ó w o koron ę w ę g ie r sk ą w la ta ch 1490— 1491 i ich w sp ó łz a w o d n ic tw u z J a g iello n a m i, tj. z W ła d y sła w em czesk im i k r ó le w ic z e m Jan em O lb r a c h te m 37. P rob lem ten autor sta ra ł się u kazać na tle o d m ien n o ści p o lity k i F ry d ery k a III i M a k sy m ilia n a , sta w ia ją c e g o na p ie r w sz y m m ie jsc u ek sp a n sję zach od n ią (B urgundia, B reton ia), co p rzy czy n iło się do szereg u k o m p li k a c ji w o b ec o d m ien n eg o sta n o w isk a cesarza i z m u siło w k oń cu do za w a rcia u k ła d u m ięd zy M a k sy m ilia n em i W ła d y sła w e m w P reszb u rg u w 1491 r. U k ła d ten au to r ocen ia zn a czn ie w y ż e j niż jeg o p o p rzed n icy, p rzy jm u ją c n a w e t, że z a p e w n ia ł on H ab sb u rgom n ie ty lk o d zied ziczen ie W ęgier, le c z n a w e t w sp ó łrzą d y w ty m k raju (gdyż n a jw y ż si u rzęd n icy m ie li b yć z a p rzy sięg a n i ta k że M a k sy m ilia n o w i) oraz d o ta c ję fin a n so w ą , p otrzeb n ą n a w o jn ę z F ran cją. W k o n se k w e n c ji p rzejęcie W ęg ier p rzez H a b sb u rg ó w w 1526 r. n a stą p iło w ła śn ie na p o d sta w ie u k ła d ó w p r eszb u r- sk ich , a n ie w ie d e ń sk ic h 1515 r., g d y ż te o sta tn ie u g ru n to w a ły je d y n ie w aru n k i sp recy zo w a n e już p ierw ej. D la te g o w su m ie w y p r a w ę w ę g ie r sk ą M a k sy m ilia n a m*mo szereg u n iep o w o d zeń au tor u zn a je za su k ces i pod ty m w z g lę d e m p o g lą d jego je s t zb ieżn y z p ogląd am i h isto rio g ra fii p o lsk ie j, zw ła szcza Fr. P a p é e g o. N ie s te ty au tor n ie zna żad n ej p o lsk iej p o zy cji źród łow ej i h isto rio g ra ficzn ej (n a w e t p raca J. С a r o n ie została u w zg lęd n io n a ), d latego rola Jan a O lbrachta z o sta ła zazn aczon a z a le d w ie n a m a rg in esie.
W p o w a żn iejszej m ierze z o sta ły p o d jęte b ad an ia nad p o czą tk o w y m ok resem sa m o d zieln y ch rzą d ó w M a k sy m ilia n a w la ta c h d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X V stu le c ia , p rzy czym n a jp o w a żn iejszą rolę o d g ry w a ją tu taj p race H. W iesflec k e ra , w y k o r z y stu ją ceg o ju ż — ja k zaznaczono — m a teria ł św ieżo zeb ran y dla „R egesta Im p erii“. A u to r ten za ją ł się p rzed e w s z y stk im jeg o p o lity k ą w ło sk ą . Z a n a lizo w a ł w ię c sp ra w ę p rzy stą p ien ia M a k sy m ilia n a do Ś w ię te j L igi w W en ecji w 1495 r., u w y p u k la ją c zn a czen ie teg o zw rotu p o lity czn eg o : M a k sy m ilia n r e zy g n o w a ł p rzez to z sam o dzieln ej w a lk i w e W łoszech , szu k ając pom ocy in n y ch c z y n n ik ó w eu ro p ejsk ich i za p o czą tk o w u ją c ta k że w ie lo le tn ie w a lk i R zeszy z F ran cją n a P ó łw y s p ie A p e n iń s k i m 38. S zczeg ó ło w iej z a n a lizo w a n e z o sta ły o k o liczn o ści p rzy stą p ien ia M a k sy m ilia n a i ob a w y W en ecji przed zb liżen iem H ab sb u rgów do H iszp an ii, co w p ły n ę ło na za w a rcie ty lk o „sojuszu ob ron n ego“ p r zeciw K a ro lo w i V III oraz n a sp a r a liż o w a n ie p ro jek to w a n ej ak cji zbrojnej cesarza w 1495 r. na sk u te k oporów sejm u w W or m acji. A u to r u sp r a w ie d liw ia p o stę p o w a n ie M a k sy m ilia n a tw ierd zą c, że m u sia ł on p rzy stą p ić do Ś w ię te j L igi n ie dla r e a liza cji w ła sn e j e k sp a n sji, le c z dla za b ezp ie czen ia p r a w R zeszy i a b y m óc u czestn iczy ć w ro zg ry w ce p a ń stw eu ro p ejsk ich o „ró w n o w a g ę s ił“, czego k sią ż ę ta R zeszy n ie b y li w sta n ie zrozum ieć. K o n ty n u a cję te g o za g a d n ien ia sta n o w i a rty k u ł p o św ięco n y z ja zd o w i H a b sb u rga z u c z e st n ik a m i Ś w ię te j L ig i w M als i G lurns w T y ro lu (lato 1496 r.). C elem jeg o b yło u zy sk a n ie od n ich pom ocy na w y p r a w ę w ło sk ą w ob ec n eg a ty w n e g o sta n o w isk a za jęteg o p rzez sta n y R zeszy, i m im o iż F ra n cja n ie w k r o c z y ła jeszcze p o n o w n ie d o W ło c h 39. A u to r p rzed sta w ia szero k ie i m ało rea ln e p la n y M a k sy m ilia n a , d o ty czą ce ro zp a len ia w o jn y z K a ro lem V III n a te r e n ie w ło sk im , a n a stę p n ie p r z e n ie sie n ia
37 H. W i e s i l e c k e r , Das erste U n g a rnunternehm en M axim ilian I. u n d der Pressburger Vertrag (,1490—91), „Südost Forschungen“ t. XVIII, 1959, s. 26 nn.
38 H. W i e s f l e c k er, M axim ilian I. u n d die Heilige Liga von Venedig (1495), F estsch rift fü r W. Sas-Zaloziecky, Graz 1956, s. 178 nn.
39 H. W i e s i l e c k e r , Der Kongress z u Mals u n d G lurns. Ein Beitrag zu r d eu tsch en Ita lie n p o litik 1496, F estsch rift fü r Franz H üter, Innsbruck 1959, s. 347 nn.
