R E C E N Z JE 745
tatecznej klęsce p aństw centralnych, b yło spow odow ane słabością niem ieckiej bur- żuazji.
W pracy Gondy w ielokrotn ie przew ija się spraw a polska, przede w szystkim jako przedm iot rokow ań m iędzy państw am i Dwuprzym ierza, będący też najczęściej przed
m iotem wzajem nych sporów. Temu ostatniem u aspektow i stosunków niem iecko- -austriackich pośw ięcił autor osobny podrozdział (s. 372—376). Jeżeli przy om aw ia
niu spraw czeskich czy południowoełowiańskich autor korzysta z literatury w języ
kach tych narodów, to przy sprawach polskich ogranicza się do literatury w ęgier
sk iej* i niem ieckojęzycznej. K onsekw encją teg o są niejasności lub pom yłki w tych m iejscach, gdzie Gonda w chodzi nieco głębiej w zaw iłe realia spraw y polskiej ·.
Pomijając szereg niedokładności w pisow ni n a z w isk 7, trzeba stw ierdzić, że rów n ie interesująca jak bogaita i skom plikowana problem atyka pracy, zw łaszcza w par
tiach dotyczących m onarchii habsburskiej, nastręczyła autorow i w iele trudności kon
strukcyjnych, spow odow ała w yeksponow anie pew nych w ątków dziejów A ustro-W ę- gier, z m arginalnym potraktowaniem , lub w ręcz pom inięciem innych, n ie mniej istot
nych®. N ie przekreśla t o w artości pracy, w ynikającej z przekonyw ującego przedsta
w ienia w p ływ u sytu acji .wewnętrznej obu m ocarstw centralnych n a ich politykę zagraniczną (cele w ojenne). N iebagatelną zaletą książki jest też opublikowanie jej w języku niem ieckim , eo czyn i ją dostępną dla szerokiego grona badaczy dziejów Europy Środkowej w czasie I w ojny św iatow ej.
Jan L ew an dow ski
Hans S p e ii e r, Die A n gestellten v o r dem N ationalsozialism us. Ein B eitrag zu m V erstän dnis d e r deu tschen S o zia lstru k tu r 191%— 1933.
b r it is c h e Studien zur G eschichtsw issenschaft”, Bd. 26, Vandenhoeck und Ruprecht, Gröttingen 1977, s. 202.
Pierw szą refleksją, jaką budzi ukazanie się drukiem m onografii Hansa S p e i e- r a jest zaskoczenie w zględnie trw ałą w artością opracowania, które w pierw szej w ersji p ow stało ponad czterdzieści la t temu. Dla badaczy dziejów najnowszych jest to refleksja optym istyczna, oczyw iście pod w arunkiem , że zadanie sw e będą poj
m ow ali rów nie rzetelnie, jak czynił to Speier na początku lat trzydziestych. P raw da, że autor przyznaje się d o m odernizacji tekstu, oczyw istej dla czytelnika tam , gdzie Speier od w ołuje się do osiągnięć badawczych ostatniego czterdziestolecia; czę
ściow o m niej spraw dzalnej, b o w yrażającej się w zm ienionej lub bardziej precyzyj
nej interpretacji źródeł — o czym Speier sam inform uje w przedmowie. Trudno jed
nak oprzeć się przekonaniu, że zrąb podstaw ow y dzieła pochodzi rzeczyw iście z lat trzydziestych, choć konfrontacje są niem ożliwe, bowiem ow a pierwsza wersja nie ukazała się drukiem.
5 N a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j e t u t a j p r a c a o p o l i t y c e r z ą d ó w A u s t r o - W ę g i e r w o b e c s p r a w y p o l s k i e j : K . S z o k o l a y , A z o sztrik m a g y a r korm any len gyel p o l i t i kaja az elsó vilàghàborù idején , B u d a p e s t 1967.
« J a k o p r z y k ł a d m o ż e s ł u ż y ć z d a n i e d o t y c z ą c e s p r a w y c h e ł m s k i e j w 1918 r . (s. 379): D ie T a k t i k d e r B r e s t e r F riedensverhandlungen w urde von den d e u t s c h e n u n d österreich isch - -ungarischen P artn ern auf den B erlin er B esprechungen vo m 5.—в. F ebruar — beschlossen.
D ie H auptfragen w aren die Schaffung ein er ukrainischen P ro vin z O stgalizien durch Anschluss d es K reises Cholm an die U kraine. A u t o r n i e w y k o r z y s t u j e t a k ż e p ira c r a d z i e c k i c h , a z l i t e r a t u r y p o l s k i e j p o w o ł u j e s i ę n a o p u b l i k o w a n ą w j ę z y k u n i e m i e c k i m r o z p r a w ę H . B a t ó w - s к i e g o . N ationale K o n flik te bei d er Entstehung d er N achfolgestaaten, [ w : ] D ie Auflösung d es H absburgerreiches. Zusam m enbruch und N euorientierun g im Donauraum , W ie n 1970, s 338—358.
i D o t y c z y t o g ł ó w n i e n a z w i s k s ł o w i a ń s k i c h . N a z w i s k o r o s y j s k i e g o m i n i s t r a s p r a w z a g r a n i c z n y c h w y s t ę p u j e w w e r s j i S a s o n o w , S a s s a n o w i S a s s o n o w .
e p o r . p r z e d s t a w i e n i e s y t u a c j i w e w n ę t r z n e j A u s t r o - W ę g i e r w 1918 r . u G o n d y i w c y t o w a n e j J u ż p r a c y H . G . P l a s c h k i , H . H a s e l s t e l n e r a i A. S u p p a n a .
746 R E C E N Z J E
Młody socjolog napisał pracę, która miała się ukazać w 1933 r. Przyczyny po
lityczne uniem ożliw iły publikację, Speier w yem igrow ał do Stanów Zjednoczonych, stał się jednym z licznej grupy intelektualistów niem iecko-am erykańskich, dziś zaś
— jako sędziw y badacz — w ydał d zieło sw ych m łodych lat.
I oto druga refleksja. Problem atyka badawcza wydaje się nadal płodna, choć m ieści się już dziś .tylko częściow o w zakresie socjologii, ze w zględu zaś na um iesz
czenie jej w czasie należy raczej do zakresu nauki historycznej. Podkreśla .to zresz
tą fakt publikacji w ramach historycznej serii. Granica m iędzy socjologią a nauką historyczną okazuje się mało ostra. Historyk, który dziś zapragnąłby zm ierzyć si<
z tematem, sięgnąłby po podobne m etody badaw cze. Zabrakłoby mu tylko ogrom
nej w ied zy pozaźródłowej, jaką dysponow ał autor, przede w szystkim z pożytkiem dla siebie, choć także — jeżeli rozum ieć pew ne ujawnione kierunki zm ian inter
pretacji w porównaniu z pierwszą w ersją — z niektórym i skutkam i negatyw nym i, przerostem niekontrolowanych czasem emocji. Ostatecznie jednak d zieło socjologicz
ne sprzed lat czterdziestu okazuje się 'wartościowym dziełem historycznym .
Speier pragnął w sw ej pracy ująć .wszechstronnie problem atykę zw iązaną ze sp ecyficznie niemiecką grupą A n gestellten , tj. pracow ników um ysłow ych pryw at
nych, a częściow o także państw ow ych i sam orządowych, ale pozbawionych statusu urzędniczego. Zresztą za najistotniejszą lukę książki uw ażałbym brak konfrontacji ow ych A n gestellten i B eam ten, kategorii bardzo pokrewnych, różniących się w znacz
nie m niejszej m ierze obiektywną sytuacją społeczną, w znacznie większej zaś m ie
rze położeniem prawnym . Obie grupy były przy tym heterogeniczne.
Czterdziestoletni rodowód dzieła poznać można znacznie w yraźniej w pierw szych dziew ięciu rozdziałach, podejm ujących zagadnienia sensu stricto społeczne:
struktury horyzontalnej i w ertykalnej oraz św iadom ości społecznej. T e rozdziały są zarazem najbardziej interesujące, choć oparte na źródłach opisow ych i statystycz
nych dostępnych już w okresie przygotowania pierwszej w ersji. P o prostu wiedza nasza nie uległa przez ten czas pogłębieniu, zasób źródłowy n iew iele się powiększył, zaś now atorskie w latach trzydziestych metody badawcze nadal się nie przestarzały.
Speiera interesow ało w ew nętrzne uw arstw ienie A n gestellten , ich pochodzenie spo
łeczne, m ożliwości awansu społecznego, poziom w iedzy form alny i faktyczny, prestiż społeczny w ocenie w łasnej i ocenie innych grup, oddziaływ ujące na świadom ość koncepcje wyznaczające ten prestiż, ob iek tyw n e i subiektyw ne w yznaczniki stosunku do robotników oraz do przedsiębiorców. Szczególnie ciek aw e wydają się rozważania dotyczące w ielkości w ystępujących w Niem czech hierarchii społecznego prestiżu ja
ko zjaw iska charakterystycznego dla niestabilnego porządku społecznego. Jest to reflek sja {poparta sporym m ateriałem dowodowym ), która m a bardziej u niw er
salny charakter, przekracza wym iar tych w czasie i przestrzeni ulokowanych zja
w isk, którym i Speier zajm ował się.
M niej odkrywcze, choć nieraz p ożytecznie porządkujące wydają się następne rozdziały, poświęcone świadom ości politycznej oraz formom organizacyjnym i aktyw ności politycznej. Są on e w bardzo dużym stopniu oparte na literaturze naukowej opublikowanej w ostatnim trzydziestoleciu, scalają w jeden kom pleks znany już ma
teriał faktograficzny oraz w ynikające z niego, na ogół zgodne w nioski o szczególnej podatności grupy A n gestellten na oddziaływ anie id ei nacjonalistycznych w ich n a- rodow osocjalistycznej formie.
Książkę Speiera zaliczyć można d o klasycznych pozycji z zakresu badań przed
miotu szczególnie nieoetrègo, jakim są grupy pracow ników um ysłowych, niezależ
n ie od tego, czy jak w zachodniej Europie m ieścić się on e będą w zbiorczym poję
ciu M ittelstan d lub m iddle class, czy jak w e wschodniej Europie w zbiorczym po
jęciu „inteligencja”.
Jerzy Holzer
