Adam Jelonek
Uniwersytet Warszawski
KRYZYS KONSOCJONALNEJ DEMOKRACJI.
STUDIUM PRZYPADKU
Opierając się na obserwacjach i wnioskując na podstawie założeń teorii de
mokracji Arendt Lijphart wprowadza model tzw. demokracji konsocjonalnej, opartej na szerokim porozumieniu elit politycznych. Według Lijpharta podstawo
wa idea konsocjonalizmu wynika z założenia, że idea demokracji i rządy większo
ści nie zawsze są do pogodzenia. Lijphart zauważa, że w tzw. społeczeństwach pluralnych (głęboko podzielonych według kryteriów rasowych, etnicznych, reli
gijnych czy kulturowych) napięcia pojawiające się na scenie politycznej są zwy
kle znacznie silniejsze niż w społeczeństwach homogenicznych. W konsekwencji tego Lijphart przyjmuje, że przywódcy polityczni wszystkich znaczących segmen
tów społeczeństwa pluralnego powinni współpracować ze sobą w ramach wiel
kiej koalicji dla efektywnego rządzenia państwem.
Choć takie zachowania polityczne były modelem zalecanym przez Lijpharta dla wszystkich społeczeństw pluralnych, w większości przypadków próby stwo
rzenia konsocjonalnego modelu demokracji zakończyły się niepowodzeniem.
W niniejszym artykule autor stara się przeanalizować jeden z takich przypadków:
wieloetnicznej i wielorasowej Malezji.
Główne pojęcia: demokracja konsocjonalna, konsocjonalizm, Lijphart, sy
stem polityczny, Malezja
Konsocjonalizm jako koncepcja teoretyczna
Teoretycy i badacze polityki, począwszy od Platona i Arystotelesa wielokrot
nie usiłowali budować różnorodne typologie i schematy klasyfikacyjne służące
Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Karowa 18, 00-927 Warszawa, e-mail:
jelonad@is.uw.edu.pl
lepszemu zrozumieniu systemów politycznych. We współczesnych typologiach demokracja staje się najczęściej kategorią nie tylko samoistną, ale i jednorodną.
Na przykład w schemacie Samuela N. Eisenstadta, wyróżniającym historyczne i nowoczesne systemy polityczne, demokracja stanowi jedną z czterech subkate- gorii systemów nowoczesnych (Eisenstadt 1963: 10-12). W zaproponowanej przez Davida E. Aptera typologii opartej na kryterium stopnia hierarchizacji spo
łeczeństwa, jednym z czterech typów jest tak zwany system konsensualny, który obejmuje różnorodne systemy demokratyczne (Apter 1965: 22-38). Miejsce de
mokracji jako samoistnego i jednorodnego typu obecnego w wielu schematach teoretycznych było pochodną powszechnego przekonania o modernizacyjnej lo
gice przemian we współczesnym świecie. Demokracja, utożsamiona z zacho
dnim ideałem, stawała się tym samym punktem docelowym modernizacyjnego kontinuum. Procesy demokratyzacji utożsamiane były tym samym z osiąganiem nowoczesności, a zachodni model demokracji nabierał cech uniwersalnego abso
lutu. Takie typologie ułatwiały uproszczone etykietowanie, które kraje czy kręgi cywilizacyjne mieszczą się (Zachód) bądź nie (Wschód, Południe) w kategorii demokracji.
Rzeczywistość nie znosi jednak nadmiernych uproszczeń teoretycznych. Róż
norodność systemów politycznych, wynikająca z rozmaitych doświadczeń kultu
rowych, społecznych czy historycznych, przejawiająca się w zupełnie odmien
nym funkcjonowaniu zasadniczych instytucji życia politycznego z trudem mie
ściła się w tak wąskich kategoriach definicyjnych. Jak się okazuje, traktowanie tzw. dojrzałych demokracji zachodnich jako samoistnego i jednorodnego typu systemu politycznego również nie w pełni satysfakcjonowało badaczy. Gabriel A. Almond jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na zasadnicze różnice wystę
pujące między tym, co określił jako anglo-amerykański i kontynentalno-europej- ski model demokracji (Almond 1956: 391-409). Almond posługując się kryte
rium kultury politycznej i struktury ról twierdzi, że system anglo-amerykański cechuje homogeniczna, świecka kultura polityczna i wysoce zróżnicowana struk
tura ról, podczas gdy systemy kontynentalno-europejskie cechuje sfragmentary- zowana kultura polityczna, w której poszczególne subkultury polityczne tworzą niezależne od siebie struktury ról. Wśród przykładów pierwszej kategorii Al
mond wymienia Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Drugą opisuje charakte
ryzując systemy polityczne Republiki weimarskiej, Francji czy Włoch.
Typologia Almonda wydawała się bliska empirycznym uogólnieniom doty
czącym demokracji i stanowiła spójny zespół propozycji teoretycznych. Jednak kluczowym testem teorii jest nie tyle jej wewnętrzna spójność, ile jej wiarygod
ność. Tu niestety koncepcje rozróżnienia na stabilne systemy polityczne modelu anglo-amerykańskiego i ich niestabilne odpowiedniki w modelu kontynental- no-europejskim ponownie nie do końca stanowiły odzwierciedlenie rzeczywisto
ści. Przynajmniej kilka krajów wydawało się istotnym odstępstwem od modelu
zaproponowanego w teorii Almonda. Wyraźnie wyodrębnione wspólnoty języ
kowe w Szwajcarii, wielość segmentów składających się na struktury społeczne Belgii (w postaci tzw. families spirituelles) czy Holandii (w postaci tzw. zuilen) dowodziły istnienia dokładnie slfagmentaryzowanej kultury politycznej, z je szcze bardziej ograniczoną niż we Francji czy Włoszech możliwością równole
głej przynależności jednostek do poszczególnych subkultur. Szwajcaria i Holan
dia, które od wieków doświadczają różnego rodzaju napięć między poszczegól
nymi subkulturami, jak również charakteryzują się wysokim poziomem wzajem
nej penetracji segmentów kultury politycznej przy konsekwentnym zastosowaniu modelu Almonda zaliczone zostają do niestabilnego typu kontynentalno-europej- skiego; tymczasem obydwa kraje zaliczane są zwykle do grupy państw o najbar
dziej stabilnych systemach demokratycznych na świecie.
Hipotezę starającą się wyjaśnić te odstępstwa formułują Gabriel A. Almond i Sidney Verba w The Civic Culture. Być może, przypuszczają Almond i Verba, państwom tym udało się wypracować swoją własną wersję kultury politycznej i stworzyć praktykę dostosowania sprzeczności przenikających społeczeństwo prowadzącą do instytucjonalnego kompromisu. Można powiedzieć, słowami Verby, że niestabilność takich systemów ma charakter endemiczny (Almond i Verba 1963: 135). Jest nie tylko możliwa, ale wysoce prawdopodobna. Z dru
giej strony nie jest jednak nieunikniona. Przywódcy rywalizujących ze sobą grup, jeśli są tylko świadomi zagrożeń, mogą podejmować działania zmierzające do przeciwdziałania destabilizacji. Dahl zauważa, że możliwość przemocy i wojny domowej zawsze stanowi zagrożenie w krajach z wrogimi sobie subkulturami, a zagrożenie to bez wątpienia stymuluje do poszukiwań alternatywnych rozwią
zań (Dahl 1971: 110-111).
W tym samym kierunku w swych poszukiwaniach poszedł także Arend Lij- phart. Podobnie jak Dahl twierdził on, że odśrodkowe tendencje typowe dla tzw.
społeczeństwa wielosegmentowego są równoważone przez postawę i zachowania kooperacji przywódców różnych segmentów populacji. Jako jeden z pierwszych postanowił określić systemy demokratyczne nacechowane głębokimi podziałami w wielosegmentowym społeczeństwie mianem konsocjonalnej demokracji (Lij- phart 1971: 1).
Lijphart kontynuując tok rozumowania Almonda i Verby zauważa, że zwykło się traktować jako zupełnie naturalny warunek konieczny do funkcjonowania sy
stemów demokratycznych zasadę podejmowania decyzji przez większość. Zasa
da większości, kontynuuje Lijphart, w ramach tak zwanego systemu demokracji większościowej (majorytarnej, westminsterskiej) wyłącza mniejszości z procesu podejmowania decyzji. We względnie homogenicznych społeczeństwach zasada ta nie budzi na ogół wątpliwości. W systemach większościowych wyłączenie mniejszościowej opozycji z procesu podejmowania decyzji ma charakter przej
ściowy. Partie opozycyjne mogą w nadchodzących wyborach zdobyć większość
głosów lub utworzyć koalicję gwarantującą im udział w procesie podejmowania decyzji. Lijphart określa to zjawisko elastycznością demokracji większościowej (Lijphart 1984: 22). Jednakże w społeczeństwach, w których głębokość podzia
łów przekroczy pewną masę krytyczną, zachowanie klasycznego modelu więk
szościowego ma głębokie konsekwencje dla samego ducha demokracji. Jak wskazuje Arend Lijphart, w społeczeństwach głęboko podzielonych według kry
teriów religijnych, językowych, etnicznych czy rasowych władza większości jest nie tylko niedemokratyczna, ale również niebezpieczna, ponieważ mniejszości w trwały sposób są wyłączane z procesu politycznego, a tym samym czują się zmarginalizowane i dyskryminowane (Lijphart 1984: 23). Utrzymywanie się mo
delu większościowego w takich społeczeństwach nieuchronnie prowadzić musi do kryzysu systemu, jego dezintegracji, a prawdopodobnie też do eskalacji prze
mocy.
W sytuacji, kiedy czynniki społeczne i instytucjonalne działając w połącze
niu, doprowadzają do potencjalnej dezintegracji demokratycznych systemów po
litycznych, występują w zasadzie dwa rozwiązania tego problemu. Pierwszym może być osłabienie siły podziałów występujących pomiędzy poszczególnymi segmentami społeczeństwa, co w praktyce możliwe jest przez zasymilowanie subkultur mniejszości przez większość. Drugim jest próba ustanowienia porząd
ku społecznego opartego na szerokim porozumieniu między grupami.
Jako podstawę dla instytucjonalnego rozwiązania Lijphart dostrzega dwa wa
runki. Pierwszym jest współpraca elit poszczególnych segmentów sfragmentary- zowanego społeczeństwa dla osiągania porozumienia politycznego (którą można określić jako solidarność horyzontalną). Drugi warunek to zapewnienie sobie przez te elity pewnego minimalnego stopnia poparcia, które pozwoli im na efek
tywne wcielanie w życie uzgodnionych uprzednio porozumień (co można okre
ślić jako wertykalną mobilizację społeczeństwa) [Lijphart 1968: 18-25].
O ile interesy obywateli w homogenicznych systemach politycznych są prze
kazywane za pośrednictwem różnego rodzaju instytucji mediujących do państwa, o tyle w społeczeństwach wielosegmentowych każda subkultura dysponuje do
datkowym poziomem instytucji mediujących. Funkcjonowanie systemu, wobec trwałej izolacji subkultur na poziomie mas, uzależnione jest od efektywnej koo
peracji elit. Proces ten nazywany jest przez Lijpharta akomodacją elit. Funkcjo
nuje on jako substytut braku konsensu politycznego na poziomie mas (Hoffman 2002: 216-225). W ręce elit powierzone zostaje zatem zarządzanie międzyseg- mentowym konfliktem, co dostarcza podstaw do ograniczonej jedności politycz
nej. Odmiennie niż podzielone społeczności subkultur elity są, zdaniem Lijphar
ta, w stanie negocjować i osiągać kompromis. Dzieje się tak, gdyż elity mają naj
częściej podobne pochodzenie społeczne i podzielają niektóre normy (Presthus 1973: 18-45). Elity mają też skłonność do traktowania polityki w kategoriach handlowych, gdzie ostatecznie liczy się ubicie targu. Nawet jeśli przedstawicie
le elit nie dochodzą do pełnego politycznego konsensu, będą dzięki temu w sta
nie znaleźć pragmatyczne rozwiązanie. Dobre relacje między elitami poszczegól
nych subkultur są warunkiem koniecznym, jednak wcale nie wystarczającym dla sprawnego funkcjonowania systemu konsocjonalnej demokracji. Zachowania elit muszą uzyskiwać minimalny kredyt zaufania ze strony poszczególnych seg
mentów społeczeństwa. Tajemnica i niepubliczny charakter spotkań elit sprawia, że przywódcy polityczni mogą działać w sposób w znacznej mierze niezależny od opinii swoich zwolenników. Aby elity mogły negocjować, powinny dyspono
wać wysokim poziomem swobody i szerokim polem manewru. Niezależnie od tego masy muszą zachowywać lojalność wobec własnych elit. Dla stabilnego po
parcia mas konieczna jest natomiast ich satysfakcja z bieżących i długofalowych konsekwencji podejmowanych na poziomie elit rozwiązań. Posługując się słowa
mi Hansa Daaldera trwałość konsocjonalnej demokracji zależy nie tylko od stop
nia tego, ja k dalece przywódcy partii okażą się być bardziej tolerancyjni niż ich zwolennicy, ale również od stopnia tego na ile [przywódcy] są w stanie utrzymać swoich zwolenników (Daalder 1983: 18).
Nakreślony wyżej model konsocjonalnej demokracji nie stanowi oczywiście wyłącznie czczej konstrukcji teoretycznej. Został wykreowany, jak zauważał je go twórca Arendt Lijphart, jako próba empirycznego uogólnienia dla funkcjonu
jących systemów demokratycznych w społeczeństwach wielosegmentowych, a zatem społeczeństwach głęboko podzielonych wzdłuż linii etnicznych, religij
nych, rasowych czy językowych.
Znaczna część materiału empirycznego, którą Lijphart wykorzystał do budo
wy swojej teorii, pochodzi z jego rodzinnej Holandii. W kraju tym jeszcze w la
tach sześćdziesiątych XX wieku występował wyraźny podział na trzy tak zwane filary wyznaniowe (z holenderskiego zuilen): wyznawców kalwinizmu, katoli
ków i tzw. filar świecki. Lijphart uważał, że właśnie ze względu na zastosowanie rozwiązań konsocjonalnych, w podzielonym społeczeństwie holenderskim udało się wypracować względnie stabilny system polityczny. Inspiracji do badań nad konsocjonalizmem dostarczały też inne liczne przypadki: podzielonej na część walońską i flamandzką Belgii, zróżnicowanej pod względem językowym i reli
gijnym Szwajcarii czy Kanady (McRae 1983: 26-87).
Pozostałe przypadki rozwiązań konsocjonalnej demokracji, dotyczące głów
nie grupy tzw. państw rozwijających się, analizowane przez teoretyków są w gruncie rzeczy opisem pasma klęsk i niepowodzeń tej konstrukcji w konfron
tacji z różnorakimi przeciwnościami. Niepowodzeniem i wojną domową, która wybuchła w roku 1975, zakończyły się próby zbudowania konsocjonalnej de
mokracji podjęte w 1943 roku w Libanie. Kraj stanowił wówczas klasyczny przykład Lijphartowskiego społeczeństwa pluralnego, na które składało się kil
ka zamkniętych segmentów religijnych - chrześcijańska mniejszość maronicka (około 30% populacji), grupa islamskich sunnitów (20%), szyitów (18%) i grec
kich ortodoksów (11%). Nieformalny i niepisany pakt narodowy stanowił rodzaj wielkiej koalicji kluczowych pozycji w państwie, z maronickim prezydentem, sunnickim premierem, szyickim przewodniczącym izby parlamentu oraz gre
kiem ortodoksem na stanowisku wiceprzewodniczącego izby parlamentu i wi
cepremiera. Jeszcze mniej trwałe okazały się rozwiązania konsocjonalne na Cy
prze, zamieszkałym przez grecką większość (78%) i turecką mniejszość (18%).
Konstytucja niepodległego państwa uchwalona w 1960 roku stanowiła próbę ustanowienia systemu politycznej akomodacji w podzielonym społeczeństwie cypryjskim. System konsocjonalny funkcjonował na Cyprze jednak zaledwie przez trzy lata, to jest do grudnia 1963 roku, kiedy to w wyniku wojny domo
wej kraj rozpadł się na część grecką pod formalnym zwierzchnictwem rządu i część turecką kierowaną przez wiceprezydenta i turecką izbę wspólnotową parlamentu.
Równie kruche okazały się rozwiązania konsocjonalnej demokracji w innych krajach: na Fidżi, w Nigerii, Rwandzie, Burundi czy Surinamie. Wciąż kwestią projektów, a nie rzeczywistości politycznej są próby zbudowania konsocjonalne- go porozumienia w innych społeczeństwach wielosegmentowych: Irlandii Pół
nocnej, Bośni i Hercegowinie, Afganistanie czy ostatnio w Iraku. Wobec licz
nych niepowodzeń rozwiązań konsocjonalnej demokracji, teoretyków modelu tym bardziej fascynowała trwałość wieloetnicznego porozumienia w Malezji, która stała się nieomal modelowym przykładem dyskutowanym i analizowanym tak przez pryzmat zastosowanych tam rozwiązań, jak i przyczyn utrzymującego się pokoju etnicznego i „spokojnej” koegzystencji reprezentacji głównych seg
mentów etnicznych na scenie politycznej tego kraju (Lijphart 1999:113-125;
McRae 1983: 85; Rabushka 1972: 55).
Konsocjonalizm w działaniu. M alezja - kraj podziałów etnicznych
Na progu drugiej wojny światowej, który to moment stanowił również począ
tek stopniowego demontażu brytyjskiego panowania kolonialnego w tym regio
nie, Półwysep Malajski stanowił ojczyznę trzech wielkich wspólnot etnicznych.
Ludność malajska stanowiła niemal połowę (46,6%) piętnastomilionowej popu
lacji. Prócz Malajów na Półwyspie mieszkali również Chińczycy (37,5%) i Hin
dusi (14,4%). Wszystkie te wielkie wspólnoty składały się z różnorodnych, mniej lub bardziej autonomicznych i mniej lub bardziej wyrazistych narodowości, grup etnicznych i wspólnot plemiennych.
Sami Malajowie stanowili przykład niezwykłej mozaiki etnicznej. Część z nich była potomkami „miejscowych osadników”, jak zwykli się sami określać, to jest ludności, która przybyła z Parameswaran (z obszaru współczesnych Indii) w XIV wieku. Większość ludności malajskiej (na przykład ludy Bugi czy Me-
nangkabau) pojawiła się na Półwyspie znacznie później - w wiekach XV i XVI.
Dołączyli do nich i ulegli procesowi asymilacji imigranci z Indii i Bliskiego Wschodu, a także przedstawiciele innych grup etnicznych, które przyjęły islam, m.in. Tajów-Khontai (Information Malaysia 1999: 18-19; Andaya 1982: 8).
Nie mniej zróżnicowaną grupą byli zamieszkujący Malaje Chińczycy. Naj
większą grupę stanowili Hokkieńczycy, mówiący dialektami minnan, przybyli z południowej części prowincji Fujian. Na następne pod względem liczebności grupy chińskie składali się Kantończycy (Yue), ludy Hakka (Kejia), Chiaochou (Jiaozhou), Toechewi i wiele innych.
Hindusi, głównie emigranci z terenów ówczesnych Indii Brytyjskich, również reprezentowali wiele wspólnot narodowościowych, etnicznych, językowych i re
ligijnych. Mogliśmy wśród nich odnaleźć ludy posługujące się językami należą
cymi do trzech rodzin językowych: drawidyjskiej (Tamilowie, Malajalowie, Te- lugu i Kannara), indyjskiej (Pandżabowie, Hindustańczycy, Bengalczycy, Radża- stańczycy i Syngalezi) i irańskiej (Pasztunowie) [Rieszetow 1974: 85; Guber 1966: 18-23; Ryan 1962: 23-27].
Wśród pozostałych niespełna 2% ludności mamy przede wszystkim tzw.
Orang asli - resztki pierwotnej ludności zamieszkującej te tereny jeszcze przed osadnictwem malajskim: Semangów, Senojów i Dżakunów, oraz rodzimą lud
ność Borneo - Dajaków, Kadazanów, Ibanów, Murutów czy Badżau. Rozmaite grupy etniczne, podobnie jak wspólnoty rodowe stanowiły naturalne źródło toż
samości jednostki. Kiedy dochodziło do indywidualnych kontaktów przebiegają
cych w poprzek granic wyznaczonych dla poszczególnych wspólnot albo z róż
nych przyczyn okazywało się konieczne zamanifestowanie grupowych intere
sów, szybko rodziło się i umacniało poczucie wspólnotowej solidarności.
Pierwsze wzmianki o pojawianiu się osadników malajskich na Półwyspie wskazują na początek XIV wieku (Crawfurd 1856: 18; Swift 1966: 22). Źródła niewiele mówią o strukturach politycznych i społecznych osadnictwa malajskie- go tej epoki. Wiadomo jedynie, że ówczesne wspólnoty malajskie zorganizowa
ne były na zasadach hierarchicznych. Na samym szczycie piramidy znajdował się władca (w jęz. malajskim Yang di-Pertuan Besar), który w większości przy
padków przyjmował arabski tytuł sułtana lub hinduski tytuł radży. Dwór sułtań- ski tworzył centralny ośrodek życia politycznego kraju - kerajaan (Milner 2002:
25-41).
W ściśle zhierarchizowanej wspólnocie każdy miał swoje ściśle określone miejsce. Status społeczny i rola spełniana przez każdego jej członka niemal bez wyjątku miały charakter przypisany, a nie osiągany. Arystokratyczne urodzenie gwarantowało przynależność do warstwy rządzącej; urodzenie wśród ludu (j.mal.
ra'ayat) było równoznaczne z pozostaniem do końca życia poddanym.
Władza, w opinii Malajów, była silnie związana z pierwiastkiem ponadnatu- ralnym. Władca, podobnie jak w wielu innych kulturach regionu, z definicji był
„synem niebios”. Religia i tradycja były również czynnikami decydującymi o de
finicji podstawowych wartości politycznych. Dominujące kryterium dla organi
zacji życia politycznego stanowił porządek moralny. Zasady wierności różnorod
nym wspólnotom, wywodzone z boskiej woli, nie zależały przecież od osądów poddanych. Potrzeby wszystkich były objęte jednym uniwersalnym i wszecho
garniającym imperatywem - nie mogły zatem być określane na jednostkowej, a zatem subiektywnej ocenie. Źródłem wszelkiego prawa, w tym reguł politycz
nych były prawdy objawione przez islam (zawarte w Świętym Koranie i szarii), a także tradycja malajska - adat. Interpretacja i zastosowanie tych praw stanowi
ły wyłączne prerogatywy władcy.
Władza tradycyjnej hierarchii we wspólnocie malajskiej trwała przez stulecia i nikt w tym czasie nie rzucił jej poważniejszego wyzwania. To też, być może, stało się przyczyną jej upadku. Na poły religijny charakter władzy sułtańskiej nie wymuszał konieczności utrzymywania znaczniejszych sił zbrojnych (Geertz 1980: 12-26). Sułtanaty malajskie były w gruncie rzeczy zupełnie bezbronne w obliczu obcej agresji. Najsłynniejszy chyba sułtanat Malaki przetrwał zaledwie półtora wieku. Jego stolica praktycznie bez walki w 1511 roku wpadła w ręce Portugalczyków, a następnie Holendrów. Na przełomie XVIII i XIX wieku roz
poczęła się pełna kolonizacja sułtanatów malajskich przez Koronę Brytyjską (Cowan 1961: 24-51).
Obca dominacja nie pozostała bez wpływu na sposób życia i charakter struk
tur społeczności malajskiej. Początkowo Brytyjczycy, podobnie jak uprzednio Portugalczycy i Holendrzy, koncentrowali się głównie na budowie swych fakto
rii handlowych. Jednak od połowy XIX wieku brytyjscy rezydenci ustanawiali własne struktury administracyjne, które kontrolowały przestrzeganie zasad ładu społecznego, budowali własny aparat wymiaru sprawiedliwości, ustalali i egze
kwowali ściąganie podatków. Czyniąc to, coraz częściej wykraczali też poza ra
my pierwotnie im wyznaczonej roli, otwarcie mieszając się w sprawy sułtańskiej sukcesji, a nawet usiłując dostosować zwyczaje malajskie do angielskich zasad moralnych i standardów prawnych.
Nie mniej ważny, a nawet ważniejszy z punktu widzenia przeciętnego mie
szkańca Malajów stał się aspekt ekonomiczny brytyjskiej kolonizacji. Wykorzy
stanie naturalnych zasobów półwyspu i umożliwienie napływu brytyjskiego ka
pitału przyspieszyło imigrację chińskiej, a następnie hinduskiej siły roboczej.
Prawdziwa inwazja chińskich emigrantów rozpoczęła się w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to w Peraku i Selangorze rozpoczęto eksploatację bogatych złóż cy
ny. Wkrótce w rękach chińskich znajdowała się też znaczna część plantacji trzci
ny cukrowej i kauczuku (Jackson 1968: 118-126; Purcell 1967: 32-37).
W miarę napływu ludności chińskiej do prowincji następował proces penetracji przez chińskich przedsiębiorców tradycyjnej gospodarki, malajskich osad wiej
skich (j. mal. kampong) [Yoshihara 1988: 26-41]. Do lat czterdziestych XX wieku
niemal cały handel, a tym samym znaczna część gospodarki kampongów znalazła się pod kontrolą Chińczyków. Na terenach miejskich chińscy rzemieślnicy zajmo
wali się wytwarzaniem niemal wszystkich niezbędnych towarów. Chińscy przed
siębiorcy byli właścicielami niemal wszystkich kopalń i plantacji. Kontrolowali również blisko trzecią część międzynarodowej wymiany handlowej Malajów.
Tak imponująca ekspansja chińskiej przedsiębiorczości na Półwyspie Malaj- skim miała wiele przyczyn. Jedną z najważniejszych stanowiło poparcie brytyj
skiej administracji kolonialnej. Metropolia, zainteresowana maksymalizacją zy
sków ze swej kolonii, oferowała liczne zwolnienia podatkowe dla inwestorów, a do roku 1929 ułatwiała także imigrację taniej siły roboczej. Tradycyjne elity malajskie również okazywały się pomocne. Znajdując się często pod silną presją rosnących kosztów utrzymania, przywykła do luksusu, elita malajska chętnie udzielała licencji, ułatwień w nabywaniu ziemi, a nawet przyznawała tytuły ary
stokratyczne praktycznie każdemu, kto był w stanie za to zapłacić. Nie bez zna
czenia był też łatwy dostęp chińskich przedsiębiorców do taniej siły roboczej z Państwa Środka. Kiedy tylko okazywało się to niezbędne, szeroki strumień imi
grantów mógł natychmiast zasilić lokalny rynek pracy. Imigracja chińska rosła ustawicznie. W roku 1929 liczba Chińczyków na Malajach osiągnęła poziom
195 613 osób (Blythe 1969: 18-43).
Pod koniec XIX wieku na Malaje zaczęli przybywać również mieszkańcy ów
czesnych Indii Brytyjskich. Jeszcze w latach dwudziestych XX wieku imigracja ta była stosunkowo nieliczna. W większości przypadków Hindusi zatrudniani by
li w charakterze służby domowej, rzadziej jako personel pomocniczy brytyjskiej administracji kolonialnej. Poważniejszy napływ przybyszy z Indii odnotować można dopiero w latach trzydziestych, wraz z rozwojem lokalnego przemysłu, kiedy to ludność pochodzenia hinduskiego stworzyła zręby malajskiej klasy ro
botniczej. Skala imigracji z Indii jednak nigdy nie dorównała skali imigracji chińskiej. Co więcej, imigracja ta miała głównie charakter miejski, a kontakty z rodzimą ludnością Malajów, przynajmniej do lat czterdziestych, były nader ograniczone (Roff 1994: 121-128).
W ciągu zaledwie półwiecza Malaje zapełniły się obcymi. Ci, choć formalnie uznawali suwerenność władzy sułtańskiej, zupełnie nie przejmowali się odwiecz
nymi prawami i zwyczajami miejscowej ludności. Stopniowo polityka korony brytyjskiej, a zwłaszcza jej milczące poparcie ze strony tradycyjnych struktur władzy, powodowały daleko idącą reorientację polityczną ludności malajskiej.
Na przełomie XIX i XX wieku zaczęły coraz wyraźniej krystalizować się nowe ośrodki przywódcze, kontestujące narzucony przez Brytyjczyków porządek, ale przy tym burzące dotychczasową, tradycyjnie uświęconą hierarchię władzy w kraju (kerajaan).
Chronologicznie pierwsza z inicjatyw politycznych tego typu pojawiła się w środowiskach elity religijnej. Muzułmanie o głównie hinduskim i arabskim ro
dowodzie, związani przede wszystkim z siecią medres - szkół religijnych mie
szczących się przy meczetach - nawoływali do odrodzenia religijnego. Poprzez
„Al-Imam” - czasopismo założone w 1906 roku, ta tak zwana młoda frakcja („Kaum Muda”) wzywała wszystkich „prawdziwych Malajów” (i wiernych mu
zułmanów) do oczyszczenia swych zwyczajów i wierzeń z obcych naleciałości (Hamzah 1981: 26-29). Kierowano apel wobec przedstawicieli tradycyjnej ary
stokracji związanej z dworami sułtańskimi o przyznanie się do błędów i prawi
dłowe wypełnianie swych obowiązków (Roff 1994: 148). Coraz ostrzejsze wy
powiedzi przedstawicieli „młodej frakcji” muzułmańskich reformatorów spoty
kały się, rzecz oczywista, z gwałtowną reakcją dworskiego establishmentu. Pu
blicznie potępiano ich idee, określano mianem niewiernych odszczepieńców ka
fir, konfiskowano ich publikacje i uniemożliwiano im wystąpienia w meczetach.
Częściowo zepchnięta do podziemia Kaum Muda, w latach dwudziestych porzu
ciła swą kampanię na rzecz wewnętrznego oczyszczenia się islamu i rozpoczęła już jawnie antykolonialną agitację na rzecz budowy panmalajskiego państwa is
lamskiego.
Podobnie myślała inna, z wolna organizująca się grupa polityczna. Jej trzon stanowili nauczyciele malajscy. Od czasu, gdy brytyjska administracja kolo
nialna wprowadziła system bezpłatnego publicznego szkolnictwa podstawowe
go na wsi, liczebność i znaczenie tej kategorii społecznej nieustannie rosły.
Przełomowe znaczenie miało założenie w roku 1922 Kolegium Nauczyciel
skiego Sułtana Idrysa (Sultan Idris Training College) w Tanjong Malim. Bar
dzo szybko stało się ono instytucją, gdzie dobrze zapowiadający się uczniowie szkół wiejskich mogli zdobyć formalne kwalifikacje nauczycielskie. W istocie obok swej funkcji edukacyjnej Kolegium Nauczycielskie w ciągu zaledwie kil
ku lat stało się również głównym ośrodkiem generującym renesans kulturalny całego narodu malajskiego. Chociaż władze szkoły unikały podejmowania kontrowersyjnych tematów, studenci w swoim środowisku żywo komentowali bieżące wydarzenia. W tekstach publicystycznych dawali częstokroć wyraz ro
snącej świadomości skomplikowanych warunków życia politycznego i spo
łecznego. Zwracano uwagę na pogłębiający się kryzys w malajskiej wspólno
cie, a receptę na jego rozwiązanie widziano w głębokiej reformie „przestarza
łego” systemu władzy. Idee odrodzenia narodowego wraz z absolwentami Ko
legium trafiały do poszczególnych kampongów, gdzie zyskiwały szybko rzesze zwolenników.
Trzeci, wyjątkowo prężny ośrodek polityczny rzucający wyzwanie porządko
wi kerajaan stanowiła, poniekąd paradoksalnie, grupa osób bezpośrednio związa
nych z brytyjską administracją kolonialną. W myśl zasad prawa dostęp do wyż
szych stanowisk urzędniczych zarezerwowany był wyłącznie dla osób narodo
wości malajskiej. Krzepnięcie brytyjskiego systemu administracyjnego na Mala
jach powodowało rozrost rodzimej kadry biurokratycznej. Szczyty kariery otwar
te były dla absolwentów założonej w 1905 roku w Kuala Kangsar, sułtańskiej stolicy Peraku, Malay Residential School (Stevenson 1975: 11-47). Opuszczają
cy szkołę młodzi ludzie, stanowili grupę osób przywykłych do feudalnych przy
wilejów, ale mających w głowie europejskie koncepcje organizacji społeczeń
stwa i biegłych w zachodnich procedurach administracyjnych. Co do poglądów politycznych absolwenci Malay Residential School wykazywali wyraźne inkli
nacje do kosmopolityzmu, choć również sympatię do scentralizowanych rządów i idei zjednoczonych Malajów. W ich wyobraźni z trudem mieściła się przekazy
wana przez wykładowców idea społeczeństwa wielorasowego. Nie byli skłonni do zadawania się z malajskimi masami, ale mieli też nieco inny pogląd od swych rodziców na temat tradycyjnej legitymizacji władzy. Ogromną przewagę absol
wentów Kuala Kangsar stanowiła jednak wyniesiona z murów szkoły umiejęt
ność kierowania wielkimi organizacjami politycznymi, jak również naturalne ko
neksje w tradycyjnym establishmencie politycznym kraju i doskonałe stosunki z przedstawicielami administracji brytyjskiej. Wszystko to stanowiło trudny do przecenienia atut w przyszłej walce politycznej.
Wiek XX przynosił zatem z jednej strony spowodowaną głównie czynnikami zewnętrznymi erozję tradycyjnej legitymizacji władzy w obrębie wspólnoty ma- lajskiej, z drugiej zaś nowe prądy polityczne bądź to opierające się na amalgama
cie malajskiej tradycji z europejską nowoczesnością bądź skrajnie nacjonali
stycznych, budujących swe poparcie na mobilizacji mas malajskiego społeczeń
stwa. Na pozór obydwa obozy polityczne miały niewiele cech wspólnych, ale z pewnością łączyło je jedno przekonanie. Tak absolwenci z Kuala Kangsar, jak i z Tanjong Malim żywili niczym niezmącone przekonanie, że Malaje były i po
winny pozostać krajem Malajów. To przekonanie natrafiało na podatny grunt.
Przeciętni Malajowie z kampongów coraz częściej zaczynali uświadamiać sobie, że to obcy winni są ich niedostatku. Proces ten zachodził tym szybciej, im lepiej działo się obcym. Kolektywnie oskarżonymi obcymi w oczywisty sposób była mniejszość chińska.
U progu drugiej wojny światowej niewielu obserwatorów zdawało sobie spra
wę, że również wspólnota chińska na Malajach zmienia swój charakter. Jeszcze mniej liczni dostrzegali fakt pojawienia się nowych koncepcji politycznych, z których jednak każda, zarówno ta oparta na kulturowym szowinizmie, jak i ta oparta na zasadach politycznej sprawiedliwości, stała w sprzeczności z dotych
czasowym porządkiem społecznym i politycznym na Malajach.
Konsocjonalizm w działaniu. Zderzenie koncepcji państwa
Druga wojna światowa, jak również okres następujący bezpośrednio po niej nie sprzyjały politycznemu rozwiązaniu rodzących się problemów natury etnicz
nej. Wojskowi różnych stron, ze względu na swoją szczególną pozycję korzysta
li z szeregu niezwykłych w czasach pokoju uprawnień. W zasięgu ich oddziały
wania znalazły się też coraz bardziej delikatne kwestie zagwarantowania równo
wagi pomiędzy poszczególnymi wspólnotami etnicznymi zamieszkującymi Pół
wysep Malajski. Podejmowane przez nich próby uporządkowania sytuacji zao
wocowały szeregiem politycznych eksperymentów, w których to jedna, to druga grupa etniczna uzyskiwała przemożny wpływ na lokalną rzeczywistość. Ekspe
rymenty te nie tylko okazały się nietrwałe. W żadnej mierze nie przyczyniły się też do złagodzenia narastających napięć etnicznych. Wręcz przeciwnie, powodo
wały pogłębienie się podziałów między wspólnotami narodowościowymi i kata
strofalną w skutkach erupcję nienawiści.
Przybycie na Półwysep głównych sił japońskich po upadku 15 lutego 1942 roku Singapuru oznaczało zasadniczy zwrot w pokojowych dotychczas relacjach między głównymi grupami etnicznymi zamieszkującymi Malaje. Nikt z przed
stawicieli administracji japońskiej nie zadawał sobie trudu analizowania złożo
nych relacji między poszczególnymi wspólnotami. W danej sytuacji geostrate- gicznej Japończycy nie mieli wątpliwości co do tego, że ich polityka wewnętrz
na oprzeć się powinna na faworyzowaniu malajskiej większości. Chińczycy czy Europejczycy w rezultacie dynamiki konfliktu światowego stanowili w oczywi
sty sposób grupy definiowane przez strategów japońskich jako ludność krajów, z którymi Imperium znajdowało się w stanie wojny. Władcy poszczególnych suł
tanatów byli na ogół traktowani z należnym im szacunkiem. Administracja i siły policyjne zostały pozostawione całkowicie w rękach malajskich. Malajskiej mło
dzieży oferowano stypendia na uniwersytetach japońskich. Wielu młodych Ma
lajów zasiliło szeregi projapońskiej nacjonalistycznej paramilitarnej milicji Pem- bela Tanah Air (PETA).
Kolaborację z okupantem podjęła też znaczna część, przybyłej na Półwysep w podobnym czasie co Chińczycy, ludności hinduskiej. Wszystkich zachęcano do wstępowania do kolaborującej z okupantem Hinduskiej Ligi Wolności. Prze
prowadzono masową rekrutację do Hinduskiej Armii Narodowej (INA), której deklarowanym celem miało być wyzwolenie ludu indyjskiego spod panowania brytyjskiego kolonializmu. Elity hinduskie zdecydowały się nawet na rozwiąza
nie jednej ze swych czołowych organizacji, Panmalajskiego Hinduskiego Klubu Muzułmańskiego, na rzecz gremialnego wstępowania do Ligi Niepodległości - ugrupowania, które za nadrzędny cel stawiało sobie niepodległość Indii. Fakt ten stanowił gest o znaczeniu symbolicznym. Hindusi odcinali się od swej tymcza
sowej ojczyzny deklarując lojalność wobec kraju pochodzenia.
Spośród grup etnicznych zamieszkujących Malaje, bez porównania, w najgor
szym położeniu znalazła się wspólnota chińska. Znaczna jej część została skie
rowana do specjalnych obozów filtracyjnych. Japończycy przy biernej postawie Malajów likwidowali osoby oskarżone o współpracę z Kuomintangiem, komuni
stami bądź tajnymi stowarzyszeniami. Masowo mordowano również przedstawi
cieli chińskiej inteligencji. W wyniku czystek śmierć poniosło od 40 do 100 ty
sięcy Chińczyków. Takie traktowanie budziło strach. Ale znaczna część Chińczy
ków z trudem skrywała rosnącą nienawiść i decydowała się na podjęcie walki.
Członkowie tajnych stowarzyszeń uciekali do dżungli, gdzie podejmowali walkę partyzancką. Niektórzy wstępowali do niewielkich grup partyzanckich Kuomin- tangu operujących na granicy z Tajlandią, ale większość zasilała coraz liczniej
sze siły komunistyczne tak zwanej Malajskiej Antyjapońskiej Armii Ludowej (MPAJA). Oddziały komunistyczne w krótkim czasie zinfiltrowały środowiska malajskich władz okupacyjnych. Przeprowadzały też błyskawiczne operacje wy
mierzone przeciw japońskim instalacjom wojskowym oraz likwidowały osoby podejrzane o kolaborację.
Japońska okupacja doprowadziła także do narastającej wrogości mniejszości chińskiej wobec Malajów. Chińczycy coraz wyraźniej zdawali sobie sprawę z faktu, że popełniali błąd izolując się od życia politycznego kraju. Znaczna ich część łączyła się w przeświadczeniu, podzielanym zresztą przez bardzo szerokie już rzesze robotnicze, co do konieczności zbudowania Republiki Malajskiej na zupełnie nowych zasadach, w której wszystkie wspólnoty będą miały zagwaran
towany udział we władzy. Wszyscy też, choć nie mówili tego głośno, wydawali się zgodni co do oczywistego dla nich faktu, że nowa republika będzie zdomino
wana przez Chińczyków. Zaledwie w trzy lata po upadku Singapuru japońskie panowanie nad Półwyspem dobiegło kresu. Mimo restauracji brytyjskiej admini
stracji wojskowej oddziały MPAJA nie zamierzały złożyć broni, wierząc w to, że upragniony cel polityczny Komunistycznej Partii Malajów - rewolucja narodo- wo-społeczna - jest bliski (O’Balance 1966: 65-111).
Realna władza na Malajach stopniowo przechodziła w ręce umundurowanych żołnierzy noszących czapki z trzema gwiazdami - symbolem MPAJA. Jednostki MPAJA rozpoczęły akcję czystek wobec kolaborantów, której ofiarą stawała się głównie malajska ludność cywilna. Malajscy chłopi, będący świadkami tzw. eks
pedycji karnych przeprowadzanych przez MPAJA byli wstrząśnięci. Wieści przenosiły się z kampongu do kampongu, potęgując poczucie krzywdy, niena
wiść i wreszcie chęć odwetu na każdym napotkanym Chińczyku. Zasadniczym celem komunistów było jednak położenie fundamentów pod budowę własnej Chińskiej Republiki Ludowej na Malajach, wyrazem czego było tworzenie wła
snej administracji wojskowej.
Aspiracje chińskie stały w jawnej sprzeczności ze stanowiskiem rządu brytyj
skiego, który oczywiście miał własne plany co do przyszłości politycznej Mala
jów. Należy jasno stwierdzić, że rząd brytyjski po doświadczeniach wojennych z coraz bardziej wyraźną niechęcią odnosił się do aspiracji poszczególnych grup etnicznych. Planiści z Urzędu ds. Kolonii widzieli konieczność stworzenia zupeł
nie nowych rozwiązań konstytucyjnych, które, jeśli zaszłaby taka potrzeba, mia
ły zostać wprowadzone w życie siłą, przy wykorzystaniu obecnej na Półwyspie administracji wojskowej.
Plany dotyczące powojennej organizacji życia politycznego na Malajach zo
stały po raz pierwszy publicznie ujawnione w październiku 1945 roku w formie tzw. Białej księgi. Obejmowały one utworzenie nowego organizmu państwowe
go - Unii Malajskiej złożonej z dziewięciu sułtanatów oraz dwóch byłych Osad Cieśniny: Penangu i Malaki. Wszyscy, zamieszkująca bądź urodzona w obrębie jej terytorium ludność, niezależnie od pochodzenia rasowego, uprawniona była do obywatelstwa nowego państwa. Co ważniejsze, Biała księga wskazywała na intencje Brytyjczyków co do redefinicji granic grupy posiadającej pełnię praw politycznych. Nie tak jak przed wojną, jej granice nie miały już pokrywać się z granicami wspólnoty malajskiej. Wszyscy ci, którzy uczynili ten kraj swoją oj
czyzną - deklarował dokument - powinni mieć możliwość właściwego udziału w politycznych i kulturowych instytucjach Malajów. Rozwiązania proponowane przez Brytyjczyków oznaczały również upodmiotowienie przedstawicieli wszy
stkich mniejszości etnicznych. Choć propozycje zawarte w Białej księdze nie precyzowały ostatecznie sposobu organizacji sceny politycznej, liczne odwołania do modelu brytyjskiego sugerowały również konieczność równouprawnienia i upodmiotowienia jednostki w procesie politycznym (de Vere 1967: 126-127).
Koncepcja brytyjska została błyskawicznie oprotestowana przez przedstawi
cieli właściwie wszystkich grup etnicznych. Nacjonalistyczni przywódcy wspól
noty malajskiej nie mogli się pogodzić ze zrównaniem w prawach politycznych wspólnoty chińskiej i hinduskiej. W poczuciu zbliżającej się katastrofy malajscy nauczyciele, przywódcy religijni i lokalne autorytety zaangażowali się w wielką akcję, mającą zapobiec wprowadzeniu projektu Unii Malajskiej w życie. To oni 11 maja 1946 roku powołali do życia Zjednoczoną Organizację Narodową Mala
jów (UMNO) [Funston 1980: 84-146]. Dysponowała ona niemal masowym po
parciem wszystkich odłamów malajskiej wspólnoty narodowej. Poparcia brytyj
skim projektom, jako nie chroniącym w wystarczający sposób jej interesów nie udzieliła również wspólnota chińska tak spod znaku MPAJA, jak i nowo utwo
rzonego, znacznie bardziej umiarkowanego Malajskiego Stowarzyszenia Chiń
czyków (MCA). Gwałtowne protesty ze strony Malajów i Chińczyków stawiały pod znakiem zapytania możliwość oparcia przyszłego systemu politycznego kra
ju na wzorcach demokracji brytyjskiej. Każda ze wspólnot snuła swoje plany podporządkowania sobie obcych. Pod znakiem zapytania stawały tym samym możliwości wprowadzenia reguły większości do systemu podejmowania decyzji politycznych.
Gdy skrajni przywódcy obydwu wspólnot etnicznych zwalczali się wzaje
mnie w środowiskach zokcydentalizowanej, zbliżonej do brytyjskiej administra
cji kolonialnej elity malajskiej i chińskiej, pojawiła się nowa inicjatywa politycz
na. 7 stycznia 1953 roku doszło do pierwszej konferencji okrągłego stołu umiar
kowanych przedstawicieli obydwu największych ugrupowań etnicznych - malaj- skiego UMNO i chińskiego MCA. Mimo początkowej nieufności reprezentanci obydwu stron szybko ustalili, że jedynie UMNO i MCA posiadają właściwą le
gitymację do reprezentowania swoich wspólnot. Opierając się na tej przesłance, w kilka godzin osiągnięto porozumienie nie tylko co do wspólnej deklaracji wy
borczej, lecz także co do wspólnej listy kandydatów w zbliżających się wybo
rach. We wszystkich okręgach wyborczych, w których przeważała większość chińska, kandydaci zgłoszeni przez MCA uzyskiwali oficjalne wsparcie ze stro
ny UMNO. Z kolei na terenach z przewagą ludności malajskiej kandydaci UMNO mogli liczyć na głosy wyborców chińskich, dzięki poparciu MCA.
Choć kampania wyborcza koalicji reprezentacji politycznych poszczególnych wspólnot etnicznych, zwanej też Partią Przymierza (Alliance) była bardzo luźno skoordynowana, w wyborach lokalnych 1953 roku nowa, przygotowana ad hoc formacja polityczna odniosła zdecydowane zwycięstwo. Po poszerzeniu swej ba
zy politycznej o niewielkie ugrupowanie hinduskie MIC (Malajski Kongres Hin
dusów) Przymierze powtórzyło swój sukces w wyborach federalnych do Rady Ustawodawczej z roku 1955, zdobywając 51 na ogólną liczbę 52 mandatów. Tak ugrupowania skrajnie nacjonalistyczne (np. Panmalajska Partia Islamska - PAS), jak i nawiązujące do koncepcji brytyjskiej partie ponadetniczne (np. Party Nega
ra) poniosły druzgocącą klęskę. Zwycięstwo Przymierza wyznaczało też kształt sceny politycznej w niepodległym od 1957 roku państwie. To nie jednostki, ale całe wspólnoty etniczne reprezentowane przez poszczególne ugrupowania sta
wały się podmiotem gry politycznej.
Malezja. Konsocjonalne państwo i jego kryzys
Spuścizną okresu kolonialnego w niepodległej Malezji stał się system parla
mentarny, który utrwalił się niezależnie od poważnych różnic w warunkach spo
łecznych między metropolią i kolonią. Poważny wpływ na ustanowienie systemu demokracji parlamentarnej miał także fakt, że pierwszy przywódca kraju i archi
tekt jego niepodległości - Tunku Abdul Rahman sam był wielkim zwolennikiem europejskich wartości demokratycznych. Na utrwalenie się systemu wpływała, pozostawiona przez Brytyjczyków, nieźle wyszkolona i sprawna biurokracja państwowa, niezbędna do tworzenia, wspierającej systemy demokratyczne, ad
ministracji. Duże znaczenie miało również istnienie silnych i jasno skrystalizo
wanych, organizujących społeczeństwo, struktur politycznych.
Wprowadzenie wyborów powszechnych i innych instytucji demokratycznych nie doprowadziło bynajmniej do szerokiego udziału obywateli w wydarzeniach politycznych. Ani ogół obywateli, ani elity nie miały żadnych doświadczeń z de
mokracją. System kolonialny opierał się na różnych formach autorytaryzmu. Dla
wszystkich wspólnot „wartości azjatyckie” oznaczały lojalność wobec własnej grupy etnicznej, brak zaufania do rządu i unikanie indywidualnej czy zbiorowej odpowiedzialności za szerszy interes publiczny (w rozumieniu interesu ogólno- państwowego). Niewielu miało odwagę i ochotę na identyfikowanie się z inny
mi celami niż cele własnej wspólnoty etnicznej.
Względna stabilność systemu politycznego powojennej Malezji wynikała przede wszystkim z efektywnego stosowania rozwiązań konsocjonalnej demo
kracji wypracowanych na gruncie doświadczeń formuły Partii Przymierza. W sa
mej Malezji nazwano go systemem akomodacji elit (McRae 1983: 121-125), choć w istocie jego założenia nie odbiegały od wytyczonej na płaszczyźnie teo
retycznej koncepcji Lijpharta. Zakładał on zjednoczenie poszczególnych wspól
not etnicznych pod kierownictwem ich naturalnych przywódców. Większość de
cyzji politycznych zapadać miała na zasadzie uzgodnień pomiędzy elitami wspólnot etnicznych. Oznaczało to automatyczną akceptację przez wszystkich osłabionej roli parlamentu i innych instytucji wybieralnych oraz zastrzeżenie dla nich funkcji ratyfikacji poczynionych wcześniej uzgodnień. System gwaranto
wać miał także, że naturalni przywódcy wspólnot etnicznych wcielą, za pomocą swoich wpływów i autorytetu, ostateczne postanowienia w życie oraz zapobie
gną ich kontestacji ze strony poszczególnych wspólnot.
System akomodacji elit funkcjonował sprawnie od chwili uzyskania przez kraj niepodległości do roku 1969. Na scenie politycznej reprezentowała go nadal Partia Przymierza (Alliance) - stanowiąca, przynajmniej formalnie, koalicję par
tii etnicznych: Malajskiego Stowarzyszenia Chińczyków (MCA) i Malajskiego Kongresu Hindusów (MIC), pod nieformalnym przywództwem reprezentującej malajską większość UMNO. Członkowie tej konserwatywnej koalicji wspierali wzajemnie swoich kandydatów, gwarantując w ten sposób sobie zwycięstwo w kolejnych wyborach i trwałą kontrolę każdej wspólnoty etnicznej przez swoją polityczną elitę. Formuła Partii Przymierza oparta była na negocjacjach, które wymagały od każdej z grup umiarkowania i kompromisu, niezależnie od domi
nującej roli UMNO. Jak długo ugrupowania etniczne tworzące Alliance czuły, że zaspokajane są minimalne oczekiwania ich elektoratów, a na scenie politycznej nie pojawiały się poważniejsze siły opozycyjne, tak długo koalicja zachowywa
ła żywotność i odnosiła sukcesy w kolejnych wyborach.
Z czasem jednak duch porozumienia słabł. Zwłaszcza młodsze pokolenia Chińczyków, urodzone w Malezji, domagały się pełnej równości, zamiast nie sa
tysfakcjonujących porozumień, negocjowanych przez starszych przywódców MCA z UMNO. Porozumienia te przyznawały bowiem Chińczykom niewielki zakres partycypacji politycznej. Podobnie krytycznie do kompromisów zawiera
nych na forum Przymierza odnosiła się ludność malajska (bumiputra). Mimo że Malezja stawała się państwem coraz bardziej nowoczesnym, Malajowie nie od
czuwali niemal zupełnie skutków wzrostu gospodarczego. Stanowili nadal naju
boższą, niewykształconą, a we własnym mniemaniu, także zupełnie zmarginali- zowaną grupę społeczną. We wspólnocie malajskiej pojawiały się zarzuty, że Przymierze z natury rzeczy jest niezdolne do zajmowania bardziej wyrazistego stanowiska wobec piętrzących się problemów etnicznych, kulturowych i gospo
darczych. Po kompromisach zawartych w roku 1967 z MCA, utrzymujących równoprawną pozycję języka chińskiego, malajscy studenci na uniwersytetach zaczęli palić kukły przywódcy UMNO i premiera Tunku Abdul Rahmana. Przy
wódcy wspólnot tworzący Przymierze nie byli już dalej w stanie kontrolować swoich elektoratów.
W maju 1969 roku odbyły się trzecie w historii niepodległego państwa wybo
ry. Partia Przymierza utraciła w nich szereg miejsc w parlamencie na rzecz ro
snącej w siłę opozycji. Sukcesy, odnoszone zwłaszcza przez zdominowaną przez Chińczyków, lewicującą Partię Akcji Demokratycznej (DAP), doprowadziły do manifestacji na ulicach stołecznego Kuala Lumpur. W wyniku zamieszek, które nastąpiły zaraz potem, 196 osób zostało zabitych. Kryzys majowy był, jak twier
dzi wielu obserwatorów, inspirowany w środowiskach rządzącej UMNO. Stano
wił próbę elit partyjnych wyjścia z twarzą z klęski wyborczej. Wiele wskazuje też na to, że kryzys mógł być wyrazem wewnętrznej walki o przywództwo w sa
mym UMNO. Działacze drugiego szeregu, w tym dr Mahathir ibn Mohammad, wykorzystali te wydarzenia do ostatecznego osłabienia pozycji premiera Tunku Abdul Rahmana i przejęcia władzy. W następstwie wydarzeń został wprowadzo
ny na terenie całego kraju stan wyjątkowy i choć już po upływie dwóch lat, to jest w roku 1971 formalnie go uchylono, to jednak rząd został wyposażony w szereg uprawnień, dających mu właściwie nieograniczoną władzę (Jayakumar 1986: 75-77).
Rok 1969 stanowi wyraźną cezurę w systemie politycznym państwa. O ile rozwiązania pierwszych 12 lat wykazywały znaczne przywiązanie rządzących Malezją elit do brytyjskich wzorców demokracji parlamentarnej, o tyle wydarze
nia majowe zapoczątkowały nowy okres stopniowej erozji instytucji demokracji w ogóle, a instytucji demokracji konsocjonalnej w szczególności. Tendencje au
torytarne wynikały przede wszystkim z obranego przez rządzącą elitę polityczną kursu na utrzymanie za wszelką cenę kontroli politycznej w państwie. Odchodze
nie od rozwiązań demokratycznych manifestowało się we wprowadzaniu w ży
cie nowych rozwiązań prawnych takich jak Ustawa o bezpieczeństwie wewnętrz
nym (ISA), Ustawa o stowarzyszeniach, Ustawa o działalności wywrotowej, Ustawa o uniwersytetach i uczelniach wyższych, Ustawa o tajemnicy państwo
wej czy Ustawa o wydawnictwach i publikacjach, które w znaczny sposób ogra
niczały wcześniejszy zakres swobód politycznych.
Poważnym zmianom w organizacji systemu politycznego towarzyszyły rów
nież poważne przekształcenia o charakterze gospodarczym. Rok 1969 otwierał dwie dekady imponującego wzrostu gospodarczego pozwalającego na znaczne
wzmocnienie fundamentów legitymizujących władzę. Wprowadzana od roku 1970 tzw. Nowa Polityka Ekonomiczna (NPE) zagwarantować miała sprawie
dliwszy podział majątku państwa pomiędzy wszystkie zamieszkujące je grupy etniczne. Instytucje państwowe odgrywały coraz bardziej kluczową rolę nie tyl
ko w zakresie prowadzenia polityki finansowej czy monetarnej, ale również sta
wały się aktywnym aktorem angażującym się w finansowanie i organizację pro
dukcji. Nowe okoliczności pozwalały na ugruntowanie się w Malezji nowej rze
czywistości politycznej, nazwanej przez obserwatorów „polityką pieniądza”.
Oznaczało to stopniowe upowszechnianie się szerokiego spektrum praktyk, które pozwalały na przekazywanie wypracowanych przez państwo nadwyżek do uprzywilejowanych pod względem politycznym grup. Konsekwencją „polityki pieniądza” było stopniowe scalanie się oraz wzajemne przenikanie struktur pań
stwowych, gospodarczych i politycznych (Khoo 1995: 85-88).
Przemianom w sferze polityki i gospodarki towarzyszyły zjawiska poważnej przebudowy struktury społecznej. Z przeprowadzonej dotychczas analizy wyni
kało, że głównym czynnikiem determinującym kształt sceny politycznej były czynniki etniczne. Po roku 1969 czynnik ten stopniowo zaczął tracić na znacze
niu. Z całą pewnością kwestia tożsamości etnicznej jako klucza do zrozumienia społeczeństwa malezyjskiego pozostawała niezwykle istotna. Różnicowanie się struktur społecznych modernizującego się społeczeństwa pozwalało jednak na znaczne poszerzenie możliwości wyboru pomiędzy tożsamościami alternatyw
nymi wobec tożsamości etnicznej, co mogło budzić nadzieje na alternatywny wobec konsocjonalnego model ułożenia relacji politycznych w państwie (Acker
man 1986: 167).
W poszukiwaniu niekonsocjonalnego rozwiązania
Na zakończenie chciałbym zastanowić się nad kilkoma kwestiami dotyczący
mi aktualnych prób znalezienia alternatywy dla modelu konsocjonalnego, tym razem wychodzących z zupełnie odmiennych założeń.
Jak pokazuje historia, Malezja zawsze pełna była nacjonalistycznych ideałów.
Malajskiemu nacjonalizmowi zawdzięcza wręcz swoją państwowość. W szere
gach malajskich ruchów nacjonalistycznych z okresu przed rokiem 1957 bardzo przejrzyście prezentują się ideologiczne podziały na ugrupowania radykalne i konserwatywne (Roff 1994: 54). Kiedy konserwatywno-nacjonalistycznej frak
cji reprezentowanej przez UMNO udało się zdominować scenę polityczną w nie
podległej Malezji, aspiracje nacjonalistów odnoszące się do budowy malajskie- go państwa narodowego nie zostały wcale zaspokojone. Nacjonaliści malajscy zmuszeni zostali do zawarcia szeregu kompromisów w imię tworzenia „plurali
stycznego społeczeństwa” i podzielenia się władzą z ludnością niemalajską. Nie
zależnie od wytworzenia mechanizmów podziału władzy w ramach konsocjol- nalnych rozwiązań, malajska supremacja polityczna pozostawała faktem.
UMNO, reprezentujący malajską większość stanowił fundament rządzącej partii Przymierza (1957-1969), a następnie koalicyjnego rządu Frontu Narodowego (j.mal. Barisan Nasional). Ustalona dominacja Malajów z wolna stawała się wi
zytówką systemu politycznego kraju. W przeciwieństwie do rozwiązań idealne
go konsocjonalizmu, system ustanowiony w Malezji był, niekoniecznie słusznie, określany mianem hegemonicznego konsocjonalizmu (Milne i Mauzy 1999:
187-196). Polegał on na ustalonej dominacji Malajów w sferze politycznej oraz tolerowanej dominacji ludności niemalajskiej, a w szczególności Chińczyków na polu działalności gospodarczej. Ten stan delikatnej równowagi, czy może konse
kwentnego braku równowagi, komplikował proces formowania się jednolitego narodu w państwie.
Chan i Evers uważają, że w całej Azji Południowo-Wschodniej mieliśmy do czynienia z dwoma alternatywnymi modelami politycznego uporania się z kwe
stią budowy narodu (Chan i Evers 1973: 115-117). Jedną było podejście w myśl tzw. tożsamości regresywnej poprzez odwoływanie się do długiej i chwalebnej tradycji kulturowej oraz świadome sięganie po narodowe symbole ze złotego wieku historii. Inną stanowiło podejście według zasady tzw. tożsamości postępo
wej, przejawiające się w kompleksowych programach budowy nowego społe
czeństwa poprzez odrzucanie reliktów feudalnych i kolonialnych, która to opcja stanowiła stały element retoryki ruchów lewicowych.
W Malezji bez powodzenia wypróbowywano obydwie strategie. Próba pod
jęta przez komunistów (Komunistyczną Partię Malajów - MCP) stworzenia toż
samości postępowej poprzez program budowy państwa socjalistycznego w Ma
lezji została odrzucona przez Malajów, jako sprzeczna z ich historyczną, kultu
rową i religijną tradycją. Pełne odrzucenie feudalnych i kolonialnych reliktów proponowane przez komunistów spowodowałoby utratę podstawowych symbo
li malajskiej tożsamości etnicznej, to jest bahasa, agama i raja (języka, religii i monarchii). Co więcej, Komunistyczna Partia Malajów była organizacją zdo
minowaną przez Chińczyków. Stąd walka ugrupowań komunistycznych katego
ryzowana była przez Malajów jako walka o chińską sprawę, w oczywisty spo
sób sprzeczną z ich kulturowymi i politycznymi interesami. Z drugiej strony próby podejmowane przez malajskich nacjonalistów, zmierzające do odrodzenia długiej tradycji malajskiej państwowości i stworzenia malajskiego państwa na
rodowego spotykały się od początku z silną opozycją ze strony brytyjskiej ad
ministracji kolonialnej, jak również, z oczywistych przyczyn, dominującej w sferach gospodarczych ludności niemalajskiej. Stąd mimo uznania malajskiej supremacji politycznej, nowe niepodległe państwo akceptowało formułę wielo
etnicznego społeczeństwa, które umożliwić miało współistnienie różnorodnych grup etnicznych i kulturowych.
Po uzyskaniu niepodległości zasada malajskiej hegemonii była wielokrotnie kwestionowana przez ludność niemalajską. Jej przedstawiciele uważali, poniekąd słusznie, że zasada ta w ostatecznym rozrachunku grozić mogła tak ich etnicznej tożsamości, jak i podstawom „narodu pluralistycznych społeczeństw”. Po tragedii zamieszek etnicznych w 1969 roku państwo generowało stabilność, co związane być może z realizacją rozmaitych strategii depolityzacji społeczeństwa, czemu to
warzyszył poważny wzrost tendencji politycznego autorytaryzmu (Crouch 1996:
85-89). Niezależnie od rozmaitych głosów krytyki, od czasu wprowadzenia w ro
ku 1970 programu NPE rządowi udało się ograniczyć stan nierównowagi etnicz
nej w sferze gospodarki. Szczególne sukcesy władze odniosły w wydobyciu ze stanu nędzy i gospodarczego zacofania ludności bumiputra. Mimo pewnych po
zytywnych rezultatów, jednolity naród pozostawał wciąż odległym celem.
Ukoronowaniem programów narodowej integracji miała się stać dopiero, pro
klamowana w roku 1991 przez premiera Mohamada Mahathira, koncepcja Bang
sa Malaysia (j.mal. dosł. naród Malezji). Choć cel propagandowy Bangsa Mala
ysia, jakim jest zbudowanie jednolitego narodu malezyjskiego, jest względnie przejrzysty, to na poziomie operacyjnym wiele jego założeń budzi liczne wątpli
wości. Definicja Bangsa Malaysia pozostaje wciąż niejasna dla wielu mieszkań
ców Malezji. W szerszym kontekście zaprezentowany przez Mahathira program Wizja 2020, którego ostatecznym celem miało być stworzenie zjednoczonego i uprzemysłowionego narodu malezyjskiego, może być postrzegany jako próba skonstruowania malezyjskiego nacjonalizmu, opartego na świecko-materiali- stycznych podstawach (Vision 1991: 27). Jednakże definicja koncepcji Bangsa Malaysia pozostaje wciąż otwarta na różne interpretacje i stąd może oznaczać rozmaite rzeczy dla różnych ludzi. Stąd często przeciwstawne koncepcje tego, co
„malezyjski naród” powinien reprezentować. Każda wspólnota etniczna oczeku
je zaspokojenia swoich społecznych, kulturalnych i politycznych aspiracji w ra
mach tej samej formuły Bangsa Malaysia. Wypowiedzi przedstawicieli rządu, w tym następcy Mahathira, Abdullaha Ahmada Badawi, odnoszące się do Bang
sa Malaysia były i pozostają niezwykle enigmatyczne. Sam Mahathir podkreślał, że ma jedynie na myśli wspólnotę ludzi, którzy są w stanie identyfikować się z państwem, posługiwać się bahasa Malaysia [językiem malezyjskim - będącym w istocie językiem Malajów przyp. A.J.] i akceptować założenia Konstytucji, ale którzy pozostaną wciąż Chińczykami, Hindusami, Ibanami, Kadazanami, Muru- tami itd. Wedle Mahathira obywatele Malezji będą więc jedynie Bangsa Malay
sia w sensie politycznej tożsamości, a w związku z tym nie porzucą swych wła
snych etnicznych języków czy kultur.
Idea Bangsa Malaysia może być zatem postrzegana głównie jako próba kon
solidacji malajskiego nacjonalizmu i kulturowego pluralizmu oraz zdefiniowanie narodu jako mozaiki różnych kultur. Jednakże, jak wielokrotnie podkreślają tak Malajowie, jak i Chińczycy, opisywanie narodu jako mozaiki kultur jest o wiele
łatwiejsze niż życie w takiej mozaice. Tworzenie zjednoczonego „narodu” w izo
lacji od szczególnej kultury etnicznej jest trudnym zadaniem. Program Bangsa Malaysia przynosi więc szereg fundamentalnych pytań. Pierwsze i najważniej
sze: do jakiego stopnia filozofia jedności w różnorodności zawarta w idei Bang
sa Malaysia okaże się być silnym fundamentem stworzenia zjednoczonego naro
du malezyjskiego? Po drugie: zanim to zadanie zostanie wykonane, mieszkańcy Malezji mogą oczekiwać wiedzy co do tego, jakie kroki będą podjęte w celu zrównoważenia malajskiego nacjonalizmu kulturowym pluralizmem? Udziele
nie odpowiedzi na te pytania może wywołać kolejną polityczno-kulturową kon- fTontację między głównymi grupami etnicznymi. Konfrontacja ta oznaczać bę
dzie ponownie wielowymiarowe zderzenie malajskiego nacjonalizmu, islamu, narodowych dążeń Chińczyków z kulturowym pluralizmem. Bangsa Malaysia może w związku z tym być rozpatrywany głównie w kategoriach politycznych, a nie kulturowych. Patrząc z tej perspektywy siły etniczne zachowają swą siłę także w kształtowaniu i wpływie na dynamikę budowy Bangsa Malaysia w naj
bliższych latach.
Niezależnie od tego, jak ocenimy perspektywy koncepcji budowy jednolitego narodu malezyjskiego, samo jej pojawienie się świadczy w przypadku Malezji o poważnym kryzysie Lijphartowskiej wizji konsocjonalnego modelu państwa.
Tak jak w wielu innych przypadkach próba ustanowienia porządku społecznego opartego na szerokim porozumieniu między grupami nie powiodła się. Myślę, że interesujące pozostaje wciąż dociekanie wyjątkowych, siłą rzeczy, przyczyn tego zjawiska w licznych społeczeństwach wielosegmentowych. Jednak przed bada
czami staje również o wiele bardziej fundamentalna kwestia - identyfikacji uni
wersalnego i inkrementalnego błędu w teoretycznej konstrukcji konsocjonali- zmu, który to konsocjonalizm w praktyce politycznej wciąż uznawany bywa za uniwersalną receptę.
Literatura
Ackerman, Susan. 1986. Ethnicity and Trade Unionism in Malaysia: A Case Stu
dy o f a Shoe Workers Union. W: Raymond Lee De Kalb (red.), Ethnicity and Ethnic Relations in Malaysia. Chicago: Chicago University Press, s.145-167.
Almond, Gabriel A. 1956. Comparative Political Systems. „Politics”, XVIII, 3 (Aug. 1956), s. 391-409.
Almond, Gabriel A. i Sidney Verba. 1963. The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations. Princeton: Princeton University Press.
Andaya, Barbara W. 1982. A History o f Malaysia. Houndmills: Macmillan.
Apter, David E.1965. The Politics o f Modernisation. Chicago: University of Chi
cago Press.
Blythe, Wilfried L. 1969. The Impact o f Chinese Secret Societies in Malaya. Lon
don: Oxford University Press.
Chan, Heng Chee i Evers Hans D. 1973. Nation-Building and National Identity in Southeast Asia. W: Eisenstadt Samuel N. i S. Rokkan (red.) Building Sta
tes and Nations: Analysis by Region. Vol. 2, Beverly Hills: Sage Publications, s.301-319.
Clammer, John. 1993. Chinese Ethnicity and Political Culture In Singapore. W:
Gosling Peter L. A. i Lim Linda (red.). Singapore Changes Guard: Social, Po
litical and Economic Directions in the 1990s. Singapore: Maruzen Asia, s. 330-348.
Cowan, C.D. 1961. Nineteenth Century Malaya: The Origins o f British Political Control. London: SOAS.
Crawfurd, Jon. 1856. A Descriptive Dictionary o f the Indian Islands and Adja
cent Countries. London: Kohn & Co.
Crouch, Harold. 1996. Government and Society in Malaysia. Ithaca and London:
Cornell University Press.
Cushman, Jennifer. 1988. Changing Identities o f the Southeast Asian Chinese Since World War II. Hong Kong: Hong Kong University Press.
Daalder, Hans. 1983. Western European Party Systems: continuity and change.
London: Sage.
Dahl, Robert A. 1971. Polyarchy: Participation and Opposition. New Haven:
Yale University Press.
de Vere, J. Allen.1967. The Malayan Union. New Heaven: Yale University Press.
Eisenstadt, Samuel N. 1963. The Political Systems o f Empires. New York: Trans
action Publisher.
Funston, Jon.1980. Malay Politics In Malaysia: A Study o f the United Malay Na
tional Organisation and Party Islam. Kuala Lumpur: Heinemann.
Geertz, Clifford. 1980. Negara, The Theatre State In Nineteenth-Century Bali.
Princeton: Princeton University Press.
Guber, Aleksandr A. 1966. Narody Jugo-vostocnoj Azji. Moskwa: Akademija Nauk SSSR.
Hamzah, Abu Bakar. 1981. A l Imam. Its Role In Malay Society 1906-1908. Can- tenbury: Govin.
Hoffman, Stanley. 2002. Anarchical Society. New York: Columbia University Press.
Information Malaysia. 1999. 1989-99 Yearbook. Kuala Lumpur: Government Press.
Jackson, James C. 1965. Pickering, Protector o f Chinese. Kuala Lumpur: Uni
versity of Malaya.
Jackson, James C. 1968. Planters and Speculators. Kuala Lumpur: University of Malaya.
