MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016
DARIUSZ ROZMUS
NOWE ZNALEZISKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH CIĘŻARKÓW OŁOWIANYCH
Abstract:
The text discusses new findings of early-medieval lead weights. The weights presented in the article come from the area of the Dąbrowa Basin. They were produced in the period when the early-medieval region of silver and lead metallurgy (the 11
th/12
th– 13
thc.) functioned here stretching along the current borderline between Lesser Poland and Upper Silesia.
Key words: early medieval period, lead weights, silver and lead metallurgy
Wczesnośredniowieczne ciężarki ołowiane to kategoria zabytków występujących we wczesnym średniowieczu na terenie środkowej Europy a także w Skandynawii. Pojawiają się one w różnym kontek- ście archeologicznym. Zróżnicowana jest też inter- pretacja ich funkcji.
Przedstawione w tekście ciężarki (ryc. 1, 2) po- chodzą z obszaru obecnego Zagłębia Dąbrowskiego
1, które obszarowo rozciąga się na złożach dolomitów kruszconośnych. Na tym również obszarze może- my mówić o rozpoznanym w ostatnich dwudziestu latach wczesnośredniowiecznym (wczesnopolskim) zagłębiem hutnictwa srebra i ołowiu (ryc. 3). Wczes- nopolskie zagłębie hutnictwa srebra i ołowiu general- nie znajdowało się na obszarach pogranicza obecnej Małopolski i Górnego Śląska (Rozmus 2004, 301- 305; 2012, 67-97; 2013, 261-272; 2014).
Ciężarki datowane są tak, jak rozpoznane dzięki badaniom archeologicznym osady produkcyjne zwią- zane z początkami wytopu ołowiu i srebra w Polsce.
Ślady archeologiczne wskazują na XI-wieczną chro- nologię tego typu działalności – zarówno górniczej, jak i hutniczej. Ślady pośrednie, w postaci serii dato- wanych C14 osadów w torfowiskach zanieczyszczo- nych ołowiem, mogą wskazywać nawet na pierwszą połowę IX w (Chróst 2013, 175-185).
1
Określenie „Zagłębie” pojawiło się w poł. XIX w. Termin ten wprowadził do języka polskiego geolog Józef Patrycjusz Cieszkow- ski (Wójcik, Rybak 2006).
W ostatnim okresie ujawniono dużą liczbę no- wych znalezisk tego typu zabytków na południu Mo- raw oraz w Czechach (Biermann, Machaček 2012, 183; Macháček, Měchura 2013, 275-288). Większość ciężarków posiada formy nie tyle podobne, co wprost identyczne do kształtów ciężarków znanych z tere- nów Polski, w tym oczywiście z Dąbrowy Górniczej oraz Sosnowca.
Pojawiła się w obiegu naukowym hipoteza, że wczesnośredniowieczne ołowiane ciężarki z obszaru Czech i Moraw mogą pochodzić z obszaru Polski
2. Teza ta może być o tyle prawdziwa, że poparta zosta- ła w ostatnim czasie przez badania izotopów ołowiu, z których wynika, że zabytki ołowiane z wczesnośred- niowiecznej Pragi wykonano z ołowiu pochodzącego z rud ołowiu z obszaru śląsko-małopolskich wychod- ni dolomitów kruszconośnych (Ettler et al. 2015, 72-83).
Z wytopionego m.in. w Dąbrowie Górniczej – Łośniu (Rybak et al. 2005) i Sosnowcu – Zagórzu (Suliga, Rozmus 2012, 250-286) ołowiu produkowano
2
Por. wystąpienie J. Macháček, Raně středověká tržní osada v Ko- sticích (jižní Morava) - stříbro, olovo, mince na konferencji Argenti fossores et alii – znaczenie gospodarcze wschodnich części Górnego Śląska i zachodnich krańców Małopolski w późnej fazie wczesne- gośredniowiecza (X-XII wiek) Katowice 24-25 październik 2012 r.
oraz wystąpienie R. Bláha, P. Hejhal, J. Skala, Nálezy olověných
artefaktů z lokality Roudnice a okolí (11. Století, východní Čechy) na
tej samej konferencji.
bardzo liczne i różne w swoich kształtach ciężarki.
Większość z nich ma otworki, być umożliwiające łączenie je w pęki poprzez przeciągnięcie przez nie sznura. Ciężarki są pierścieniowate, stożkowate, be- czułkowate. Przyjmowały też kształt krążków i szta- bek, a nawet cieniutkich okrągłych blaszek z otworem w środku.
Przedmioty określane jako „ciężarki” ołowiane
3znajdowane są przede wszystkim we wczesnośrednio- wiecznych warstwach kulturowych. Zarejestrowano je w głównych ośrodków wczesnośredniowiecznej Polski, z których część jest nazywana Civitates Princi- pales (Janiak, Stryniak 1998, 22, 42, 65, 99). Odkryto je m.in. w Gnieźnie, Poznaniu, Ostrowie Lednickim, Płocku, Bytomiu, Kaliszu – Zawodziu, Łęczycy, Wrocławiu, Bytomiu Odrzańskim, Krakowie, Cieszy- nie, Biskupinie, Kałdusie. Przegląd literatury archeo- logicznej wspominającej o stanowiskach, na których odnaleziono ciężarki ołowiane przedstawiono w mo- nografii poświęconej właśnie tej kategorii zabytków (Bodnar et al. 2007).
Liczne ciężarki pozyskano podczas badań ar- cheologicznych również w Opolu (na Ostrówku), zdaniem W. Hołubowicza (1953, 47) gdzie mogły być gubione przez wędrownych handlarzy. Zdarza się też, że odważniki są znajdowane w archeologicznych war- stwach kulturowych razem z monetami. Przy czym chodzi tutaj o właściwe odważniki (beczułkowate, kubooktaedryczne, niektóre platerowane brązem), jak i o ciężarki ołowiane. Opinia Hołubowicza o bez- pośrednim związku tych zabytków z wczesnośred- niowiecznym handlem, podzielana również przez K. Wachowskiego (1974, 191, 193) i S. Moździocha (2002, 156), jest jedną z bardziej prawdopodobnych interpretacji tej kategorii zabytków.
Znane są także przypadki, gdy ciężarki odnaj- dywano w grobach na cmentarzyskach, na przykład w Kałdusie. Znaleziono tam 3 krążki ołowiane, 2 płaskie ołowiane cylindry („odważniki”), 4 stożki ołowiane z otworem (Abramowicz et al. 2003, 42, 49, 65-66). Miejsca ich znalezienia interpretuje się jako groby ludzi związanych z handlem. Tak też klasyfiku- je się znaleziska z Dziekanowic (Kaźmierczyk 1969, 145, 159-160).
3
Kazimierz Wachowski słusznie zauważył, że w literaturze ar- cheologicznej odczuwalny jest brak definicji pojęcia „odważnik”, a co idzie za tym - listy cech, która pozwalałyby je wyróżnić z całej grupy podobnych przedmiotów. (Wachowski 1974, 173). Zdaniem autora ten termin należy rozumieć w tym sensie, że „właściwy”
odważnik służy głównie (z akcentem na głównie) jako odważnik.
Przykładowo pozbawione otworu lub uchwytu odważniki (np.
Owalna, silnie spłaszczona płytka z ołowiu, z przewierconym otworkiem z wczesnośredniowiecz- nego cmentarzyska w Strzemieszycach Wielkich została zinterpretowana jako ewentualna ozdoba, jako że zabytek ten został odkryty „w okolicy szyi”, razem ze szklanymi paciorkami, uznano go za wisio- rek. (Marciniak 1960, 171). To jedyny przykład takiej interpretacji tej kategorii zabytków.
W starszych opracowaniach zabytki te klasyfi- kowano często jako grzęzidła – czyli obciążniki do wędek i sieci (Hensel 1987, 153, ryc. 74 nr 8 i 9; Ko- strzewski 1967, 457; Kostrzewski 1939, 64). Jednak argumentów za odrzuceniem ich roli w rybołówstwie jest bardzo wiele. Wiele zabytków zaliczonych do ciężarków ołowianych nie posiada otworu lub uchwy- tu. Zarówno z terenu Polski, jak i obszaru Czech znane są egzemplarze w formie cieniuteńkich oło- wianych blaszek o wadze zaledwie pomiędzy 1 a 2 gramy (Bláha et al. 2013, 300, obr. 6; Rozmus 2014, ryc. 208). Z podobnych powodów nie wydaje się od- powiednie traktowanie tych zabytków jako ciężarków tkackich (ciężkie rwały by nici, a czemu miałyby słu- żyć lekkie egzemplarze?).
Mało prawdopodobne jest też używanie tych zabytków jako pionów murarskich (Fogel 1991, 112).
Niektóre z nich, tak jak wspomniano powyżej, nie mają otworu do zaczepienia, jak więc uczynić z nich grzęzidło lub pion? Stosowanie pionu murarskiego na osadach, na których dominowało drewniane bu- downictwo (w tym ziemiankowe) wydaje się pozba- wione celu.
Jedną z hipotez dotyczących funkcji tego typu zabytków jest używanie ich jako płacideł. Ta interpre- tacja powstała w nawiązaniu do fragmentu z relacji Ibrahima ibn Jakuba: Pobierane przez niego [Mieszka]
podatki [lub opłaty][stanowią] odważniki handlowe … (Ibrahim ibn Jakub, przekład Kowalski 1946, 50).
W niniejszych ujęciu, które autor i inni badacze re- prezentują już od kilku lat, dopuszcza się wielofunk- cyjność odważników/ciężarków ołowianych, opowia- dając się także za ich funkcją pieniądza zastępczego (niektóre są krążkami z otworami w środku, co zbliża je formą do monet
4– Rozmus, Bodnar 2006, 154, przyp. 6; Firlet 2006, 424; Bodnar et al. 2007).
Na obecnym etapie badań trudno jednoznacz- nie i ostatecznie stwierdzić czy ołowiane krążki i stożki pełniły rolę pieniądza niemonetarnego – miskali merkantylnych (słowo tłumaczone jako mer- kantylnych użyte w tekście arabskim, jest na gruncie tego języka, jak stwierdził arabista prof. Zaborski, hapaksem) – we wczesnośredniowiecznej Polsce.
Wydaje się pewne, że taki pieniądz istniał, o czym in-
w służbie arabskich władców. Zdaniem orientalisty A. Zaborskiego ciężarki ołowiane mogły pełnić rolę tzw. exagia
5, czyli metalowych ciężarków stosowa- nych do ważenia monet, które mogły, a nawet musiały pełnić rolę pieniądza zastępczego (Zaborski 2008, 50).
O jednoznacznym określeniu funkcji przed- miotów ołowianych, określanych jako odważniki i „ciężarki”, zdecydują kolejne odkrycia oraz grun- towna analiza dotychczas uzyskanych materiałów z terenów Polski z uwzględnieniem wszystkich da- nych metrycznych.
W Zagłębiu Dąbrowskim ciężarki ołowiane od- naleziono w Dąbrowie Górniczej – Łośniu, Dąbrowie Górniczej – Strzemieszycach Wielkich, Sosnowcu – Zagórzu, Okradzionowie, Przeczycach, Siewierzu (Dobrakowski, Dobrakowska 2013, 99-112) i innych.
Ciężarki ołowiane odnaleziono również w rejonie Jaworzna (Rozmus, Szmoniewski 2013, 15-25). Cię- żarki ołowiane znane są również z pojedynczych zna- lezisk z Jury Krakowsko-Częstochowskiej
6.
Przedstawione w tym artykule nowe ciężarki oło- wiane pochodzą z trzech stanowisk. Są to luźne zna- leziska przekazane do Muzeum Sztygarka. Pierwsze z nich to ciężarki z Malinowic gm. Psary (ryc. 1:1-7), które zostały uwzględnione w opracowaniu obszaru AZP 95-49
7. Brakuje jednak dokładnej lokalizacji znalezisk. Kolejne ciężarki pochodzą z luźnych zna- lezisk z Dąbrowy Górniczej - Kuźnicy Błędowskiej (ryc. 2:7-9; 4) oraz ze Starego Bukowna, gm. Bukow- no (ryc. 2:1-5; 5). Posiadają one zróżnicowaną wagę najcięższy waży ok. 70 gr (ryc. 6). Ze Starego Bukow- na pochodzi również ołowiany, zdobiony nacięciami
5
Od exagium (łac. ważenie, próba wagi).
6
M.in. ołowiany ciężarek pochodzi z Jaskini Ciemna (informa- cja ustna od dr. M. Wojenki).
7
Opracowanie do archiwum WKZ Katowice w przygotowaniu.
na krawędzi guz do spinania ubioru (ryc. 2:6). Co ciekawe, znaleziska w Starym Bukownie
8znajdują się w okolicy Świniogóry (Świńskiej Góry). Nazwę ta możemy łączyć, wbrew pozorom, nie z wypasaniem świń, ale z prawdopodobnym pozyskaniem ołowiu, czyli svinca
9. W języku rosyjskim cynę określa się do dzisiaj słowem olovo, a sviniec oznacza ołów. Jak przypuszcza Kostrzewski, to ostanie słowo powstało w opozycji do słowa czyściec, znanego niegdyś w Cze- chach i w Polsce, a oznaczającego cynę. Wzięło się to z tego, że ołów, topiąc się, brudzi się, czyli zaświnia, a cyna pozostaje czysta. Umożliwia to też łatwe od- różnienie tych metali w stanie płynnym, poza, oczy- wiście, różnicami w samym ciężarze (Kostrzewski 1949, 280).
Ciężarki ołowiane używane były na terenie Europy w okresie, gdy panował mieszany system wagowy nawiązujący do systemów zachodnioeuro- pejskich, skandynawskich i orientalnych. Omówienie nawiązań wagowych w różnych systemach przedsta- wiono w publikacji Wczesnośredniowieczne odważ- niki z Dąbrowy Górniczej – Łośnia – Early Medieval Commercial Weights and Lead Weights from Dąbro- wa Górnicza-Łosień (Bodnar et al. 2007).
Ciężarki ołowiane winny być zebrane i zbadane (również w sensie metalograficznym) w skali całego (w miarę możliwości) naszego kraju.
Muzeum Miejskie „Sztygarka”
Dąbrowa Górnicza, Wyższa Szkoła „Humanitas” Sosnowiec
8
W roku 2016 przeprowadzono badania sondażowe, które potwierdziły na tym stanowisku istnienie licznych zabytów oło- wianych, w tym bochnów wytopionego ołowiu (por. wstępna informacja: http://olkusz.tv/component/k2/item/595-odkrycie- -wczesnosredniowiecznego-zaglebiehutnictwa-srebra-i-olowiu-w- -bukownie.html.
9
