Podatek kościelny czy darowizna na utrzymanie Kościoła?.

TADEUSZ STANISèAWSKI

PODATEK KOSÂCIELNY CZY DAROWIZNA NA UTRZYMANIE KOSÂCIOèA?

Tematyka zÂroÂdeø finansowania KosÂcioøa katolickiego oraz pro- wadzonej przez niego dziaøalnosÂci powraca na øamy prasy i do innych sÂrodkoÂw spoøecznego przekazu na ogoÂø w sÂcisÂle okresÂlonych warun- kach politycznych. Kontekst ten nie sprzyja podejmowaniu rzeczo- wej analizy tych zagadnienÂ, mozÇe jednak stac sieÎ pretekstem do sprecyzowania kilku zasadniczych w tej dyskusji pojeÎcÂ.

Wraz z posteÎpujaÎcym procesem integracji naszego kraju z UniaÎ EuropejskaÎ coraz bardziej aktualne staje sieÎ odwoøywanie sieÎ do przykøadu panÂstw Europy Zachodniej. PoszukujaÎc wieÎc wzorcoÂw, nalezÇy przede wszystkim wziaÎc pod uwageÎ panÂstwa o poroÂwnywal- nych z polskim systemach wzajemnych relacji mieÎdzy panÂstwem a KosÂcioøem i innymi zwiaÎzkami wyznaniowymi. Uzasadnione to jest przede wszystkim tym, zÇe z okresÂlonym modelem relacji panÂ- stwo±KosÂcioÂø zwiaÎzane saÎ bezposÂrednio kwestie systemu finansowa- nia instytucji wyznaniowych. PominaÎc wieÎc mozÇemy w tym miejscu sytuacje skrajne. Za takie uznac mozÇna zaroÂwno panÂstwa wyznanio- we (np. Grecja, Wielka Brytania, Norwegia), jak i niektoÂre laickie o modelu okresÂlanym mianem separacji wrogiej (Francja) ¹ . W panÂ- stwach wyznaniowych religia oficjalna jest finansowana bezposÂred- nio z budzÇetu panÂstwa, w przypadku zas separacji wrogiej KosÂcioÂø i inne zwiaÎzki wyznaniowe saÎ uznawane za stowarzyszenia prywat-

1

J. K r u k o w s k i, KosÂcioÂø i panÂstwo. Podstawy relacjii prawnych, Lublin 2000,

s. 48.

ne, a co za tym idzie ± nie pozostajaÎ generalnie w zÇadnych zwiaÎz- kach finansowych z panÂstwem. ZÇaden z tych modeli, choc z roÂzÇnych powodoÂw, nie wydaje sieÎ mozÇliwy do zastosowania w polskiej rze- czywistosÂci.

Za mozÇliwe do akomodacji uznac wieÎc mozÇna sposoby finanso- wania wysteÎpujaÎce w sytuacjach separacji skoordynowanej jako naj- bardziej zblizÇonej do warunkoÂw polskich. Jednak takzÇe w obreÎbie tej grupy panÂstw sytuacja w interesujaÎcej nas materii nie jest jednorod- na. Generalnie mozÇna jednak sformuøowac tezeÎ o dwoÂch grupach przyjeÎtych rozwiaÎzan ± systemie podatku kosÂcielnego i systemie da- rowizny na utrzymanie KosÂcioøa. Uksztaøtowanie sieÎ tych systemoÂw ma swoje historyczne zÂroÂdøa w ogoÂlnoeuropejskim procesie sekula- ryzacji doÂbr kosÂcielnych. Ze szczegoÂlnym nateÎzÇeniem przebiegaø on w XVIII i XIX w. OgoÂlnaÎ zasadaÎ byøo przejmowanie przez panÂstwo doÂbr kosÂcioøoÂw (gøoÂwnie doÂbr ziemskich) stanowiaÎcych dotaÎd pod- stawowe zÂroÂdøo utrzymania zaroÂwno kosÂcielnych osoÂbprawnych, jak i duchowienÂstwa. Odbywaøo sieÎ to na roÂzÇnych podstawach prawnych, jednak zawsze skutkowaøo powstaniem systemu sÂwiadczen zamien- nych ze strony panÂstwa. Nie byøo jednak reguøaÎ, izÇ taki system po- wstawaø, a co wazÇniejsze ± osiaÎgaø swoÂj ostateczny ksztaøt juzÇ w mo- mencie sekularyzacji ² . IstotaÎ jest jednak zwiaÎzek mieÎdzy obecnym w tych panÂstwach udziaøem struktur administracji publicznej w finan- sowaniu KosÂcioøoÂw a owymi sÂwiadczeniami zamiennymi za przejeÎte dobra kosÂcielne (gøoÂwnie tzw. beneficja).

MozÇna wyroÂzÇnic dwa zasadnicze kierunki rozwoju tych syste- moÂw. Pierwszy nalezÇy do tradycji niemieckiej i faktycznie jest formaÎ

¹podatku kosÂcielnegoº. Drugi natomiast ma swoÂj poczaÎtek we Wøo- szech i raczej jest sposobem dokonywania darowizny czeÎsÂci pøaco- nych podatkoÂw na rzecz uprawnionych KosÂcioøoÂw. W Polsce czeÎsto wymienia sieÎ razem te systemy jako mozÇliwe do ewentualnego ako- modowania do warunkoÂw polskich, pomijajaÎc fundamentalne roÂzÇni- ce mieÎdzy nimi. Model podatku kosÂcielnego ± obecny gøoÂwnie w Re- publice Federalnej Niemiec ± jest przykøadem daleko posunieÎtej

2

Por. R. S o ba n s k i, Baza finansowa KosÂcioøoÂw w perspektywie zintegrowanej

Europy, w: Europa i KosÂcioÂø, red. H. Juros, Warszawa 1997, s. 227-241.

wspoÂøpracy mieÎdzy panÂstwem a KosÂcioøami (nie tylko katolickim, ale roÂwniezÇ protestanckim o poroÂwnywalnej w tym panÂstwie wielkosÂci).

KosÂcioøy te dysponujaÎ sÂrodkami pozyskanymi od podatnikoÂw za po- sÂrednictwem panÂstwowego aparatu skarbowego.

Istotnym zagadnieniem jest identyfikacja obowiaÎzku podatko- wego z przynalezÇnosÂciaÎ do danego KosÂcioøa. Zatem obowiaÎzek sÂwiadczenia na rzecz swojego KosÂcioøa za posÂrednictwem panÂstwa spoczywa na wszystkich wiernych beÎdaÎcych podatnikami. Zmiana zas tego statusu, czyli cheÎc sÂwiadczenia na rzecz innego KosÂcioøa, baÎdz tezÇ w ogoÂle rezygnacja z opøacania tego podatku, oznacza zmianeÎ statusu takzÇe w sferze danego zwiaÎzku religijnego, czyli ± wystaÎpienie z KosÂcioøa. MozÇna wieÎc moÂwic o dobrowolnosÂci tego sÂwiadczenia wyøaÎcznie w powiaÎzaniu z dobrowolnosÂciaÎ przynalezÇ- nosÂci do danego KosÂcioøa. Odpowiednie osÂwiadczenie woli zøozÇone w urzeÎdzie skarbowym jest nasteÎpnie przekazywane wøasÂciwemu KosÂcioøowi. W przypadku KosÂcioøa katolickiego w RFN skutkuje to nasteÎpnie odpowiednim wpisem w ksieÎdze ochrzczonych. Caøko- wita rezygnacja z opøacania tego podatku oznacza zatem takzÇe po- zostawienie tych sÂrodkoÂw do dyspozycji podatnika. OdreÎbnym za- gadnieniem jest skutecznosÂc takiego osÂwiadczenia na gruncie KosÂ- cioøa w innym panÂstwie, np. w Polsce. Uprawniony zatem KosÂcioÂø jest informowany o indywidualnych danych osobowych podatnikoÂw rezygnujaÎcych z opøacania podatku kosÂcielnego, zatem a contrario posiada dane o swoich wiernych opøacajaÎcych ten podatek na jego rzecz.

Kolejnym wyroÂzÇnikiem tego systemu jest wysokosÂc sÂwiadczenÂ,

sieÎgajaÎca kilku procent dochodu, oraz ich przeznaczenie. WysokosÂcÂ

ta mozÇe b yc wskazÂnikiem zamozÇnosÂci spoøeczenÂstwa, ale takzÇe po-

trzebKosÂcioøa podejmujaÎcego wiele dzieø o charakterze socjalnym,

opiekunÂczym, charytatywnym czy osÂwiatowym. Generowane przez

te instytucje wydatki rzutujaÎ z kolei na wysokosÂc sÂwiadczen niezbeÎd-

nych do ich utrzymania. Nie traktuje sieÎ wieÎc w tym momencie

wyøaÎcznie o utrzymaniu duchowienÂstwa czy tezÇ budynkoÂw o charak-

terze sakralnym. W przypadku Niemiec oba KosÂcioøy (katolicki

i ewangelicki) z racji prowadzonej dziaøalnosÂci ± wykraczajaÎcej poza

sprawowanie kultu ± saÎ uznawane za najwieÎkszych przedsieÎbiorcoÂw

w kraju ³ . Taka sytuacja wydaje sieÎ byc powszechnie akceptowana spoøecznie i mimo napieÎtej sytuacji budzÇetu panÂstwa nie saÎ wyrazÂnie zgøaszane postulaty zmiany opodatkowania obywateli.

Podobnie jak w przypadku innych podatkoÂw znana jest wysokosÂc corocznych wpøywoÂw z racji podatku kosÂcielnego, a nasteÎpnie wyso- kosÂc wydatkoÂw na poszczegoÂlne grupy celoÂw, poczynajaÎc od wyna- grodzen duchowienÂstwa, poprzez koszty utrzymania bazy material- nej KosÂcioøa, azÇ do planowanych i prowadzonych inwestycji ⁴ .

Odmiennie sytuacja wspoÂøpracy panÂstwa z KosÂcioøem i innymi zwiaÎzkami wyznaniowymi w zakresie ich utrzymania uksztaøtowaøa sieÎ we Wøoszech i w niektoÂrych innych panÂstwach (np. ostatnio na WeÎgrzech).

CechaÎ wspoÂlnaÎ obu tych systemoÂw ± niemieckiego i wøoskiego ± jest wspoÂøudziaø panÂstwa w gromadzeniu i przekazywaniu KosÂcioøom sÂrodkoÂw materialnych oraz zwiaÎzek tych sÂrodkoÂw z podatkiem do- chodowym wiernych.

IstotnaÎ roÂzÇnicaÎ jest juzÇ brak øaÎcznosÂci mieÎdzy przynalezÇnosÂciaÎ do danego KosÂcioøa, baÎdz zwiaÎzku wyznaniowego, a przekazywaniem na jego rzecz czeÎsÂci pøaconego podatku dochodowego. W corocznej deklaracji podatkowej podatnik dokonuje jedynie osÂwiadczenia woli o cheÎci przeznaczenia czeÎsÂci sÂrodkoÂw z opøacanego podatku docho- dowego na rzecz wskazanego przez siebie KosÂcioøa baÎdz zwiaÎzku wyznaniowego. OsÂwiadczenie to nie jest identyfikowane z osobaÎ podatnika i søuzÇy jedynie zbiorczym obliczeniom statystycznym, ma- jaÎcym znaczenie przy podziale zebranych w ten sposoÂbsÂrodkoÂw.

Teoretycznie wieÎc wierny danego KosÂcioøa mozÇe wesprzec swoÂj KosÂ- cioÂø lubtezÇ inny do tego uprawniony. MozÇe tezÇ nie wesprzec zÇadnego lubzmieniac co jakis czas przeznaczenie swojej czeÎsÂci podatku. De- klaracje takiego wsparcia mogaÎ pochodzic wieÎc od czøonkoÂw innych

3

ZatrudniajaÎ okoøo 400 tys. osoÂb, a wartosÂc ich aktywoÂw ocenia sieÎ na 490 mld euro, czyli dwukrotny roczny budzÇet RFN. P. J e n d r o s z c z y k, OszczeÎdnosÂci nie omijajaÎ KosÂcioøa, ¹Rzeczpospolitaº, 2003, nr 145.

4

Szerzej na temat niemieckiego systemu utrzymania KosÂcioøa: H. M a r r eÂ, Nie-

miecki system finansowania KosÂcioøa, w: Systemy finansowania instytucji kosÂcielnych

w Europie. Materiaøy MieÎdzynarodowej Konferencji, Sandomierz, 13-14 wrzesÂnia

1999 r., red. J. Krukowski, Lublin 2000, s. 31-43.

KosÂcioøoÂw oraz od osoÂbnieidentyfikujaÎcych sieÎ z zÇadnym z upraw- nionych do podziaøu tych sÂrodkoÂw zwiaÎzkoÂw wyznaniowych. Nie zmienia to bezposÂrednio pozycji wiernych w ich zwiaÎzkach wyzna- niowych, a KosÂcioøy saÎ informowane tylko o zbiorczych danych sta- tystycznych.

W systemie wøoskim jednak osÂwiadczenie podatnika ma jeszcze jedno znaczenie, a mianowicie ± wedøug wskazan podatnikoÂw dzielo- na jest caøosÂc wpøywoÂw. Wskazania poszczegoÂlnych podatnikoÂw nie zmieniajaÎ wieÎc sumy pozostajaÎcej do podziaøu, a tylko ustalajaÎ pro- centowe relacje mieÎdzy kwotami przyznawanymi nasteÎpnie uprawnio- nym zwiaÎzkom wyznaniowym. Zatem jesÂli tylko 10% podatnikoÂw dokona takiego wyboru, a sposÂroÂd nich 95% wskazÇe np. KosÂcioÂø ka- tolicki, to 95% caøej sumy zostanie przekazane temu wøasÂnie KosÂcio- øowi. NiezalezÇnie jednak od zøozÇenia, baÎdz nie, takiego osÂwiadczenia, niezalezÇnie od jego tresÂci, w zÇadnym przypadku sÂrodki z interesujaÎcej nas czeÎsÂci podatku nie pozostajaÎ do dyspozycji podatnika.

WysokosÂc tego sÂwiadczenia jest staøa dla caøego kraju i jednakowa dla kazÇdego uprawnionego podmiotu ± w przypadku Wøoch jest to 0,8% dochodu (otto per mille) ⁵ . Inaczej tezÇ saÎ zdefiniowane cele, na ktoÂre przeznacza sieÎ uzyskane sÂrodki. Jest to utrzymanie duchowienÂ- stwa poprzez system wynagrodzen finansowanych za posÂrednictwem Instytutu ds. Utrzymania DuchowienÂstwa (w przypadku KosÂcioøa katolickiego). Jest to instytucja o charakterze parabankowym, zarzaÎ- dzana przez KosÂcioÂø, o zasieÎgu ogoÂlnokrajowym, ale posiadajaÎca swoje oddziaøy diecezjalne, dysponujaÎca sÂrodkami gøoÂwnie z podat- koÂw oraz z dawnych beneficjoÂw. W dalszej kolejnosÂci dofinansowuje sieÎ w ten sposoÂb potrzeby kultu religijnego (budoweÎ kosÂcioøoÂw, ora- torioÂw, katechizacjeÎ, restauracjeÎ zabytkoÂw), dziaøalnosÂc charytatyw- naÎ KosÂcioøa. Taka konstrukcja skutkuje tezÇ zatem innymi kwotami pozostawianymi do dyspozycji KosÂcioøa. W ciaÎgu ostatnich lat (1990- -2002) sumy te systematycznie wzrastaøy (z wyjaÎtkiem lat 1997-1998

5

Na WeÎgrzech przyjeÎto 1%. Jest to wieÎc wielkosÂc poroÂwnywalna ± przyp. autora.

Ewolucja systemu finansowania KosÂcioøa na WeÎgrzech: B. S c h a n d a, System finan- sowania KosÂcioøa na WeÎgrzech, w: Systemy finansowania instytucji kosÂcielnych w Euro- pie. Materiaøy MieÎdzynarodowej Konferencji, Sandomierz, 13-14 wrzesÂnia 1999 r., red.

J. Krukowski, Lublin 2000, s. 79-107.

i 2000) od 210 mln euro w 1990 r. do 908 mln euro w 2002 r. ⁶ RoÂwniezÇ w tym wypadku corocznie przedstawiane jest sprawozdanie z wydatkowania zebranych sÂrodkoÂw. Jest ono dosteÎpne na stronach internetowych oraz w postaci specjalnych biuletynoÂw, plakatoÂw itp. ⁷ MozÇna zatem stwierdzicÂ, zÇe u zÂroÂdeø powstania zaroÂwno systemu podatku kosÂcielnego, jak i swoistej darowizny czeÎsÂci podatku od do- chodoÂw osobistych lezÇy ewolucja sposoboÂw finansowania KosÂcioøoÂw i zwiaÎzkoÂw wyznaniowych. Przede wszystkim jednak jest to sposoÂb wywiaÎzywania sieÎ panÂstwa z zobowiaÎzan przyjeÎtych w trakcie seku- laryzacji doÂbr kosÂcielnych. PanÂstwo uznaje w tym wypadku niewy- starczalnosÂc ofiar skøadanych przez wiernych w roÂzÇny sposoÂb, na ogoÂø w zwiaÎzku ze sprawowaniem kultu. Uznaje roÂwniezÇ za niesprzeczny z rozdziaøem KosÂcioøa od panÂstwa swoÂj udziaø w gromadzeniu i prze- kazywaniu uprawnionym zwiaÎzkom wyznaniowym sÂrodkoÂw finanso- wych. SÂrodki te nasteÎpnie saÎ przeznaczane roÂwniezÇ na wydatki zwiaÎ- zane ze sprawowaniem kultu.

Jednak mieÎdzy oboma zarysowanymi systemami finansowania KosÂcioøoÂw i zwiaÎzkoÂw wyznaniowych wysteÎpujaÎ istotne roÂzÇnice.

Przede wszystkim w systemie wøoskim panÂstwo ceduje na ten cel czeÎsÂc juzÇ zebranych i pozostajaÎcych w dyspozycji panÂstwa sÂrodkoÂw ze sÂwiadczen podatkowych, ktoÂre w innym wypadku mogøyby stano- wic czeÎsÂc budzÇetu panÂstwa. W systemie niemieckim natomiast panÂ- stwo tylko posÂredniczy (odpøatnie zresztaÎ) w pobieraniu dodatkowe- go podatku obciaÎzÇajaÎcego wyøaÎcznie wiernych danego KosÂcioøa. Peø- ni tu roÂwniezÇ swoistaÎ roleÎ brachium saeculare KosÂcioøoÂw, uchwalajaÎc odpowiednie prawodawstwo podatkowe.

W systemie wøoskim nie istnieje wieÎc roÂwniezÇ bezposÂredni zwiaÎ- zek mieÎdzy deklaracjaÎ finansowego wsparcia danego KosÂcioøa, czy zwiaÎzku wyznaniowego, a jakaÎkolwiek przynalezÇnosÂciaÎ wyznaniowaÎ.

6

www.sovvenire.it ± witryna (w jeÎzyku wøoskim) posÂwieÎcona systemowi finan- sowania KosÂcioøa we Wøoszech ± przyp. autora.

7

Szerzej na temat tego systemu: G. F e l i c i a n i, Finansowanie instytucji kosÂciel-

nych i utrzymanie duchowienÂstwa. DosÂwiadczenia wøoskie, w: Systemy finansowania

instytucji kosÂcielnych w Europie. Materiaøy MieÎdzynarodowej Konferencji, Sando-

mierz, 13-14 wrzesÂnia 1999 r., red. J. Krukowski, Lublin 2000, s. 45-64; A. C z o h a r a,

Stosunki PanÂstwo±KosÂcioÂø. Belgia, Francja, Hiszpania, Wøochy, Warszawa 1994.

OdnosÂna zatem deklaracja nie stoi w sprzecznosÂci z ewentualnym prawem podatnikoÂw do milczenia w sprawach sÂwiatopoglaÎdowych czy tezÇ zakazem stawiania pytan w tej kwestii ze strony organoÂw wøadzy publicznej. Niemiecki system ze sÂrodkoÂw podatku kosÂcielne- go (de facto obciaÎzÇajaÎcego wieÎkszosÂc podatnikoÂw) finansuje dziaøa- nia wykraczajaÎce daleko poza sprawowanie kultu religijnego i w duzÇej mierze beÎdaÎce zadaniami panÂstwa (opieka spoøeczna). Rzutuje to w konsekwencji na wysokosÂc obciaÎzÇen z tego tytuøu.

Wydaje sieÎ zatem, izÇ system wøoski, czy tezÇ podobny na nim wzorowany, w peøniejszy sposoÂbspeønia stawiane przed nim zadania.

PanÂstwo w tym wypadku wywiaÎzuje sieÎ ze swoich zobowiaÎzanÂ, po- zostawiajaÎc podatnikom prawo do decydowania o przeznaczeniu czeÎsÂci budzÇetu panÂstwa. Zasoby tego samego bowiem budzÇetu skøa- dajaÎ sieÎ po czeÎsÂci z dawnych doÂbr kosÂcielnych lubz uzyskanych z nich w roÂzÇny sposoÂbkorzysÂci.

MajaÎc na uwadze coraz bardziej aktualnaÎ koniecznosÂc reformy systemu finansowania KosÂcioøa w Polsce, warto rozwazÇyc charakte- rystyczne cechy przedstawionych rozwiaÎzanÂ. W konteksÂcie rozwiaÎ- zan przedwojennych (gøoÂwnie konkordatowych) ⁸ i ustawy o dobrach martwej reÎki ⁹ projektowany system powinien byc blizÇszy modelowi wøoskiemu wbrew powracajaÎcej w dyskusjach nazwie podatku kosÂ- cielnego. Nie bez znaczenia jest roÂwniezÇ wprowadzana wøasÂnie w zÇy- cie poroÂwnywalna konstrukcja wspierania dziaøalnosÂci charytatywnej i wolontariatu ¹⁰ . W tym jednak momencie wydaje sieÎ, zÇe najwazÇniej- szym problemem jest zakresÂlenie kierunku rozwazÇan i ogoÂlnych, sys- temowych ram proponowanego modelu, a nasteÎpnie akomodacja do warunkoÂw polskich, uwzgleÎdniajaÎca zaroÂwno historieÎ, jak i aktualne uwarunkowania naszego panÂstwa.

8

Konkordat mieÎdzy StolicaÎ ApostolskaÎ a RzeczaÎpospolitaÎ PolskaÎ z 10 lutego 1925 r., w: T. W ø o d a r c z y k, Konkordaty. Zarys historii ze szczegoÂlnym uwzgleÎdnie- niem XX wieku, t. 2, Warszawa 1986, s. 528-535.

9

Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejeÎciu przez PanÂstwo doÂbr martwej reÎki, poreÎczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu KosÂ- cielnego, Dz. U. Nr 9, poz. 87, z poÂzÂn. zm.

10

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaøalnosÂci pozÇytku publicznego i wolon-

tariacie, Dz. U. Nr 96, poz. 873.