352
R E C E N Z JEsta tu s p ra w n y oraz ich p ó źn iejszą w a lk ę o u r e g u lo w a n ie sw eg o p ołożen ia, która d o p ro w a d ziła do p o w sta n ia p o d w ó jn y ch g m in m iejsk ich . Ta bardzo sp ecy ficzn a stru k tu ra p raw n a św ia d czy ła o tym , że d a w n i m ie sz k a ń c y u k a ra n i przez S u llę n ie c h c ie li zg o d zić s i ę ze sta n o w isk ie m n iep ełn o p ra w n y ch o b y w a te li m ia sta . A u to r zresztą bard zo siln ie p od k reśla, że opór szereg u m ia st p r z e c iw k o S u lli n ie p o sz e d ł c a łk o w ic ie n a m arn e, a w r ę c z p rzeciw n ie , o p ó źn ia ją c p r z ep ro w a d zen ie a k c ji k o lo - n iza cy jn ej w ja k im ś sto p n iu p r z y c z y n ił s ię d o cz ę śc io w e g o p rzy n a jm n iej za ch o w a n ia ich p ra w .
C h a ra k tery zu ją c zaś d ru g i a sp ek t k o lo n iza cji, a m ia n o w ic ie n a d z ie le n ie ziem ią ok. 100 ty s. w e te r a n ó w S u lli, au to r p r zestrzeg a p rzed p rzecen ia n iem jej w p ły w ó w n a zm ia n ę stru k tu ry agrarn ej Ita lii. Z r e g u ły ogran iczan o się b o w iem d o ro zd zielen ia ju ż is tn ie ją c y c h g o sp o d a rstw , z k tó ry ch u su n ię to p o p rzed n ich w ła śc ic ie li.
W y su w a n e n iek ied y tw ie r d z e n ie , ż e S u lla p r zep ro w a d za ją c a k cję k o lo n iza cy jn ą d ą ży ł d o o d rod zen ia d rob n ego c h ło p stw a , n ie m o że b yć w ię c p rzy jęte. N a le ż y te ż p a m ięta ć, że zak rojon a n a ogrom n ą sk a lę ak cja k o lo n iza cji n ie b yła w p e łn i zrea lizo w a n a . Z n aczn y a r e a ł sk o n fisk o w a n e j ziem i n ie zo sta ł b o w iem ro zd zielo n y . Z a d e c y d o w a n ie o ich d a lszy m lo sie , a jed n o cześn ie u r e g u lo w a n ie p o ło żen ia p e w n y c h k a teg o rii S u ll a n i p o ssesso res — oto p ro b lem y , k tó re m u s ia ły s ię p o ja w ia ć w p ro jek ta ch u sta w agrarn ych , za n im n ie z o sta ły u r e g u lo w a n e p rzez C ezara w 59 r.
P e łn a ocen a skuitków g o sp o d a rczo -sp o łeczn y ch k o lo n iza cji su lla ń sk ie j m u si u w z g lę d n ić całą jej zło żo n o ść oraz jej r ep erk u sje w n a jro zm a itszy ch d zied zin ach ż y c ia Ita lii. K siążk a K ra w czu k a p o k a zu ją ca te w s z y s tk ie sk o m p lik o w a n e i n ie za w sze w id o c z n e p o w ią z a n ia w y p e łn ia w ię c dość isto tn ą lu k ę w ta k d ob rze w y d a w a ło b y się o p ra co w a n y m ok resie, ja k im jest sc h y łe k re p u b lik i rzy m sk iej.
J e r z y K o l e n d o
J. A. L e w i c k i j , G o r o d a i g o r o d s k o j e r i e m i e s l o w A n g l i i w X — X I I w ., I n is titu ł Isto r ii A N S S S R , Iz d a tie ls tw o A k a d ie m ii N a u k S S S R , M osk w a—L en in g ra d 1960, s. 300, 1 m apa.
A u t o r 1 p o sta w ił soibie za za d a n ie w y ja śn ić sp o łeczn e i g o sp o d a rcze p rzesła n k i p o w sta n ia i ro zw o ju śr e d n io w ie c z n y c h m ia st w A n g lii. N a w s tę p ie sfo r m u ło w a ł za sa d n iczą p ro b lem a ty k ę p racy: p roces w y o d r ę b n ia n ia się rzem io sła z r o ln ic tw a i sp e c y fik a te g o z ja w is k a w A n g lii, ro la r z e m ie śln ik ó w w p o w sta w a n iu m ia st a n g ielsk ich , ch a ra k ter p rod u k cji m iejsk iej i w y m ia n y to w a r o w e j, z a czą tk i r y n k u w e w n ę tr z n e g o w A n g lii. W r z e c z y w isto śc i au to r w y k r o c z y ł poza za k reślo n y w t y t u le i w u w a g a ch w stę p n y c h program , s ię g a ją c w s te c z aż d o V II w . i o m a w ia ją c szc z e g ó ło w o ta k ż e h isto rię han d lu .
D w a p ierw sze ro zd zia ły p o św ię c ił L e w i c k i c a łk o w ic ie h isto r ii h a n d lu a n g ie l sk iego w V II—X I w . B y ł to p rzed e w s z y s tk im h a n d el za g ra n iczn y , p rzy czym z A n g lii w y w o ż o n o b y d ło , w e łn ę i w y r o b y w e łn ia n e (saga — p ła szcze w e łn ia n e w y ra b ia n e w A n g lii i Irla n d ii, b ard zo często w y m ie n ia n e w źród łach sz c z e g ó ln ie z V III w .), p rzy w o żo n o zaś p r z e w a ż n ie to w a r y lu k s u so w e (su k n a, jed w a b ie, r ęk a w ic e , k o ś ć sło n io w ą , zło to , m ied ź, m o sią d z, o łó w , szk ło , o liw ę , w in o , p iep rz). A n g lia u tr z y m y w a ła sto su n k i h a n d lo w e z F la n d rią , p łn . F ran cją, N iem ca m i, a ta k że z Ita lią (o k o n ta k ta ch z W ło ch a m i L e w ic k i p is z e z resztą n ie w ie le p o m ija ją c k a p ita ln e źródło do te g o z a g a d n ien ia — I n s t i t u t a re g a l ia e t m i n i s t e r i a c a m e r e r e g u m L o m g b a r d o r u m
i Por. arty k u ł tegoż a u to ra P ro b le m a ra n n ie g o fe o d a ln o g o goroda w A n g lii i K n ig a s tr a sz - no g o su d a , SW III, 1951, в. 126—142.
e t h o n o r a n d e d v i t a t i s P a p i e 2). N a jw a ż n ie jsz y m o środ k iem h a n d lo w y m b y ł L on d yn . W p r a w o d a w stw ie a n g ielsk im p o czy n a ją c od V II w . (H lo th a ere a n d Eadric, 673 - ak. 686 r.) z n a la zł L ew ick i w ie le in fo r m a c ji o kup cach , op łatach celn ych , organ izacji h a n d lu i s ta tu sie o b co k ra jo w có w i tu z ie m c ó w z a jm u ją cy ch s ię han d lem .
A u tora in te r e su je n ie ty lk o zam orsk i h a n d el A n g lii, a le ta k że h a n d el w e w n ę tr z n y. W iad om ości o ty m o sta tn im je s t b a rd zo n ie w ie le , raczej n a leży te ż p r z y p u sz czać, że h a n d el w e w n ę tr z n y w A n g lii do X I w . b y ł bardzo słab o ro zw in ięty . L e w ic k i ze sta w ia ją c to w a ry , k tó ry m i h a n d lo w a n o , w sk a zu je, że n iek tó re z nich, jak d rew n o lu b ryb y, n a d a w a ły się ty lk o d o obrotu w ew n ę tr z n e g o , c o jed n a k niie je s t p rzek o n y w a ją ce, g d y ż np. ryb y m o g ły być d o sk o n a le o b iek tem h an d lu m ię
d zy n a ro d o w eg o (por. h a n d el śled zia m i p r o w a d zo n y p rzez hanzeaitów w X III— X I V w .). P od ob n ie n ie p rzek o n u je o b szern iejszy w y w ó d L e w ic k ie g o (s. 56 nn) 0 ob iegu p ie n ię ż n y m w A n g lii w e w c z e sn y m śred n io w ieczu . A u tor słu sz n ie m a p reten sje do n u m izm a ty k ó w , k tó rzy tr a d y c y jn ie za jm u ją s ię ty lk o fo rm a ln ą stron ą ob iegu p ien iężn eg o , n ie zw ra ca ją c z u p e łn ie u w a g i n a a sp ek ty ek on om iczn e. A ż do V II w . w A n g lii b y ły w o b ieg u zło te m o n ety w z o r o w a n e na m on etach p ó źn eg o c e sa r stw a r z y m s k ie g o (K on stan tyn a) i M ero w in g ó w . W p o ło w ie V II w . zaczęto bić w A n g lii sreb rn e m o n e ty — s c e a t ts — .które szy b k o u le g ły d ep recja cji. W k oń cu V III w . k ról Mer.eji, O ffa, d ok on ał refo rm y m o n eta rn ej w p ro w a d za ją c sreb rn y p e n n y w z o r o w a n y ,na k a r o liń sk im denarze. L e w ic k i tr a fn ie zau w aża, że drobna m o n eta sreb rn a zn a czn ie bard ziej o d p o w ia d a ła p otrzeb om h an d lu k ra jo w eg o i d e ta liczn eg o , niż m o n eta złota, o b słu g u ją ca p rzed e w s z y s tk im w ie lk i h a n d el m ię d z y n arod ow y. Z b y t p o ch o p n ie jed n a k w y c ią g a w n io se k , iż refo rm y m o n eta rn e V II 1 V III w . m u s ia ły p o zo sta w a ć w zw ią zk u z in te n sy w n y m ro zw o jem h an d lu w e w n ętrzn eg o . W y łą czn ie n a p o d sta w ie u p o w szech n ien ia srebrnej m o n e ty tru d n o o ty m są d zić. W ó w czesn y ch sto su n k a c h (ogóln y ch aos m o n eta rn y , b rak k ru szców , u c ie c z k a złotej m o n ety n a W schód i teza u ry za cja złota) p ełn o w a r to śc io w a m o n eta srebrna p o trzeb n a b y ła dla ro zw o ju h a n d lu zagran icznego. O ty m , że refo rm y O ff y m ia ły n a u w a d ze h a n d el za g ra n icz n y , św ia d c z y fa k t bioia p rzez O ffę o b ok m o n et sreb r n ych ta k że zło ty ch (m ancus). W szy stk ie te sp ra w y s ta ły b y s ię bardziej jasn e, gd y b y autor szerzej u w z g lę d n ił z a g a d n ien ia h a n d lu i p ien ią d za w całej ów czesn ej E uropie, s z c z e g ó ln ie sp ra w y refo rm y m o n eta rn ej K arola W ielk ieg o . W yd aje się też, że sk o m p lik o w a n e p rob lem y ro zw o ju ry n k u w e w n ę tr z n e g o d a ły b y się ła tw ie j rozw iązać, g d y b y au tor n ie o g ra n iczy ł się p rogram ow o (s. 16 n) do za g a d n ień m iejsk ich , le c z się g n ą ł ta k że do d z ie jó w w si.
R ozd ziały III i IV p o św ię c o n o h isto rii rzem iosła, a w szc z e g ó ln o śc i p ro ceso w i w y o d r ę b n ia n ia się rzem io sł z ro ln ictw a . D o n a jsta r sz y c h sa m o d zieln y ch rzem io sł w A n g lii n a leża ły z a w o d y zw ią za n e z w y d o b y ciem i obróbką m eta li, n a stęp n ie tk a ctw o . W X w . w A e l j r i c ’s C o ll o q u y w y m ie n io n o 14 n a zw r z e m ie śln ik ó w (m. in. k o w a la , złotn ik a, cieślę, szew ca , k raw ca, p iek arza, kuch arza, rybaka). W W in ch e sterze w X w. b y ły ju ż n a w e t u lice n a z y w a n e od za w o d ó w za m ieszk u ją cy ch tam rzem ieśln ik ó w , co b y św ia d c z y ło o zn acznej ich liczeb n o ści i za d o m o w ien iu się w m ieście. M argin esow o n a le ż y tu za u w a ży ć, że chyba n ie słu sz n e jest za licza n ie do r z e m ie śln ik ó w m in cerzy (s. 147 n); w p ra w d zie m u s ie li on i p o sia d a ć o k reślo n e k w a lifik a c je za w o d o w e z b liża ją ce ich do zło tn ik ó w , a le ch arak ter ic h „ p ro d u k cji” i rola, ja k ą o d g ry w a li, n ie p o z w a la ch yb a w łą c z a ć ic h d o w a r s tw y rzem ieśln iczej.
M e z m ie r n ie in te r e su ją c y je s t rozdz. IV, a zw ła szcza jeg o druga część, g d zie au to r p rzed sta w ia p ro ces O ddzielania się m ia sta od w s i i w y o d r ę b n ia n ia się w a r stw y w o ln y c h m ieszcza n spośród m a sy lu d n o ści za leż n e j. Z ja w isk o to — jak się o k
354
R E C E N Z JEż u je — jest bardzo w y r a ź n ie u c h w y tn e w D o m e s d a y B o o k i in n y ch źród łach z X i X I w .
W X w . m ożna ju ż m ó w ić o m ia sta ch jako w y o d ręb n io n y ch ośrod k ach p ro d u k c ji rzem ie śln ic z e j i w y m ia n y to w a ró w . L e w ic k i p o d k reśla zn a czen ie ro z w o ju r z e m io sła w p ro cesie p o w sta w a n ia m ia st i rolę r z e m ie śln ik ó w w m iastach , sp r o w a d z a jąc do w ła ś c iw y c h ro zm ia ró w ta k często w y o lb r z y m ia n ą w h isto rio g ra fii (P i r e η n e, S t e p h e n s o n ) ro lę k u p có w . N iep o trzeb n ie jed n a k d o szu k u je s ię r zem ieśln ik ó w tam , g d zie ich n ie b yło, g d zie d zia ła ł n ie w ą tp liw ie k u p iec. C h y b im y jest w y w ó d op arty na założen iu , że ła c iń sk i m e r c a t o r w śr e d n io w ieczu to n ie ty lk o k u p iec, a le ta k ż e r z e m ie śln ik sp rzed a ją cy sw o je w y r o b y (s. 222 n).
R ozdz. V p o św ię c ił au tor p o czą tk o m cech ó w rze m ie śln ic z y c h w A n g lii, z e sta w ia ją c b ard zo su m ie n n ie w s z y s tk ie w ia d o m o ści o p ie r w sz y c h cech ach za w a rte w P ip e R o lls (rach u n k i .skarbow e za ch o w a n e od X II w.). W n a jsta rszej znanej Pipe- R o ll z r. 1130 za rejestro w a n o 7 cech ów . L e w ic k i p rzyp u szcza — i słu s z n ie — że o rg a n iza cje te is tn ie ć m u sia ły ju ż w c z e śn ie j i d a tu je p o w sta n ie n a jd a w n iejszy ch , ce c h ó w a n g ie lsk ic h na k o n iec X I lu b p ierw sze la ta X II w . W X II w . L e w ic k i z d o ła ł w y śle d z ić 20 .cechów w 10 m ia sta c h (6 w L o n d y n ie, 4 w Y ork, po 2 w O x fo rd zie i W in ch esterze, p o 1 w L in coln , H u n tin g to n , N o ttin g h a m , B u ry St. E d m unds, C o v e n tr y i M arlborough), a p ra w d o p o d o b n ie b y ło ic h zn a czn ie w ię c e j, g d y ż nie- w sz y stk ie z o sta ły z a n o to w a n e w P i p e Rolls. W ięk szo ść ty c h cech ó w z w ią za n a była. z p ro d u k cją su k n a (tkacze, fo lu szn icy ).
L e w ic k i słu sz n ie p od k reśla, że p o w sta w a n ie ce c h ó w b yło w y n ik ie m 'rozw oju sił w y tw ó r c z y c h i p o g łę b ia ją c e g o się p o d zia łu pracy, ż e cech y za k ła d a n o w w ie l k ich ośrodkach m iejsk ich , g d zie d z ia ła ło co n ajm n iej k ilk u rz e m ie śln ik ó w teg o s a m ego lu b zb liżo n y ch za w o d ó w . N ie w y c z e r p u je to je d n a k sk o m p lik o w a n ej p r o b le m a ty k i g e n e z y cech ó w , autor m ó w i na te n te m a t sta n o w czo za m ało. Ź ródła a n g ie l sk ie z X II w . w o d n ie sie n iu do ce c h ó w są la k o n ic z n e i n ie m o g ą w y ja śn ić w ie lu in te r e su ją c y c h h isto ry k a sp raw . N a leża ło zatem się g n ą ć d o źró d eł ob cych i p o sz u kać m a te r ia łó w p o ró w n a w czy ch . N a szerszy m tle eu ro p ejsk im g en eza cech ów a n g ie lsk ic h p r z e d sta w iła b y s ię n ie w ą tp liw ie ja śn iej. Jak ju ż w sp o m n ia n o , L ew ick i n ie zna b ardzo in te r e su ją c e g o źród ła p o ch o d zą ceg o z a p e w n e z p r z e ło m u X i X I w ., a od n o szą ceg o się do L o m b a rd ii — I n s t i t u t a re g a l ia e t m i n i s t e r i a c a m e r e r e g u m L o m g b a r d o r u m . O p isa n e ta m z o sta ły p e w n e o rg a n iza cje r z e m ie śln ik ó w z w a n e m i n i s t e r i a 3, za d ziw ia ją co p r zy p o m in a ją ce o p isy w a n e p rzez L e w ic k ie g o p ierw o tn e c ech y a n g ielsk ie. P o ró w n u ją c org a n iza cje rz e m ie śln ic z e w A n g lii i w L om b ard ii m ożn a b y w ię c e j p o w ied zieć o w e w n ę tr z n y m u stro ju cech ów , o ich r o li d la ro z w o ju rzem iosła, o o g ó ln y c h p r a w id ło w o śc ia c h p o w sta w a n ia te g o t y p u in sty tu c ji. P o żą d a n e b y ło b y ta k ż e u w z g lę d n ie n ie b ogatej lite r a tu r y n ie m ie c k ie j d o ty czą cej teg o tem atu .
L e w ic k i w w ie lu m iejsca ch p o lem izu je z h isto ry k a m i a n g ielsk im i, tra fn ie k r y ty k u ją c ic h stare, tr a d y cy jn e i b łę d n e k on cep cje. W y d a je się jed n ak , że n ie k ie d y id z ie za d alek o a ta k u ją c p o g lą d y , k tó re raczej w y d a ją się słu sz n e i'k tó r e p o sia d a ją p rzek o n y w a ją cą d o k u m en ta cję źród łow ą. O cena dorobku h isto r io g r a fii b u r- żu a zy jn ej g rzeszy p e w n y m sch em a ty zm em . T ru d n o np. zarzucać M a i t l a n d o w i , w y b itn e m u h is to r y k o w i p r a w a , p iszą cem u w k o ń c u X I X w . (zm. 1906 r.), iż w sw y c h b a d a n ia ch nad p o c z ą tk a m i a n g ie lsk ic h m ia st za jm o w a ł się g łó w n ie u stro jem m iejsk im , a n ie g o sp o d a rczo -sp o łeczn y m i p o d sta w a m i w y o d r ę b n ia n ia się m iast.
3 MGiH SS X X X /2, s. 1454— 1456, § 8— 14. S ą t a m w y m ie n ie n i, op ró cz m in c e rz y i p o sz u k iw a czy z ło ta , ta c y rz e m ie śln ic y ja k ry b acy , g a rb a rz e , p rzew o źn icy , m y d la rz e . P o r. G . L u z z a t t o , .
S toria econom ica d’Italia t. I, R o m a 1949, tłu m . ro sy jsk ie E konom iczeskaja istorija Ita lii, M oskwa. 1954, s. 231 n n .
Ta o sta tn ia p ro b lem a ty k a z o sta ła p od jęta przez h isto r y k ó w g o sp od arczych d o p iero w k ilk a d z ie sią t la t p óźn iej i n ie n a leży się d ziw ić, że b u rżu a zy jn y h isto ry k X IX w. n ie w y p r z e d z ił sw ej epoki.
W całej pracy L e w ic k ie g o daje się odczuć b rak szerszego sp ojrzen ia na sp r a w y eu rop ejsk ie. O m a w ia n ie h isto rii A n g lii w o d erw a n iu od d z ie jó w in n y c h k ra jó w , p r z e d sta w ia n ie ro zw o ju rzem io sła i h a n d lu bez ścisłeg o p o w ią z a n ia z sy tu a cją n a w s i — prowadź* często autora w śle p e zau łk i. N ie p rzeszk ad za to, b y uzn ać k sią żk ę L e w ic k ie g o za bardzo in te r e su ją c y p r z y czy n ek do h isto r ii gosp od arczej i sp o łeczn ej w c zesn eg o śred n io w iecza , a szczeg ó ln ą za słu g ą au tora jest n o w e i tw ó r c z e sp o j rzen ie na ty lo k ro tn ie już p rzerab ian e źród ła a n g ie lsk ie g o w c zesn eg o śred n io w iecza oraz p o ru szen ie za g a d n ień d o ty ch cza s p ra w ie w c a le n ie b a d a n y ch p rzez h is to r y k ó w lu b b ad an ych b ardzo p o w ierzch o w n ie.
A n d r z e j W y r o b i s z
A rtu r B a r d a c h i S ta n is ła w H e r b s t , K u l t u r a p o l s k a w ź r ó dła c h i o p r a c o w a n ia c h , L u d ow a S p ó łd z ie ln ia W y d a w n icza , W arszaw 'a
1961, s. 399.
R en esan s za in te r e so w a ń h isto rią k u ltu r y , ja k i p r zeży w a m y w o sta tn ich latach,, w y r a z ił się ja k dotąd je d y n ie w d y sk u sja c h , szero k o za k ro jo n y ch p la n a ch b a d a w czych n a p rzy szło ść oraz w lic z n y c h reed y cja ch d zieł z te j d zied zin y . D o n ied aw n o w z n o w io n y c h k sią żek B r ü c k n e r a, B y s t r o n i a , G l o g e r a i Ł o z i ń s k i e g o m o żn a d orzu cić w y d a n e pod k o n iec 1961 ro k u w y p is y z te k s tó w ź ró d ło w y c h i op racow ań , o b ję te w sp ó ln ą n a zw ą „ K u ltu ra p o ls k a ”.
W isto c ie jed n a k tr u d n o je u zn a ć za re e d y c ję m im o, iż m am y t u do c z y n ie n ia z p ią ty m w y d a n ie m tej sam ej a n to lo g ii. P o m y śla n e p ie r w o tn ie ja k o p om ocn icza k sią żk a dla sz k ó ł śred n ich w y p is y t e u k a za ły s ię po raz p ie r w sz y już w r. 1925 (a n ie 1938 — jak czy ta m y w p r z e d m o w ie d o o b ecn eg o w y d a n ia ), n a stę p n ie 1938,. p óźn iej w z n o w ie n ie em ig ra cy jn e (w N e w Y orku) i w r e sz c ie 1948 p od tą sam ą r e d akcją K a zim ierza H a r t l e b a . O b ecn ą e d y cję op ra co w a ł S ta n is ła w H e r b s t w r a z z n ie ż y ją c y m ju ż dziś A rtu rem B a r d a c h em , k tó ry —. obok H artleb a i F r a n ciszk a B i e l a k a — fig u r o w a ł ró w n ie ż n a w y d a n iu z 1948 r.
Z w y p is ó w z a w ężo n y ch do potrzeb sz k o ln y c h stw o rzo n o w p ią ty m w y d a n iu a n to lo g ię d ającą b a rw n y i w sz e c h str o n n y obraz ro zw o ju k u ltu r y p o lsk ie j od jej p o czą tk ó w aż do c h w ili rozk ład u u stroju feu d a ln eg o . N a m ie jsc e sta ty c z n e g o u jęcia , is tn ie ją c e g o w d o ty ch cza so w y ch czterech ed y cja ch , a m ia n o w ic ie p o d zia łu na c z ę ś ci: „K raj i lu d z ie ”, „K u ltu ra m a teria ln a i sp o łe c z n a ” . „Ż ycie g o sp o d a rcze”, „ Z w y czaje i o b y cza je” oraz „K u ltu ra u m y s ło w a ” dano o b ecn ie cztery p rzek roje ch ro n o lo g iczn e: do p o ło w y X III w ., w ie k X III i X IV , do p o ło w y X V II w . i w r e sz c ie „P olsk a na d n ie u p ad k u i p o c z ą tk i o d b u d o w y ”. D op iero p rzek roje te p o d zielo n o na części: „K raj i lu d z ie ”, „Ż ycie g o sp o d a rcze”, „K u ltu ra m a te r ia ln a ”, „K u ltu ra sp o łe c z n a ” i „K ultura u m y s ło w a ”. T a k w ię c dop iero r ecen zo w a n e w y d a n ie a n to lo g ii u k a zu je w sp osób d y n a m iczn y rozw ój p o lsk iej k u ltu r y feu d a ln ej.
N ie d op ro w a d zen ie w y p is ó w do k oń ca d z ie jó w k u ltu ry sta ro p o lsk iej, za k tó r y z w y k le p rzy jm u jem y u m o w n ie d atę III rozb ioru , p o c ią g n ę ło za sob ą za m k n ięcie ich p esy m isty c z n y m ak cen tem cza só w sa sk ich . O św iecen ie p ozostało w ła ś c iw ie poza z a się g ie m a n to lo g ii,’ je ś li n ie lic z y ć o d o so b n io n eg o te k s tu S ta szica (s. 364— 365); n ie w id a ć w ię c w w y p isa c h o w y c h „ p oczątk ów o d b u d o w y ”, k tóre za p o w ia d a ty t u ł o s ta t n ieg o rozdziału.
