Odbitka z Przegladu W spotczesnego Nr 129 — Styczen 1933
Ribl. N auk Przvi
JERZY SMOLENSKI 1 8 0 3 0 1 7 8 8 5
SOCJOLOGJA
GRUP SPOLECZNO-GEOGRAFICZNYCH JAKO PODSTAW A BADAN REGJONALISTYCZNYCH
B adania regjonalistyczne majq na celu nietylko k o n stato w an ie p e w n y c h odrçb n y ch cech, w y rôzniajqcych jedne tery to rja od dru- gich, aie w dalszej k onsekw encji torujq drogç do oparcia n a tych cechach p ro g ra m u „wsp61zycia“ tych terytorjow i racjonalnej roz- b u d o w y ich organicznej roli w obrçbie calosci wyzszego rzçdu, jakq jest panstwo.
Wobec takiego celu nie w y sta rc z a czysto te o re ty c z n e stwier- dzenie odrçbnosci, polegajqcycb n a w spôlnocie takich czy inn y ch znam ion fizjogeograficznych i antropogeograficznych, etnograficz- nych, k u ltu raln y ch i t. d., ktôrych zasiqg p rz e s trz e n n y m oze byc zresztq rô z n y i niezg o d n e w y k a z y w a c granice. Niektôre z tych cech majq bowiem znaczenie tylko formalne. p ozbaw ione zywej tresci w ew n çtrzn ej, — mogq stanow ic slad przeszlosci, p rz e z y te k czy pamiqtkç, ciekawq i cennq ze sta n o w isk a n a u k o w e g o , kulturalno- historycznego, — a nie miec c h a ra k te ru tw ôrczego podloza, na ktôrem o d rçb n e rozwija si§ zycie, Innem i sîowy nie statyczne, lecz dynam iczne wlasciw osci regjonu decydujqce sq dla jego roli w tery- torjalno-politycznym czy ekonom icznym zespole, n a te w içc przy bad an iach regjonalistycznych szczegôlnq n alezy zw racac uwagç.
W y tw o rz y c si§ one mogly n à tle o drçbnych cech fizycznych ob- s zaru lub odrçbnej historycznej przeszlosci, — bezposrednio wyra- zajq siç jed n ak w wspôlczesnych s to su n k ach ludzkich, majq cha- ra k te r terytorjalno-socjologiczny.
W wspôlczesnej socjologji typologja tw o rô w spolecznych wy- rôznia obok innych t. zw. g ru p y terytorjalne. Obejmujq one zespoly ludzi zyjqcych na p e w n y m okreslonym obszarze, zw iqzanych w spôlnq organizacjq. Slusznie podnoszono, ze c h a ra k te ry s ty cz n e m zjawiskiem jest tu po w staw an ie (a raczej istnienie) granicy terytorjalnej. Zasiqg p rz e s trz e n n y organizacji, stanowiqcej spolecznq wiçz g rupy teryto-
41 SO CJO I.O G.J A G R U P
rjalnej, u r y w a siç i k o n c z y na dej granicy. Do takich u tw o rô w (grup) socjalnych nalezq w içc jednostki adm inistracyjne : gminy, pow iaty, ta k z e np. parafje i diecezje, — oczywiscie i panstw a.
W zglçdem siebie p rzedstaw iajq — zaleznie od c h a ra k te ru ich spo- lecznej wiçzi — ty p y r ô z n o r o d n e ; te mogq b y c rô w n o rz ç d n e (np.
pow iaty tego samego panstw a) lub tw orzyc hierarchiczne stopnie wzgl. szeregi (gmina — pow iat — wojewôdztw o).
B adanie k om pleksôw zjawisk zw iqzanyeh z istnieniem takich g ru p nalezy do socjologji szczegôtowej. Analiza p rzep ro w ad zo n a w obrçbie w yo d rçb n io n ej g ru p y nie w y czerp u je tych zjawisk. âledzic bowiem pozatem m o z n a zwiqzki zachodz^ce pom içdzy istniejqcemi g ru p a m i spoteczno-terytorjalnem i (rôw norzçdnem i) i ba d a c rolç, jakq p e w n e z nich o dgryw ajq w obrçbie zespolu wyzszego rzçdu. Na innein m i e js c u 1 staratem siç w y k azac, ze tego rodzaju „socjologi- c z n e “ tra k to w a n ie zasadniczych jednostek terytorjalno-politycznych : p ah stw , — pod kqtem r o z w a z a n ia ich sto su n k u do zbiorowiska lub zespolu, ktôrego sq skladnikam i, — moze stanow ic o d rçb n y kieru- n e k b a d a n i stac siç niejako n a d b u d o w q geografji politycznej. Czy p o d o b n e trak to w a n ie m etodyczne dopuszczalne jest rôw niez w sto
s u n k u do inn y ch spotecznych tw o rô w terytorjalnych o charakterze zespolôw o rganizacyjnych ? Niewqtpliwie, — aie w innym zakresie i z z n aczn em ograniczeniem . P a n stw o bow iem od tych innych tw o
r ô w rôzni siç zasadniczo. Nie wielkosciq i nietylko hierarchicznym stopniem nadleglosci. P an stw o jest organizacyjnym zespolem, w k tô rego obrçbie i pod ktôrego w p ly w em n a stç p u je o drçbne ksztaltow anie siç spolecznych zjawisk w b a rd z o szerokim i bard zo rô z n o ro d n y m zakresie. Granica p a n s tw o w a jest linjq zasiçgu n a d e r licznych ele- m entôw , skladajqcych siç na spolecznq. wiçz p an stw a, — od admi- nistracyjnej i ekonom icznej az po czysto ideowq. In n é terytorjalne zespoly organizacyjne cech tych nie posiadajq. Na granicy powiatu czy w o jew ô d ztw a ko n czy siç zasiqg pewnej adm inistracyjnej wiçzi jesli pozatem w ystçp u jq o dm ienne zjaw iska spoleczne po obu jej stro- nach, to niezaleznie od tego, ze jest to g ra n ic a pow iatu, lecz dla- tego, ze w d a n y m przebiegu p o k ry w a siç ona z granicq innego tery- torjalnego zespolu (etnicznego, gospodarczego, k u ltu raln eg o i t. p.).
Spoleczne g ru p y te ry to rjaln e nie ograniczajq siç jednak do zespolôw organizacyjnych. Sq niemi rô w n iez zbiorow iska ludzkie
1 ,,W s p r a w ie e w o lu c ji g e o g ra fji p o lity c zn e j* 1. P rze g l. G eogr. XI. 1931.
J E R Z Y SM O L E X S K I 42
przestrzennie ograniczone, w obrçbie k tô ry c h s a m m o m e n t w s p ô t - z y c i a w z g 1. s i j s i e d z t w a , u c z e s t n i c t w a w w s p ô l n e m a n t r o p o g e o g r a f i c z n e m s r o d o w i s k u , — dem ograficznem , ekonomicznein, k u lturalno-obyczajow em , — w y tw a rz a pew n q wiçz spoteczn<p Mozemy je n a zw ac z e s p o i a m i s p o l e c z n o - g e o - g r a f i c z n e m i . Takiemi grupam i w yodrçbniajqcem i siç terytorjal- nie sq np. poszczegôlne osiedla, pojçte geograficznie, — a wiçc wsie, przysiôtki czy miasta, nie zaleznie od tego, czy stanowiq je- dnostki adm inistracyjne czy nie. Tresc ich spoteczna jest o wiele bogatsza, niz ta, k tô ra w y n ik a z samej adm inistracyjnej w spôluoty.
Analiza takich zespotôw wchodzi w zakres z arô w n o socjologji jak antropogeografji, — a dalszem, odrçbnem zadaniem jest pozn an ie zwiqzkôw, zachodzqcych miçdzy poszczegôlnemi, sqsiadujqceini z soba zespotami tego rodzaju, by stw ierdzic istnienie i okreslic zasiqg ze
spotôw nadlegtych o rôw niez terytorjalnym charakterze. Bçdq to obszary, w obrçbie k tô ry c h istniej^ce wzajeirine stosunki zyciowe mieszkancôw, w ynikte z p rz y c z y n g e o g ra fic zn y c h , h istorycznych czy ekonom iczno-spotecznych, tw orzq m içdzy niemi wiçz scislejszq niz ta, k tô ra tqczy ich z dalszemi grupam i terytorjalnem i. Chodzi wiçc o okreslenie regjonôw dynam icznych, oparte n a skonstatow a- niu zasiçgu fa k ty czn y ch zwiqzkôw, w przeciw ienstw ie do regjonôw statycznych, w y rô z n ia n y c h na podstaw ie stw ierdzenia w spôlnoty czy p odobienstw a cech przew o d n ich fizjograficznych, dem ograficznych, antropogeograficznycb. Granice takich zespotôw terytorjalnych nie mogq miec w régulé tak zdecydow anego (linijnego) przebiegu, jak u ad m inistracyjno-organizacyjnych i nie m uszq siç z niemi pokry- wac. Wies, lezqca u skraju pow iatu, moze u trz y m y w a c scislejsze i zywsze stosunki z sqsiedniq wsiq, znajduj^cq siç juz w innyrn powiecie, niz z osadami nalezqcemi do tego samego powiatu. Lud- nosc pewnej gminy znajdow ac moze staty zarobek przez pracç w pobliskiej fabryce, choc ta lezy poza granicq w ojew ôdztw a, lut»
spieniçzac p ro d u k ty rolne na ta rg u miasteczka, z ktôrern admini- stracyjnie nie jest zwiqzana. Tyczy to sto su n k o w ekonornicznych i kulturalnycb, zwiqzkôw dem ograficznych. Zasadniczq przeto rzeczf^
jest tu zbadanie sfery w plyw ôw poszczegôlnyeh g rup te rytorjalnych, zasiçgu ich oddziatyw ania i roli, jakq odd ziaty w an ie to o dgryw a w w y tw a rz a n iu terytorjalnej jednostki wyzszego rzçdu : regjonu scislejszej wspôlzaleznosci. Analiza tej wspôtzHleznosci isc rnusi w kilku k ie r u n k a c h : dem ograficznym , ek onom icznym kulturalnym .
43 S O C J O L O G J A G R U P
W kazdym z nich otrzym ac m ozem y odm ienne wyniki, tj. inny z a s i q g -
w p ly w u , — a poniew az nie sq to zjawiska dajgce siç integralizowac, poslugiw ac siç m usim y metodg karto g raficzn a i w ykresliw szy szereg linij zasiçgow ych, w y p o sro d k o w ac na podstaw ie ich przebiegu i za- gçszczenia sy n tety czn g (przyblizong) granicç regjonu wspôlzaleznosci.
W n iektôrych p rz y p a d k a c h jeden z zachodzgcych zwiqzkôw ma tak dominujgce wsrôd innych znaczenie, ze sam decyduje juz o zasiçgu zespotu. Czasem granica sfery w p ty w u daje siç w y zn aczy c w sposôb jasny, gdy w ptyw te n w pew nej odleglosci z rô w n o w a z o n y a potem zastgpiony zostaje przez o ddzialyw anie sgsiednich srodowisk. Nieraz je d n a k zmniejsza siç on statecznie z odlegloscig, nie znajdujqc innej przeciw w agi czy zaklôcenia poza m om entem p rzestrzennym . Wôw- czas b ra n a byc musi pod uw agç s tro n a ilosciowa i pewien stopieii nasilenia zjaw iska u z n a n y za rozstrzygajqce minim um.
Analiza sto su n k ô w zachodzqcych miçdzy grupam i terytorjalnem i poslugiwac siç m. i. musi materjalem statystycznym (demografja, sto- su n k i gospodarcze). Niezawsze mozliwe jest zyskanie go dla wspomnia- nych g ru p geograficznych; zbieranie a d hoc dan y ch cyfrow ych przed- staw iac moze znaczne trudnosci, d a n e zas oficjalne odnoszq siç nie do geograficznych lecz adm inistracyjnych jednostek, ktbre to pojçcia — ja k zaznaczono — n iezaw sze siç pokryw ajq. Najmniejszq jednostkq adm inistracyjnq uw zglçdnionq w statystyce urzçdowej jest gmina, Jesli jest to t. zw. gm ina jed n o stk o w a (w przeciw ienstw ie do zbioro- wej), to rozm iary jej sq zazwyczaj dostatecznie szczupte, by jq za n iezrô zn ico w an q zbytnio jednostkç terytorjalnq uw azac, a zamieszku- j^ce jq zbiorow iska ludzkie tra k to w a c jako grupç terytorjalno-geogra- ficzng, tj. zwiqzang faktem wspôlzyeia w bezposredniem sqsiedztwie, w tem sam em geograficznem srodow isku. Dlatego w w yzn aczan iu re- g jonôw wspôlzaleznosci p u n k te m wyjscia moze byc gmina jed n o st
kow a, przyczem postçpow anie m etodyczne pozostaje bez zmiany.
Na podstaw ie doswiadczen, u z y s k a n y c h w Instytucie Geograficz- n y m ü n i w e r s y t e t u Jagiellonskiego przy opracow y waniu zasiçgu wplyw u poszczegôlnych osad rôznego ty p u (wiejskich i miejskicb), w yrazam przek o n an ie, ze s y stem aty czn e b a d a n ia regjonalne w k ie ru n k u oma- w ia n y m , Iqczqce pro b lem aty k ç geograficznq i socjologicznq, przedsta wiajq w dziçczny i obiecujqcy ciekawe w yniki teren n aukow ej pracy i stanowic mogg najlepszq p odstaw ç do w ydzielania w obrçbie pan- stw a regjonôw „ z y c io w y c h “ a nie opartych na wspôlnocie zewnçtrz- n y ch i statycznych cech obszaru i jego antropogeograficznej tresci.
