Gramatyka języka polskiego
dla
austryackieh szkół ludowych pospolitych.
Część I.
Opracował
Cena 2 6 h .
W Wiednia.
Nakładem cesarsko-królewskiego Wydawnictwa książek szkolnych.
Gramatyka języka polskiego
dla
austryackieh szkół ludowych pospolitych
Część I.
Opracował
A r m a n d K a r e ł 1.
Niezmieniony przedruk wydania z roku 1&07.
Cena egzemplarza broszurow. 2 6 halerzy.
W Wiedniu.
Nakładem cesarsko-królewskiego Wydawnictwa książek szkoInycŁ
Książek, wydanych nakładem c. k. Wydawnictwa książek szkolnych, nie wolno sprzedawać po cenach wyższych od
wymienionych na tytule.
Prawa autorskie zastrzeżone.
— 3 —
Rozdział pierwszy.
O s o b y , r z e c z y i p o j ę c i a .
§
l.Zadania wstępne.
1. Zadanie. — Co ty jesteś, chłopiec czy dziewczyna? — Jak ci na imię? Jak się nazywa takie dziecko, które chodzi
•do szkoły? — Kto uczy ucznia?
Wszystko to są l u d z i e czyli o s o b y . 2. Zadanie. — Które osoby są ci drogie?
W y p r a c o w a n i e .
Drogie są mi następujące osoby: ojciec, matka, brat, siostra, babunia, dziadunio, ciocia, wuj, stryj, nauczyciel, nauczycielka, współuczeń i t. d.
Wszystko to są l u d z i e czyli osoby.
3. Zadanie. — Które rzeczy znajdują się na stoliku ucznia?
W y p r a c o w a n i e .
Na stoliku uczni a znajdują się następujące rzeczy: książka, zeszyt, tabliczka, rysik, gąbka, pióro, ołówek, piórnik.
Wszystko to są rzeczy.
4. Zadanie. — Które rzeczy znajdują się w i z b i e s z k o l n e j ? — W izbie szkolnej znajdują się następujące
rzeczy:
5. Zadanie. — Które rzeczy są w kuchni , p i wni c y , c h l e w i e ?
6. Zadanie. — Jakie spr z ęt y znajdują się w mieszkaniu?
7. Zadanie. — Jakie z w i e r z ę t a znajdują się przy domu?
X 668. F ol. 626/06. £ *
- 4 —
8. Zadanie. ■— Które p t a k i d o m o w e znasz? wymień je ? 9. Zadanie. — Jakie z w i e r z ę t a żyją w polu i w lesie?
10. Zadanie. — Jakie d r z e w a rosną w ogrodzie?
11. Zadanie. — Jakie z b o ż a rosną u nas?
12. Zadanie. — Które rzeczy są zrobione z ż e l a z a ? 13. Zadanie. — Które rzeczy są zrobione z p a p i e r u ? 14. Zadanie. — Które rzeczy są zrobione z s ukna?
15. Zadanie. — Co jest w człowieku prócz ciała*1 — Dusza, duch. Co pomaga ci do nauki? — Rozum, uwaga, pa
mięć. Co czujesz dla rodziny? — Miłość, przyjaźń, wdzięczność.
Co jest dobre w ludziach? — Sprawiedliwość, uczciwość,, męstwo, cnota.
16. Zadanie. — Co jest złe w ludziach? — Niesprawie
dliwość, gniew, zemsta, zazdrość, grzech.
Rozpatrzmy się, jakichto wyrazów nauczyliśmy się- w ostatnich dwóch zadaniach. Co to takiego m i ł o ś ć , cnot a, roz um, p a m i ę ć ? Czy to osoby? Nie. Może to zwierzęta, ptaki lub owady? Także nie. Dlaczego to nie są ani osoby, ani zwierzęta, ani owady? Bo nie są to ludzie, ani istoty żyjące.
A więc może to rzeczy czyli przedmioty? Nie, gdyż nie widzimy, nie słyszymy, ani nie możemy się dotknąć m i ł o ś c i lub cnotyr jak drzewa, stołu lub innego przedmiotu.
Nie są to zatem ani os oby, ani r z e c z y , lecz pojęcia. Tak więc oprócz o s ó b i r z e c z y są jeszcze p o j ę c i a i taksamo, jak są w języku wyrazy oznaczające o s o b y i wyrazy oznacza
jące r z e c z y , tak są jeszcze takie wyrazy, które nie oznaczają ani osób, ani r z e c z y , lecz p o j ę c i a .
Wszystkie te wyrazy, które oznaczają osoby, rzeczy i pojęcia, nazywaj a sie rzeczownikami.
17. Zadanie. — Co podoba się ludziom w dzieciach?
18. Zadanie. — Co nie podoba się ludziom w dzieciach?
19. Zadanie. ( U ż y t e k l ub p r z e z n a c z e n i e r z e c z y . )
— Które rzeczy można j e ś ć ? (służą do jedzenia, służą za pokarm?)
20. Zadanie. — Które rzeczy (płyny, ciecze) można p i ć ? (służą za napój ?)
21. Zadanie. — Które rzeczy służą za bieliznę i odzież ? 22. Zadanie. — Które osoby pracują przy budowie domu?
23. Zadanie. — Których rzeczy (narzędzi) używają do pracy stolarz i cieśla?
24. Zadanie. — ( C z ę ś c i p e w n e j c a ł o ś c i . ) Jak nazy
wają się części domu?
25. Zadanie. — Wymień części pokoju!
26. Zadanie. — Które są g ł ó w n e c z ę ś c i ciała?
27. Zadanie. — Wymień części g ł o w y !
28. Zadanie. — Z czego składa się r o k , m i e s i ą c , t y d z i e ń , g o d z i n a ?
29. Zadanie. — Jak się nazywają m i e s i ą c e w roku?
30. Zadanie. — Jak się nazywają pory roku?
31. Zadanie. — Przepisz następujące wyrazy, a obok każdego z nich napisz wyraz, który oznacza rzecz p r z e c i w n ą , a mianowicie:
1) góra — 8) wojna — 15) bogactwo — 2) dzień — 9) początek — 16) sługa — 3) życie — 10) krótkość — 17) przyjaciel — 4) światło — 11) wierzch — 18) zgoda — 5) zdrowie — 12) starość — 19) nienawiść — f>) mężczyzna — 13) pożytek — 20) pytanie — 7 ) pilność — 14) chłopiec — 21) sława —
np. góra — dolina; dzień — noc i t. d.
P o w t ó r z e n i e .
Wiesz więc, że wszyscy ludzie są to o s o b y , a wszystko, co tylko widzisz w pokoju i na dworze, nazywa się r z e c z ą czyli p r z e d m i o t e m . Do wyliczania osób i rzeczy używamy mo wy i pi sma.
Pokaż jaką osobę lub rzecz w pokoju, np. s i o s t r ę , s t ó ł ! Napisz na swojej tabliczce wyrazy: „ s i o s t r a ‘f,
„ s t ó ł ! * Czy to tu na tabliczce jest r z e c z y w i s t a siostra i stół rzeczywisty? Nie. Więc cóżto jest? To tylko w y r a z y !
— 6 —
Pokaż mi p i e c w tym pokoju! (Uczeń pokazuje.) — Napisz na tablicy wyraz „ p i e c “ ! — Czy to tu na tablicy jest piec rzeczywisty? Nie. ■— Więc cóżto jest? To także tylko wyr az.
Tak więc w pokoju są różne o s o b y i r z e c z y : siostra, stół, piec i t. d., a gdy wymawiasz lub piszesz te ich nazwy wtedy wymawiasz i piszesz w y r a z y : siostra, stół, piec i t. d.
Co innego więc jest sama o s o b a lub rzecz, a co innego na z wa osoby lub rzeczy.
Pokaż mi rzeczy, które nazywają się: dusza, rozum, miłość..
Tego uczynić nie można. Dlaczego? — Bo to nie są rzeczy, któreby można pokazać, lecz p o j ę c i a .
Napisz mi kilka s t o ł ó w. Tego nie zrobię, bo s t o ł u na
pisać nie można. Więc napisz mi kilka rzeczy! I tego zrobić nie mogę, bo r z e c z y napisać nie można. Więc napisz mi kilka r z e c z o w n i k ó w albo w y r a z ó w r z e c z o w n y c h ! To*
można.
32. Zadanie. — Napisz 6 imion chrzestnych męskich!
33. Zadanie. — Napisz 7 imion chrzestnych żeńskich!
34. Zadanie. — Napisz 10 nazwisk familijnych!
35. Zadanie. — Napisz 5 nazw rzek krajowych!
36. Zadanie. — Napisz 6 nazw miast krajowych!
37. Zadanie. — Przepisz następujące r z e c z o w n i k i , , oznaczające pojęcia umysłowe, a obok każdego połóż rzeczownik,, mający znaczenie p r z e c i w n e , a mianowicie:
szczęście — wdzięczność — zdolność —
prawda — spokój — miłość —
pewność — zysk — nakaz —
§2.
Przymioty i w łasności osób, rzeczy i pojęć.
38. Zadanie. — J a k i e powinno być dziecko? Dziecko powinno być: grzeczne, posłuszne, dobre, pilne.
39. Zadanie. — J a k i e nie powinno być dziecko?
40. Zadanie. — J ak i może być kościół?
41. Zadanie. — J a k i może być dom?
42. Zadanie. — J a k i jest Bóg?
43. Zadanie. — J a k a może być myśl?
44. Zadanie. — J a k a może być miłość?
45. Zadanie. — J a k i e może być drzewo ? 46. Zadanie. — J a k i e może być pole?
47. Zadanie. — Przepisz następujące wyrazy, wskazując©
jak rzecz, jaka wygląda lub jaki ma p r z y mi o t , a obok ka
żdego z nich napisz wyraz, któryby oznaczał przymiot całkiem p r z e c i w n y !
wysoki — pilny — . krzywy —
gorzki — grzeczny — mokry —
szeroki — słodki — ciepły —
twardy — zdrowy — lekki —
biały — ciasny — słaby —
pełny — dobry — ubogi —
stary — prędki — drogi —
syty daleki — wesoły —
nii. wysoki — nizki, słodki —- kwaśny i t. d.
§ 3.
Czynność, byt lub stan osób, rzeczy i pojęć.
48. Zadanie. — Co może robić uczeń w szkole ? — Uczeń może: czytać, pisać, rachować, śpiewać i t. d.
49. Zadanie. — Co może robić rolnik?
50. Zadanie. — Co robi stolarz?
51. Zadanie. ■— Co robi kowal?
52. Zadanie. — Jakie głosy mogą wydawać zwierzęta?
53. Zadanie. — Co się może dziać z drzewem?
54. Zadanie. — Co czyni ojciec lub matka?
55. Zadanie. — Przepisz następujące wyrazy i napisz obok każdego z nich wyraz, oznaczający coś p r z e c i w n e g o !
chwalić — zamykać — pozwalać —
kupować — pytać — oddalać się —
mówić — szkodzić — kochać —
cieszyć się — znaleźć — marznąć —
pracować — spać — brać —
np. chwalić — ganić i t. d.
8 -
Rozdział drugi.
§ 4.
Sąd o rzeczy. — Zdanie.
56. Zadanie. Co robi człowiek? — C z ł o w i e k p r a c u j e . Co robi dziecko? — D z i e c k o b a wi się.
Co robi słońce? — S ł o ń c e ś wi e c i . Co robi myśliwy? — My ś l i w y p o l u j e . Pamiętaj: O każdym przedmiocie (osobie łub rzeczy) można sobie coś pomyśleć albo coś powiedzieć. Jeżeliśmy sobie o jakim przedmiocie coś pomyśleli, tedy utworzyliśmy m y śl.
My ś l w y p o w i e d z i a n a l ub n a p i s a n a n a z y w a się z d a ni em. Wyraz początkowy każdego zdania piszemy d u ż ą literą;
na końcu zdania kładziemy k r o p k ę .
57. Zadanie. — Przepisz starannie i bez pomyłek na
stępujące przykłady:
Matka szyje. Córka pracuje. Syn pisze. Dzieci igrają. Słu
żąca przędzie. Babka się modli. Ojciec rządzi. Rodzina słucha.
58. Zadanie. — Przepisz poprawnie następujące zdania:
Murzyn jest czarny. Kreda jest biała. Mleko jest słodkie.
Uczeń jest pilny. Bławatek jest modry. Poziomka jest dojrzała.
Sługa jest wierny. Skąpiec jest chciwy.
59. Zadanie. — Przepisz starannie następujące zdania:
Szczupak jest rybą. Orzeł jest ptakiem. Pszczoła jest owadem. Jabłko jest owocem. Złoto jest kruszcem. Cieszyn jest miastem. Wisła jest rzeką. Sól jest minerałem.
— 9 —
§ 5.
S ło w a czyii wyrazy i zgłoski.
Zdania składają się z części . Częściami zdań są wyrazy.
Zdanie może się składać z 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 i więcej słów czyli wyrazów.
60. Zadanie. — Powiedz jakie zdanie, napisz je na tabliczce i powiedz z ilu słów składa się to zdanie!
61. Zadanie. — Przeczytaj pierwsze 4 zdania w ustępie 3.
Książki do czytania; powiedz z ilu słów składa się każde zdanie!
Uwaga. Przy wymawianiu jednych słów czyli wyrazów poruszamy ustami tylko raz, przy wymawianiu innych dwa, lub t r z y i więcej razy. W y r a z y w i ę c s k ł a d a j ą si ę z części. Te części, z których się wyraz składa, nazywamy zgłoskami czyli syllabami.
62. Zadanie. — Napisz na tabliczce zdanie: „Bóg n a g r a d z a d o b r y c h " i powiedz z ilu s ł ó w składa się to zdanie, a potem z ilu z g ł o s e k czyli syllab składa się każde słowo!
Pamiętaj: Wyraz, który ma j e d n ą zgłoskę, zowie się j e d n o z g ł o s k o w y m .
63. Zadanie. — Napisz 10 j e d n o z g ł o s k o w y c h wyrazów!
64. Zadanie. — Z ilu części składa się wyraz „ d o b r y “ ? 65. Zadanie. — Napisz 10 dwu z g ł o s k o w y c h słów!
66. Zadanie. — Napisz 10 t r z y z g ł o s k o w y c h i 5 c z t e - r o z g ł o s k o w y c h wyrazów!
67. Zadanie. — Z ilu zgłosek czyli syllab składają się słowa:
syn. uczeń, rodzice, urodziny, nieposłuszeństwo, najprzewie- lebniejszy?
§6.
G ł o s k i .
i 2 3 4 5
Ludzie żegnają modlitwą dzionek spędzony.
Lu-dzie że-gna-ją mo-dli-twą dzio-nek spę-dzo-ny.
1 2 3
Bóg jest dobry.
Bóg jest do-bry.
G ra m a ty k a ję z y k a p o ls k ie g o . I. (X . 6 6 3 . F ol. 6 2 6 /0 6 .) 2
— 10 —
Odpisz powyższe zdania i uważaj, że j e d n o zgłoskowych wyrazów nie można dzielić; tylko w i ę c e j zgłoskowe wyrazy są r o z d z i e l n e .
Uwaga. Zgłoski czyli syllaby mają c z ę ś c i . Części zgłosek czyli syllab nazywają się g ł o s k a m i. Głoski można tylko s ł y s z e ć i wy ma wi a ć . Litery, które piszemy, są to z n a k i głosek. Wiele wyrazów ma często więcej l i t e r niżeli głosek.
68. Zadanie. — Ile z g ł o s e k ma wyraz p a p i e r ? — Z ilu części składa się więc ów wyraz? — Jakim więc jest wyrazem?
69. Zadanie. — Z ilu g ł o s e k i z ilu liter składają się następujące słowa: igła, osa, babka, koń, robactwo, ogrodnik?
Uwaga. Znaki takie, jak dz, cz, sz, rz, aczkolwiek skła
dają się z dwóch znaczków, wyobrażają tylko j e d n ą g ł o s k ę , ponieważ przy ich wymawianiu słychać tylko j e d n o b rzm ien ie.
70. Zadanie. — Wypisz z następujących słów tylko te, które mają więcej liter, niż głosek: dziecię, słońce, większy, piękny, rodzice, dzwonek, ciemność, uczyć, szanować, pisarz, królestwo, kogut, ramię, szczotka.
71. Zadanie. — Wypiszcie z ustępu 5. Czy tanki 15 słów, które mają więcej l i t e r , niż głosek!
§ 7.
A b e c a d ł o .
Język polski ma 46 głosek, które w piśmie następującymi znakami czyli l i t e r a m i wyrażamy:
a, ą, b, b(i), c, cz, ć, d, dz, dż, dź, e, ę, f, f(i), g, g(i), h, cli, i, j , k, k(i), ], i, m, m(i), n, ń, o, ó, p, p(i), r, rz, s, sz, ś, t, u, w, w (i), y, z, ż, ź.
Wszystkie te litery razem zowiemy abecadłem.
§8.
S a m o g ł o s k i .
Niektóre głoski, jak np. a, i, o . . . dadzą się wymówić s a me zupełnie g ł o ś n o , c z y s t o i w y r a ź n i e ; inne zaś głoski, jak b, p . . . nie dadzą się wymówić same wy r a ź n i e ,
c z y s t o i g ł o ś n o , lecz potrzeba im pomocy innych głosek.
— 11 —
Otóż te głoski, które się s ame wymówić dadzą, nazywają się s a m o g ł o s k a m i . W języku polskim mamy dziewięć samo
głosek: a, e, i, o, 6, 11, y, a, g.
a j S a m o g ł o s k i czyste.
Kraj, pan, krata, las, nasz, rak, dzban, twarz.
Pełne, beczeć, krew, dech, lejce, ten, dekret, serce.
Nić, pisz, nizki, widz, kij, bicz, liść, litr.
Oko, nos, potok, morg, prorok, około, błoto, gont.
Ryby, wyższy, myj, pył, łysy, żywy, ryś, ryk.
Wuj, mur, kum, ruch, puk, lud, buk, szum.
72. Zadanie. — Odpisz powyższe wyrazy i rozłóż je na głoski!
TJwaga: W powyższych słowach brzmią samogłoski a, e.
i, o, u, y mocno i czysto; nazywają się przeto samogłoskami c z y st emi .
73. Zadanie. — Wymień 15 wyrazów, w których się znajdują c z y s t e samogłoski!
b) S a m o g ł o s k i no s o we . Wąż, mąż, bąk, kąt, rząd, wzgląd, dąb.
Pręt, sęk, kęs, gęś, węch, pęk, zęby.
74. Zadanie. — Przeczytaj powyższe wyrazy i napisz je na tabliczce!
Uwaga: Samogłoski ą, e wymawiają się przez nos i na
zywają się dlatego n o s o we mi .
75. Zadanie. — Napisz 15 wyrazów, w których się znaj
dują samogłoski nosowe a, e!
c) S a m o g ł o s k a p o c h y l o n a .
76. Zadanie. — Czytaj i napisz słowa: Bóg, nóż, pół!
Litera ó, nie wymawia się jak o, lecz zbliża się w wy
mowie ku u — i dlatego nazywamy ó samogłoską p o c h y l oną.
77. Zadanie. — Napisz 10 wyrazów, w których się znaj
duje pochylone 61
2*
— 12 —
d ) S a m o g ł o s k i t wa r d e i mi ę kk i e .
M i ę k k i e m i nazywamy takie samogłoski, które maję w ł a s n o ś ć m i ę k c z e n i a p o p r z e d z a j ą c e j s p ó ł g ł o s k i ; t w a r d e samogłoski nie mają tej własności.
Samogłoski t w a r d e są: a, o, 6, 11, y, a.
Mi ę k k i e zaś są: i, e, ę (te dwie ostatnie w pewnych tylko razach).
P r z y k ł a d y m i ę k c z e n i a : wół — wole (ale wół — wołu,, woły, wołom i t. d.), sad — sadzie, pas — pasie, Bóg — Boże*
pan — panie, góra — górze, czoło — czole, Czech — Czesi,, noga — nodze, róg — rogiem, gryzę — gryzie, strata — stracie,, lud — ludzie i t. d.
78. Zadanie. — Wykaż miękczenie spółgłosek na wyrazach::
woda, baba, szczotka, wóz, koza, rosa, anioł, dzban, dom, kupa, harfa, głowa, łan, ręka, wilk, chłop, dwór, krew, nos, dziób*
szafa, futro, lew.
e) Dwu g ł o s ki.
Dwugłoski au, eu zjawiają się tylko w wyrazach cudzych*
np. Australia, Europa i w wyrazach naśladujących dźwięki zwierząt i natury jak: mi au ! hau!
Uwaga. Samogłoski są d u s z ą wyrazów i zgłosek. Bez samogłoski niepodobna wymówić ani wyrazu, ani zgłoski jego.
W k a ż d e j zatem zgłosce musi być koniecznie s a m o g ł o s k a . Z tego zaś wynika zasada, że: ile samogłosek w wyrazie, tyle musi być i zgłosek.
Przykłady. Ile jest samogłosek w wyrazie c i a ł o ? — Dwie (cia-ło). Dlaczego dwie? W wyrazie tym samogłoskami rzeczywistemi są tylko a, o ; i zaś nie jest tu samogłoską, ale tylko znakiem miękczenia, należącym do spółgłoski „ c “ . A zatem wyraz c i a ł o podzielę na zgłoski tak: cia — ło.
79. Zadanie. — Z ilu i z jakich samogłosek składa się słowo i g ł a ?
— 13 -
80. Zadanie. — Z których samogłosek i z jakich zgłosek składa się wyraz n i e d z i e l a , s p r a w i e d l i w o ś ć , n i e s z c z ę ś c i e , w i e l e b n y , wi o s e nny , w i e w i ó r k a , w i a r a ? 81. Zadanie. — Następujący ustęp napisz poprawnie i podkreśl s a m o g ł o s k i !
Wiosna. Na wiosnę zielenią się trawki, drzewa i krzaczki, kwitną rozmaite kwiatki na polach i łakach, w lasach i na górach, a słowiki i skowronki wesoło przyśpiewują wiośnie.
§ 9.
Spółgłoski.
Spółgłosek mamy 37 i dzielimy je na t w a r d e i m i ę k k i e . T w a r d e m i spółgłoskami zowiemy te, w których nie słychać żadnego pieszczenia głosu, jako to: p, b, f, w, t, d, s, z, k, g, ch, h, ł, r, m, n. Jest ich razem 16.
82. Zadanie. — Wymień 10 wyrazów, zaczynających się t w a r d e m i spółgłoskami!
M i ę k k i e spółgłoski są: 1, rz, ń, m(i), p(i), f(i), b(i), w(i), g(i), k(i), c, ć, cz, dz, dż, dź, ś, sz, ź, ż, j. Jest ich razem 21.
83. Zadanie. — Napisz wyrazy, w których się wyż wy
mienione m i ę k k i e spółgłoski znajdują!
Uwaga 1. Wszystkie t w a r d e spółgłoski i m i ę k k i e j (1 6 + 1 ) są p i e r w o t n e , wszystkie zaś miękkie, wyjąwszy j, p o c h o d n e . Spółgłoski p i e r w o t n e czyli p o j e d y n c z e wy
rażają się w piśmie pojedynczymi znakami; głoski p o c h o d n e czyli z ł o ż o n e wyrażają się w piśmie znakami złożonymi; wy
jątek stanowią ch, t, 1, c.
Uwaga 2. Do wymówienia spółgłosek potrzebujemy na
rzędzi mownych, jak: krtani, języka, warg, zębów, gardła i podniebienia, a oprócz tego zmuszeni jesteśmy do spółgłosek dodać jaką s a m o g ł o s k ę , ażeby je w y r a ź n i e wymówić np. b (be), k (ka), f (ef) i t. d.
Pamiętaj: Aby wiedzieć, jaka spółgłoska na końcu wyrazów stać powinna, trzeba często wyraz przedłużyć, np. paw — pawie, ołów — ołowiu, bób — bobu, wróg — wrogu, kark — karku
- 14 —
lud — ludu, wart — warto, raz — razy, kos — kosy, chłop — chłopi, grób — groby, gałąź — gałęzie i t. d.
84. Zadanie. — Przytocz kilka wyrazów, kończących się na spółgłoski: p, b, w, g, k, s, z, t, d.
Me w s z y s t k i e samogłoski mogą stać po wszystkich spółgłoskach. Nazywamy to niezgoda głosek.
a ) Po k i g nie pisz y, ani e, np. rok, rokiem ( n i e rokem), wróg, wrogiem.
b) Po d, t, i, r nie może stać i, np. woda, wody, wodzie, wodę, wodo, wodą, wodom (ale nie wodi).
85. Zadanie. — Przytocz 10 wyrazów, w którychby się znajdowały powyższe spółgłoski, np. dynia, tyka, łysy, ryba.
c j Po 1 nie może stać y, np. rola, roli, rolo, rolę, rolą.
d ) Po sz, ż, cz, dż, rz nie może stać i, np. morze, morza, morzom, morzu (ale nigdy morzi).
86. Zadanie. — Przytocz kilka przykładów z spółgłoskami:
sz, ż, cz, dż, r z ! np. kosz, kosza, koszu, kosze, koszom, koszyk, nóż i t. d.
§10. Niezgoda głosek.
— 15 —
Rozdział trzeci.
Rzeczownik.
§
11
.R o d z a j r z e c z o w n i k ó w .
Imiona osób lub rzeczy i pojęcia zowią się rzeczownikami, np. krawiec, szewc, stół, ryba, pióro, mądrość.
87. Zadanie. — Z następujących wyrazów wymień takie, które oznaczają o s o b ę :
Węgorz, orzeł, wieczór, adwokat, gęś, małpa, jagoda, Alpy, Dunaj, lekarz, przyjaciel, drzewo, piekarz, książę, malarz, chrze
ścijanin, łóżko, chłopiec, towarzysz, cap, misa, bęben.
88. Zadanie. — Z powyższych przykładów wypisz wyrazy, które oznaczają przedmioty nieobdarzone rozumem ( r z e c z y ) !
89. Zadanie. — Wypisz z zadania 87. wy r a z y , które oznaczają przedmioty ż y j ą c e , a potem wymień przedmioty m a r t w e !
90. Zadanie. — Z następujących słów wypisz rzeczowniki zmysłowe, to jest wyrazy oznaczające takie przedmioty, które można widzieć, słyszeć, czuć, smakować lub dotykać:
Chłop, duch, ciało, miecz, nadzieja, pieśń, gniazdo, zazdrość, wolność, trzewik, kara, młodzieniec, uwaga, król, szczęście, karp, pilność.
91. Zadanie. — Z powyższych przykładów wymień rze
czowniki umysłowe (pojęcia), to jest wyrazy, oznaczające przedmioty, których nie możesz ani widzieć, ani słyszeć, ani czuć, ani smakować, ani dotykać!
Rzeczowniki z m y s ł o w e oznaczają przedmioty, które można pojąć z m y s ł a m i ; rzeczowniki u m y s ł o w e oznaczają przedmioty, które sobie tylko pomyśleć można.
- 16 —
Pamiętaj. Mamy t r z y rodzaje rzeczowników: męski , ż e ń s k i i ni j a ki . R o d z a j rzeczownika poznaje się zawsze po domyślnych słówkach te n, ta , to.
Rzeczownik, przed którym stać może słówko ten, jest rodzaju m ę s k i e g o , np. ten obraz.
Rzeczownik, przed którym stać może słówko ta, jest ro
dzaju ż e ń s k i e g o , np. ta rzeka.
Rzeczownik, przed którym stać może słówko to, jest ro
dzaju n i j a k i e g o , np. to źrebię.
Chcąc zatem poznać r o d z a j rzeczownika, trzeba rzeczo
wnik położyć w liczbie pojedynczej i dodać słówko: ten, ta, to.
92. Zadanie. — Napisz 10 rzeczowników, przed którymi można położyć słówko ten.
93. Zadanie. — Napisz 10 rzeczowników, przed którymi można położyć słówko ta.
94. Zadanie. — Napisz 10 rzeczowników, przed którymi można położyć słówko to.
95. Zadanie. — Które z wymienionych tu rzeczowników są mę s k i e , które ż e ń s k i e , które n i j a k i e ?
Dom, pole, rozum, rola, duch, niebo, pień, drzewo, słońce, gwiazda, lew, wrona, wróbel, dzień, Józio, chłopisko, biczysko, lato, ksiądz, książka, mur, wiadro, pierścień, piłka, wola.
§ 12.
- j Mnogość osób, rzeczy i pojęć.
Rozróżniamy dwie l i c z b y : liczbę pojedyncza i liczbę mnogę. Jeżeli tylko o jednej osobie lub rzeczy mówimy, mamy liczbę p o j e d y n c z ą , np. ojciec pracuje. Jeżeli o dwóch lub wielu przedmiotach mówimy, mamy liczbę mnogą, np. motyle latają.
96. Zadanie. — Drzewo kwitnie. Piec grzeje. Żaba jest gadem. Uczeń jest pilny. Wieśniak pracuje. Koń rży.
Napisz powyższe zdania w liczbie m n o g i e j !
97. Zadanie. — Rolnicy orzą pole. Siostry przędą. Muchy brzęczą. Krowy ryczą. Fiołki pachną. Gwiazdy świecą.
Napisz powyższe zdania w liczbie p o j e d y n c z e j !
— 17 —
98. Zadanie. — Powiedz następujące rzeczowniki w liczbie m n o g i e j :
Murarz, zwierciadło, okno, ojciec, ogród, klasztor, król, biskup, chłopak, jeleń, ramię, więzienie, wiadomość, świadectwo, kogut, potok, orzech, koń, strzała.
99. Zadanie. — Powiedz następujące rzeczowniki w liczbie p o j e d y n c z e j :
Garnce, Turcy, kury, mole, ulice, pagórki, wieńce, misy, kotły, osły, cielęta, owce, dni, sąsiedzi, rzemieślnicy.
§ 13.
Przymiotniki.
Wyrazy takie, które oznaczają przym iot pewnej osoby lub rzeczy, nazywamy przymiotnikami. Przymiotniki stoją na pytanie j aki — j a ka — j a k i e ? Między rzeczownikiem a przy
miotnikiem jest ta różnica, że rzeczownik oznacza rzecz samą, a przymiotnik tylko jej p r z y mi o t .
100. Zadanie. — Następujące wyrazy są p r z y m i o t n i kami . Odpisz je!
Biały, czerwony, zielony, cienki, długi, szeroki, ubogi, po
żyteczny, dobry, bojaźliwy, wdzięczny, piękny, dumny, tępy, krzywy, gładki.
101. Zadanie. — Napisz 10 przymiotników!
102. Zadanie. — Przepisz przykłady następujące i pod
kreśl w każdym przymiotnik:
Człowiek pracowity. Uczeń pilny. Dobry obywatel. Wierny przyjaciel. Żebrak ślepy. Pobożny pan. Sędzia sprawiedliwy.
Córka posłuszna. Dąb wysoki.
§ 1 4 . Czasownik.
Wyrazy, które oznaczają, co jaka osoba łub rzecz czyni , zowią się czasownikami (słowami).
Przykłady: pisać, czytać, uważać, wiać, gwizdać.
G ra m a tyk a ję z y k a p o lsk ie g o . I. (X . 6 6 3 . F ol. 6 2 6 /0 6 .) 3
Czasownik stoi w stronie czynnej, jeżeli wyraża, że jakaś osoba lub rzecz coś czyni, czyniła lub czynić będzie, np. Pies szczeka. Nauczyciel uczył dzieci. Ogrodnik będzie podlewał rośliny.
Czasownik stoi w stronie biernej, jeżeli orzeka, że z przedmiotem coś się dzieje, działo albo dziać będzie, np.
Złodzieje bywają karani. Miasto zostało zburzone. Robota będzie dziś skończona.
Czasownik w bezokoliczniki! oznacza tylko n a z w ę czyn
ności, np. płakać, szczekać, palić, piec. Bezokolicznik można poznać po końcówce ć, c, dz.
103. Zadanie. — Napisz 15 czasowników w b e z o k o l i c z n i k u !
Czasowniki nazywają się dlatego c z a s o w n i k a m i , bo każda czynność odbywać się musi w pewnym czasie.
Czasownik, który orzeka, że czynność teraz się odbywa, jest położony w czasie teraźniejszym np. u c z e ń czyt a.
Jeżeli powiem: Uczeń c z y t a ł , to czytanie ucznia odby
wało się dawniej, to jest w czasie, który minął, p r z e s z e d ł * zatem w czasie przeszłym.
Jeżeli powiem wreszcie: Uczeń b ę d z i e c z y t a ł , to czy
tanie ucznia nastąpi dopiero w przyszłości, w czasie przy
szłym.
Mamy zatem t r z y czasy g ł ó w n e dla każdej czynności:
czas t e r a ź n i e j s z y , p r z e s z ł y i p r z y s z ł y .
104. Zadanie. — Uczyć się, pisać, czytać, rachować, latać, uważać, mówić, orać, młócić, kosić, kwitnąć, czyścić, sadzić, bronić, śpiewać.
Utwórz zapomocą powyższych czasowników krótkie zdania jużto w czasie teraźniejszym, jużto w czasie przeszłym lub przyszłym!
np. Uczeń się uczy. Ojciec pisał list. Dziecię będzie czytało i t. d.
— 18 —
— 19 —
105. Zadanie. — Napisz 5 czasowników, wyrażających czas t e r a ź n i e j s z y — p r z e s z ł y — p r z y s z ł y podług wzoru następującego:
Cz as t e r a ź n i e j s z y .
Myślę — piję — rysuję — hebluję — piszę.
Cz as p r z e s z ł y .
Myślałem — piłem — rysowałem — heblowałem — pisałem.
Cz as p r z y s z ł y .
Będę myślał' — będę pił — będę rysował — będę he
blował — będę pisał.
— 20 —
Rozdział czwarty.
Dalsze ćwiczenia ustne i piśmienne.
§ 15.
Z d a n i e .
Mowa nasza składa się ze zdań. Każdy ustęp do czytania także ze zdań się składa.
Z d a n i e j e s t to myśl wyr a ż o na słowami. Na końcu zdania kładzie się kropka, znak pytania lub wykrzyknik.
Części dłuższego zdania oddzielają się przecinkami (,) alboś rednikami (;).
106. Zadanie. — Wypiszcie z ustępu 8. Czytanki naprzód 5 krótkich zdań, a potem 3 dłuższe zdania, w których się przecinki znajdują!
107. Zadanie. — Wypiszcie z Czytanki 10 zdań, które na końcu mają znak pytania!
§ 16.
Zdanie proste (gołe).
W i o s n a .
Wiosna nadchodzi. Słońce przygrzewa. Śnieg topnieje. Łąka się zieleni. Drzewa kwitną. Skowronek nuci. Kukułka kuka.
Bocian klekoce. Rolnik orze. Dziecko pląsa. Smutek ginie.
Radość rośnie.
Przepisz starannie powyższy ustęp i podkreśl przedmiot, o którym się coś mówi, j e d e n raz, a to, co się o przedmiocie mówi, podkreśl dw a razy!
Ćwiczenie ustne: Powiedzcie o różnych osobach i rzeczach, czem są, jakie są, co czynią i co się z niemi dzieje! (np. o Karolku, Marysi, koniu, krowie.)
W każdem zdaniu jest zawsze mowa o pewnej o s o b i e lub r z e c z y . W zdaniu: W i o s n a n a d c h o d z i , mowa jest o wi o ś n i e , w zdaniu: S ł o ń c e p r z y g r z e w a , mowa jest o ' s ł o ń c u . Chcąc więc coś powiedzieć, trzeba mieć zawsze jaką
kolwiek osobę lub rzecz na myśli.
Ezecz lub osobę, o k t ó r e j się coś mówi lub myśli, nazy
wamy podmiotem zdania.
Można o podmiocie powiedzieć, co czyni , j a k i j est , c z e m jest i co się z nim d z i e j e .
Podmiot w zdaniu łatwo się wynajduje zapomocą pytania:
k to? co?
108. Zadanie. — Przepisz starannie następujące zdania i podkreśl w nich p o d m i o t :
(Poranek.) — Niebo jaśnieje. Gwiazdy bledną. Słońce wschodzi. Dzień nadchodzi. Pączki się rozwijają. Kogut pieje.
Ptaszki świergocą. Dziecko się budzi. Dziecko się modli. Dziecko się ubiera. Dziecko pracuje.
109. Zadanie. — Koń biegnie. Pies czuwa. Gęś pływa.
Jaskółka lata. Wół ciągnie. Pszczoła pracuje. Baran bodzie. Kot miauczy. Serce bije. Zegar idzie. Struna dźwięczy. Burza huczy.
Przepisz powyższe zdania i podkreśl w nich p o d m i o t ! Pamiętaj: Niedość jest mieć na myśli rzecz lub osobę;
trzeba o r z e c czyli wypowiedzieć o niej cośkolwiek. Gdybyśmy się wyrazili np. tak: W i o s n a . . . i skończyli na tym wyrazie, to niktby nas nie zrozumiał, bośmy o wiośnie nic nie powiedzieli.
Lecz wyraźmy się tak: Wiosna nadchodzi, wówczas myśl stanie się jasna, bośmy wyrazem: n a d c h o d z i orzekli coś o wiośnie;
wyraz ten jest o r z e c z e n i e m .
To, co się orzeka czyli wypowiada o podmiocie, na
zywa się orzeczeniem.
Zdanie składa się zatem z d w ó c h części: z p o d mi o t u , czyli osoby lub rzeczy, o której się mówi, — i z orzeczeni a, czyli tego, co się o podmiocie wypowiada.
— 21 —
Podmiot i orzeczenie są niezbędne części zdania i nazy
wają się g ł ó w n y m i albo i s t o t n y m i członkami zdania.
Zdani e, w kt ó r e m się z n a j d u j e t yl ko sam podmiot i orzeczenie, n a z y w a s i ę z d a n i e m prostem albo gołem.
110. Zadanie. — Wypisz następujące zdania i podkreśl w nich o r z e c z e n i e .
(Rodzina.) — Ojciec gospodarzy. Matka dopomaga. Córka szyje. Syn pisze. Czeladka pracuje. Babka się modli. Dziadunio opowiada. Rodzina słucha.
111. Zadanie. — Uzupełnij każde z następujących zdań p o d m i o t e m , pytając się k t o ? albo c o ? — uczy. — uczy się. — szyje. — kuje. — strzela. — hebluje. — kąsa. — krzyczy. piszczy. — jest napojem. — jest rośliną. — jest dumny. był zimny. — będzie wesoły. — jest zwierzęciem. — jest ubogi.
§ 17.
Podmiot.
W i e ś n i a k i j e g o s ąs i ad.
Wieśniak orze. On jest pilny. Woły ciągną. One są po
wolne. Sąsiad przychodzi. On pozdrawia. Sąsiad się pyta: „Ty już orzesz?'1 Wieśniak odpowiada: „Rola jest już sucha. Ty już orałeś?“ Sąsiad odpowiada: „Ja dopiero jutro będę orał.“
Wieśniak pyta się: „Czy żona jest zdrowa?11 Sąsiad mówi: „Ona jest czerstwa." On pozdrawia. On odchodzi.
Uwaga: Po d mi o t e m w zdaniu jest zwykle rz ec zowni k.
Często stoi zamiast rzeczownika jedno ze słówek: ja , ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one. Słowa te zastępują rzeczowniki i nazywają się zaimki, a ponieważ imiona osób zastępują, zowią się z a i m k a m i o s o b i s t y m i . Te zaimki mogą także być pod
miotami. Używa się zaimków, aby uniknąć powtórzenia rze
czowników.
112. Zadanie. — Ułóżcie zapomocą zaimków zdania proste!
113. Zadanie. — Czytaj 63. ustęp w Czytance i oznaczaj wszystkie zaimki osobiste!
— 23 -
114. Zadanie. — Powiedz następujące zdania w liczbie m n o g i e j : Parobek pracuje; on jest pilny. Dziecię płacze; ono jest niegrzeczne. Jabłko leży na.ziemi; ono jest zgniłe. Żołnierz walczy; on broni ojczyzny. Kucharka jest pracowita; ona gotuje potrawy.
115. Zadanie. — Powiedzcie o następujących osobach i zwierzętach, co one czynią, jakie są. W drugiem zdaniu używajcie zaimka!
Wojak, hrabina, dziewczyna, stolarz, wróbel, kury, gęsi, robotnicy, kowal.
Przykład: Wojak walczy. On jest waleczny.
§ 18.
Orzeczenie.
Rzeczownik orzeczeniem.
My jesteśmy chłopcy. Wy jesteście żołnierzami. Franciszek jest hetmanem. Fryderyk jest porucznikiem. Ty jesteś kapralem.
On jest oficerem. My jesteśmy przyjaciółmi. Wy jesteście nie
przyjaciółmi.
Wypiszcie powyższe przykłady i podkreślcie o r z e c z e ni a ! 116. Zadanie. — Powiedzcie o różnych rzeczach, czem są!
TJwaga: W wielu zdaniach oznacza orzeczenie, c z e m podmiot jest. Jeżeli orzeczeniem nie jest czasownik, kładzie się między podmiot i orzeczenie ł ą c z n i k : j e s t , był, a, o.
117. Zadanie. — Odpowiedzcie na następujące pytania:
Czem jest stół? tablica? szabla? karp? dąb? piwo? kościół?
pszenica?
118. Zadanie. — Uzupełnijcie następujące orzeczenia od
powiednimi podmiotami:
— jest miastem. — jest wsią. — jest rzeką. — jest drzewem. — jest zwierzęciem. — jest kwiatem. — jest ptakiem.
— jest zwierzęciem domowem. — jest zwierzęciem leśnem. — jest kwiatem polnym. — jest górą. — jest ptakiem przelotnym.
— jest imieniem. — jest sprzętem domowym.
— 24 -
§ 19.
Przymiotnik orzeczeniem.
Kości ół ' .
Kościół jest wielki. Wieża jest wysoka. Kopuła jest okrągła.
Zegar wieżowy jest nowy. Krzyż jest prosty. Dzwony są nowe.
Okna są wielkie. Brania jest obszerna. Ołtarz jest piękny.
Świeczniki są srebrne. Kazalnica jest ozdobiona. Ławki są drewniane.
Wypisz powyższe zdania i podkreśl o r z e c z e n i a !
Uwaga: Orzeczenie może wyrażać, j a k i jest albo byl podmiot; w takim razie orzeczeniem jest p r z y m i o t n i k .
Z a d a n i a i ć w i c z e n i a .
119. Zadanie. — Wyszukajcie do następnych p o d m i o t ó w o r z e c z e n i a przymiotnikowe!
Gałęzie, armia, grządka, łóżko, trumna, podłoga, posłaniec, drzwi, wieś, brony, kaczka, kłos, anioł.
120. Zadanie. — Odpowiedzcie na pytanie: Kto albo co jest wielkie? małe? kończaste? okrągłe? wygodne? suche?
wilgotne? twarde? grube? cienkie? mocne? słabe? wysokie?
nizkie? ciepłe? zimne? białe? czerwone?
121. Zadanie. — Powiedzcie o następujących częściach domu, jakie są!
Ściany, okna, szyby, drzwi, dach, komin, piwnica, izba, komora, kuchnia, strych.
§ 20.
Stopniowanie przymiotników.
Edward jest grzeczny. Jaś jest grzeczniejszy. Michaś jest najgrzeczniejszy. Koń jest mocny. Wół jest mocniejszy. Lew jest najmocniejszy. Kawa jest słodka. Ciastko jest słodsze. Cukierek jest najsłodszy.
Wypisz i podkreśl powyższe przymiotniki!
Uwaga: Wiele rzeczy może tensam p r z y m i o t posiadać, w r ó w n y m albo n i e r ó w n y m stopniu. Przez maleńką o d m i a n ę przymiotnika można wyrazić, która rzecz posiada
— 25 -
przymiot jaki w wyższym, a która w najwyższym stopniu.
A zatem przymiotniki można s t o p n i o w a ć .
Przymiot ma t r z y s t o p n i e : pierwszy, drugi, trzeci — to jest stopień równy, wyż s z y, n a j w y ż s z y .
122. Zadanie. — Odpowiedz na następujące pytania:
Co jest tak wielkie, jak wróbel, cielę, małpa, róża? Go jest tak miękkie, jak masło? Co jest tak proste, jak słoma?
Co jest tak krzywe, jak róg? Co jest tak lekkie, jak pióro?
Co jest tak kruche, jak kreda?
np. Słowik jest tak wielki, jak wróbel.
123. Zadanie. — Odpowiedz na pytania następujące:
Co jest większe od jaja kurzego? Co jest większe od potoku ? Co jest większe od krzaka, od wsi, od nożyka, myszy, izby, czółna, czereśni?
np. Od jaja kurzego jest większe jaje gęsie.
124. Zadanie. — Odpowiedz na następujące pytania:
Wierzba jest wysoka, buk wyższy, a jaki jest dąb? Krzak jest nizki, trawa niższa, a stokrotka jaka? Kot jest drapieżny, lew drapieżniejszy, a jaki jest tygrys? Pręt jest lekki, ołówek lżejszy, a jakie jest pióro! Mleko jest słodkie, cukier słodszy, a jaki jest miód? Nić jest cienka, jedwab cieńszy, a jaka jest pajęczyna? Edmund jest uczony, Stanisław uczeńszy, a jaki jest Bolesław? Piec jest gorący, węgiel gorętszy, a jaki jest płomień ?
np. Wierzba jest wysoka, buk wyższy, a dąb najwyższy.
125. Zadanie. — W następującym ustępie stoją po trzy wyrazy, mające tensam przymiot.
Napiszcie, która z tych rzeczy posiada przymiot w pierw
szym, która w drugim, a która w trzecim stopniu!
Żelazo, ołów, złoto — ciężkie. Cyna, miedź, żelazo — pożyteczne. Potok, rzeka, morze — głębokie. Syn, ojciec, dziadunio — stary. Wapno, kreda, śnieg — biały. Nóż, scyzoryk, brzytwa — ostry.
126. Zadanie. — Stopniuj wszystkie następujące przy
miotniki :
G ram atyk a ję z y k a p olsk ieg o. I. ( X . 6 0 3 . F o l. 6 2 6 /0 6 .) 4
- 26 —
Twardy, suchy, gruby, młody, ostry, zdrowy, porządny, pełny, pilny, głupi, ciepły, zimny, krótki, słaby, skromny, kwaśny.
Uwaga: Do połączenia wyrazów porównanych służy w stopniu p i e r w s z y m wyraz: ja k ; w stopniu d r u g i m uży
wamy wyrazów: od, nad, niż, niźli, niżeli, aniżeli; w t rzeci m stopniu wyrazów: z (ze), między, z pomiędzy.
Przykłady: On jest mądry, j a k Salomon. Wiedeń jest większy od Lwowa. Słońce jest większe, n i ż ziemia. Róża jest najwonniejszą m i ę d z y kwiatami.
Aby ze stopnia pierwszego utworzyć formę stopnia wyższego, dodać trzeba końcówkę: szy, e j s z y np.
chudy stary zimny piękny
chudszy starszy zimniejszy piękniejszy.
T r z e c i stopień urabia się z drugiego, gdy do niego przy
damy na początku przybrankę: n aj.
np. chudy, chudszy, naj chudszy, twardy, twardszy, naj twardszy.
§ 21.
Czasownik orzeczeniem.
Ż y c i e w mi eści e.
Mieszkańcy wstają. Noc minęła. Słońce zeszło. Dzieii nad
chodzi. Praca się rozpoczyna. Drzwi domu są otwarte. Psy szczekają. Dziewki wychodzą. Dzieci się budzą. Rodzina śniada.
Nauka się rozpoczyna. Ulice będą zamiatane. Wieśniacy przy
chodzą. Towary bywają sprzedawane.
Przepisz powyższy ustęp i podkreśl o r z e c z e n i a ! Uwaga: Jeżeli orzeczenie oznacza, co podmiot c z y n i albo co się z nim d z i e j e , tedy orzeczenie wyrażone jest przez c z a s o w n i k , a czasownik stoi w takim razie w formie (trybie) o powi adani a. Czasownik może być użytym w s t roni e c z yn
ne j albo w s t r o n i e b i e r n e j , np. Nauczyciel chwali ucznia;
uczeń bywa od nauczyciela chwalony. Bóg stworzył świat; świat przez Boga został stworzony. Strony biernej w języku polskim rzadko używamy.
- 27 -
P o w t ó r z e n i e . ( Ć w i c z e n i a ustne. )
1. Które wyrazy nazywamy c z a s o w n i k a m i czyli s ł o w a m i ? (Wyrazy, które oznaczają, co kto robi ( c z y n n o ś ć ) albo co się z przedmiotem dzieje (stan, byt), zowiemy c z a s o wni kami . )
2. Co można czasownikiem oznaczyć? (Czas.)
3. Ile czasów głównych rozróżniamy? (Trzy.) Wymień je!
L i c z b a czasownika jest d w o j a k a : liczba p o j e d y n c z a i liczba mnoga.
Uwaga: Jeżeli tylko o jednej osobie lub rzeczy jest mowa tedy czasownik stoi w liczbie p o j e d y n c z e j ; jeżeli o jednym lub o wielu przedmiotach coś orzekamy, wtenczas stoi czasownik w liczbie m n o g i e j , np. Krawiec szyje; krawcy szyją.
127. Zadanie. — Napisz 10 zdań dowolnych, w którychby czasownik stał w liczbie pojedynczej, a następnie połóż te zdania w liczbie mnogiej!
128. Zadanie. — Przepisz i zmień zarazem zdania nastę
pujące tak, aby wyrażały chwilę o b e c n ą , a nie przeszłą!
Niebo zajaśniało. Gwiazdy zniknęły. Kogut zapiał. Słońce zeszło. Dzień nadszedł. Rosa błyszczała. Pączki się rozwinęły.
Ptaki śpiewały. I ziecko się obudziło. Dziecko się pomodliło.
np. Niebo jaśnieje. Gwiazdy nikną i t. d.
129. Zadanie. — Przepisz i przerób następujący opis tak, aby przedstawiał chwilę d a wn ą czyli p r z e s z ł ą !
Słońce się pokazuje. Żniwiarze śpieszą w pole. W domach zostają tylko dzieci i babki. Dziewczęta rzną zboże sierpami.
Parobcy koszą zboże kosami. Kosy błyskają. Zboże kładzie się pokosem. Jedni je zbierają w garści. Inni wiążą je w snopki.
np. Słońce się pokazało.
130. Zadanie. — Przepisz i przerób następujący opis tak.
aby przedstawiał chwilę, która dopiero ma nadejść t. j. p r z y s z ł o ś ć !
Nieznośny upał dokucza wszystkim. Żarem płonie niebo.
Ziemia pęka. Powiędłe rośliny chylą się ku ziemi. Pot leje się
4 *
- 28 —
żniwiarzom z czoła. Biega bydło niespokojne. Psy wywieszają języki. Wszyscy oczekują burzy.
np. Nieznośny upał będzie dokuczał wszystkim.
§ 22.
Zaimki osobiste.
Ja idę do miasta. Ty zostaniesz w domu. Brat pisze. On jest pilny. Pszczoła jest pracowita. Ona broni dzielnie swego pomieszkania. Co uczynił ci Jaś? On mi wziął książkę. Co robi twoja siostra? Ona szyje. Co czynią ludzie w nocy? Oni odpo
czywają. My się właśnie uczymy zaimka. My mamy tylko łatwe zadania i przerabiamy je najprzód w szkole ustnie. I wy za
pewne uczycie się w szkole. Może już dalej jesteście, niż my.
Dziecko dobre kocha rodziców. Ono jest im posłuszne.
Przepisz powyższe zdania i podkreśl zaimki!
131. Zadanie. — Wyszukaj z ustępu któregokolwiek Czy
tanki zaimki osobiste!
Pamiętaj: Wyrazy: ja , ty, on, ona, ono oznaczają j e d n ą osobę, wyrazy m y , w y , o n i , o n e oznaczają d w i e lub w i ę c e j osób.
Wyrazy te zastępują zwykle imiona o s ó b i zowią się dla
tego z a i m k a m i o s o b i s t y m i .
Zaimki o s o b i s t e mogą atoli zastępować także imiona zwierząt i rzeczy, np. Drzewo jest piękne. O n o rodzi owoce.
Rozróżniamy zatem w odmianie czasownika t r z y o s o b y tak w liczbie p o j e d y n c z e j jak w liczbie mn o g i e j , a mianowicie:
1. o s o ba, która mówi , nazyw'a się ja, m y;
2. o s o b a, do której m ó w i ę : ty, w y;
3. o s o b a , o której m ó w i ę : on, ona, ono, oni, one.
Przykłady: Mówiąc o sobie, nie powiem: Nauczyciel . . . uczę was, — ale: ja wTas uczę. Mówiąc do ciebie, nie powiem:
Stanisławie uważasz, — ale ty uważasz. Mówiąc do was, nie powiem: Uczniowie słuchacie — ale wy słuchacie.
Wliczbie pojedynczej służy zaimek on dla oznaczenia rodzaju m ę s k i e g o , ona dla rodzaju ż e ń s k i e g o , ono dla rodzaju
— 29 —
n i j a k i e g o . Oni zastępuje w liczbie m n o g i e j miejsce osób rodzaju męskiego, one oznacza osoby rodzaju żeńskiego i nija
kiego oraz służy do oznaczenia rzeczy.
Osoba c z as o wni ka j e s t wi ę c trojaka, liczba dwojaka.
132. Zadanie. — Odmieniajcie następujące czasowniki: piszę, wołam, proszę, noszę, kocham, gotuję, śpiewam w liczbie poje
dynczej i mnogiej czasu t e r a ź n i e j s z e g o , używając zaimków!
np. Ja piszę, ty piszesz, on, ona, ono pisze i t. d.
133. Zadanie. — Odmieniajcie taksamo powyższe cza
sowniki w czasie p r z e s z ł y m !
np. Ja pisałem, pisałam, pisałom, ty pisałeś, pisałaś, pisałoś, on pisał, ona pisała, on o pisało i t. d.
JJwaga: W czasie przeszłym rozróżniaj rodzaje!
134. Zadanie. — Odmieniaj taksamo ustnie lub na piśmie powyższe czasowniki w czasie p r z y s z ł y m !
np. Ja b ę d ę pi s a ł , pisała, pisało, albo p i s a ć b ę d ę (nie: będę pisać!), ty będziesz pisał, pisała, pisało i t. d.
W formie: b ę d ę pi s ał , a, o, rozróżniamy także rodzaje.
Uwaga: Zaimki osobiste często się opuszczają, bo domy
ślamy się ich z zakończeń czasownika. Jeżeli mówię pi s zę , to każdy wie, że to j a czynię, a nie inny. Jeżeli atoli jedną osobę przeciwstawić chcemy drugiej, tedy zaimków nie opuszczamy, np. Me j a popełniłem błąd, lecz ty.
§ 23.
Czasownik posiłkowy.
Poznaliśmy dotąd o s o b ę , l i c z b ę i c z a s czasowników.
Do tworzenia czasów w stronie czynnej i biernej służy cza
sownik „ b y ć “ np. b ę d ę czytał, byłem czytany, jestem stworzony. Dlatego „b y ć “ zowie się czasownikiem p o s i ł kowym. Czasownik ten łączy w zdaniach, których orzeczeniem jest rzeczownik albo przymiotnik, p o d m i o t z o r z e
c z e n i e m i zowie się łucznikiem, np. D u s z a jest n i e ś mi e r t e l n a . W r ó b e l jest pt a ki e m.
— 30 —
135. Zadanie. — Utwórz 6 zdań dowolnych, w których byłby czasownik posiłkowy b y ć w czasie t e r a ź n i e j s z y m !
np. J a jestem pilny; ty jesteś leniwy; Karol jest wesoły i t. d.
136. Zadanie. — Jak wyżej, lecz w czasie p r z e s z ł y m ! np. J a byłem pilny i t. d.
137. Zadanie. — Jak wyżej, lecz w czasie p r z y s z ł y m ! np. Ja będę pilny, ty będziesz grzeczny i t. d.
138. Zadanie. — Utwórz 6 zdań dowolnych zapomocą położonych w czasie p r z y s z ł y m czasowników: siać, kupować, orać, rysować, malować, uczyć się.
np. Będę siał żyto i t. d.
139. Zadanie. — Napisz, co ojciec twój jutro będzie czynił!
§ 24.
T r y b y .
1. T r y b o z n a j m i a j ą c y .
Poznaliśmy już, że czasownik odmienia się przez o s o b y , c z a s y i l i c z b y . Oprócz tego rozróżniliśmy stronę c z y n n ą i stronę b i e r n ą . Czynność zaś czasownika, odnosząca się zawsze do jakiegoś przedmiotu, daje się wyrazić w t r o j a k i sposób.
140. Zadanie. — Szkoła. — Dzieci c h o d z ą do szkoły.
W szkole d o w i a d u j ą si ę dzieci dużo dobrych rzeczy. W szkole u c z ą s i ę chwalić Boga. W szkole c z y t a j ą , pi szą, r a c h u j ą , r y s u j ą , ś p i e w a j ą . Nauczyciel o p o w i a d a im czasem wiele ciekawych powiastek. S t o i zwykle albo s i e d z i w obszernem krześle; dzieci s i e d z ą w ławkach. Nauczyciel pyta, a one o d p o w i a d a j ą . Nauczyciel d y k t u j e , a one pi s zą. Czasem w y c h o d z ą z nim w pole lub do lasu i tam dopiero p o z n a w a j ą niejedną rzecz pożyteczną. Dzieci k o c h a j ą swego nauczyciela, i on je k o c h a serdecznie.
Pamiętaj: Zdania powyższe a raczej orzeczenia czyli słowa tych zdań: c h o d z ą , d o w i a d u j ą się, u c z ą się, c z y t a j ą , p i s z ą i t. d. wyrażają co się r z e c z y w i ś c i e dzieje, co ż a d n e j nie podlega wątpliwości. Jeżeli czasownik wyraża, że coś się
— 31 —
dzieje, działo lub dziać będzie r z e c z y w i ś c i e , pe wni e , w takim razie stoi w trybie oznajmiajacym.
Przepisz powyższe zdania i podkreśl w nieb orzeczenia, wyrażające czynność p e wn ą i r z e c z y w i s t ą .
141. Zadanie. — Napisz 10 zdań dowolnych, ale takich, w którychby czynność p e w n a i r z e c z y w i s t a wyrażona była w czasie t e r a ź n i e j s z y m !
np. Ogrodnik pracuje. Drzewa kwitną.
142. Zadanie. — Napisz również 10 zdań takich, w którychby czynność p e w n a i r z e c z y w i s t a była wyrażona w czasie przeszł ym!
np. Ojciec pracował. Matka szyła koszulę i t. d.
143. Zadanie. — Napisz 10 zdań dowolnych, w którychby czynność pewna i rzeczywista wyrażona była w czasie p r z y szł ym.
np. Brat będzie czytał.
2. T r y b wa r u n k o wy .
144. Zadanie. — G d y b y człowiek ślepy mi a ł wzrok, w i d z i a ł b y wtenczas co białe, a co czarne. P o z n a ł b y także co proste, a co krzywe. Litery w książce u k a z a ł y b y mu si ę czarno, papier biało, okładka kolorowo. W i e d z i a ł b y wten
czas, jak wygląda złoto, srebro, wosk, cytryna, wapno, niebo, fiołek. Złoto i szkło b ł y s z c z a ł o b y mu prześlicznie. A jaką przyjemność s p r a w i ł b y mu widok ogrodu kwiatowego lub zbóż w polu! Cała przyroda w y d a ł a b y mu się cudowną.
Wtenczas dopiero m ó g ł b y się nazwać szczęśliwym.
Pamiętaj: Zdania powyższe wyrażają, że coś mogłoby się dziać, ale jest niepewne albo możliwe tylko, co b y ł o b y , co m o g ł o b y być.
Jeżeli czasownik wyraża n i e p e w n o ś ć , m o ż l i w o ś ć , wtenczas stoi w trybie warunkowym. Tryb warunkowy poznasz po słówku: bym, byś, by, byśmy, b y ś c i e , by.
Przepisz z uwagą zadanie 144. i podkreśl czasowniki, użyte w t r y b i e w a r u n k o w y m !
— 32 —
145. Zadanie. — Wącham nosem. Rozróżniam, co pachnie.
Pachnie fiołek, pachnie róża. Wilk rozszarpie owcę. Matka dogląda gospodarstwa.
Zmień w powyższych zdaniach tryb oznajmiający na tryb w a r u n k o w y !
np. Wąchałbym nosem.
146. Zadanie. — O by n a d e s z ł a wiosna kochana! O by z a ś w i e c i ł o twe słonko ożywcze! O by się z a z i e l e n i ł y zboża na polu! O by z a k w i t ł y fiołki w ogrodzie! O by n a d l e c i a ł o wesołe ptactwo do swych gniazdek! O by s ię ju ż oz wał y i żaby!
Pamiętaj: Zdania powyższe wyrażają ż y c z e n i e . Życzenie także wyraża się przez t r y b wa r u n k o wy .
Przepisz powyższe zdania i podkreśl w nich słowa, wyraża
jące ż y c z e n i e czyli słowa, użyte w t r y b i e w a r u n k o w y m !
3. T r y b r o z k a z u j ą c y .
147. Zadanie. — Chłopcy, z n i e ś c i e sanki ze strychów!
Z a b i e r z c i e siostry ze sobą! O b w o ź c i e je dzielnie naokoło domu! Tylko b ą d ź c i e ostrożni! Me p c h a j c i e jeden drugiego!
A na lód n ie c h o d ź c i e sami! Po zmęczeniu nie p i j c i e wody i n ie p o ł y k a j c i e śniegu!
Przepisz powyższe zdania i podkreśl w nich czasowniki!
Pamiętaj: O r z e c z e n i a c z a s o w n i k o w e , w y r a ż a j ą c e r o z k a z , s t o j ą w trybie rozkazującym. Tryb ten ma tak, jak tryb oznajmiający i warunkowy, liczbę p o j e d y n c z ą i liczbę mno g ą. Zdanie, wyrażające r o z k a z , jest zdaniem r o z k a z u - j ą c e m . Przed czasownikiem w trybie rozkazującym stoi często osoba, do której mówimy, np. Chłopcze, stawaj! W takich razach kładzie się po rzeczowniku p r z e c i n e k , a na końcu zdania w y k r z y k n i k .
148. Zadanie. — O n a d e j d ź zimo upragniona! N i e z a p o m n i j przynieść nam dużo śniegu i lodu! P r z y n i e ś nam ze sobą gwiazdkę wesołą! P r z y n i e ś uciech dużo! P o z w ó l
— 33 —
biegać i bawić się wesoło na lodzie! Ale p a m i ę t a j także o biednych i n ie b ą d ź nazbyt ostrą i długą!
Przepisz zdania te i podkreśl w nich czasowniki!
Uwaga: P r z e z tr y b rozkazujący wyrażamy nie tylko r o z k a z albo za kaz , ale także p r o ś b ę lub u p o m n i e n i e .
149. Zadanie. — Napisz 10 zdań dowolnych, w których gospodarz wydaje r o z k a z y swojemu słudze!
150. Zadanie. — Napisz 10 zdań dowolnych, w których nauczyciel r o z k a z u j e uczniowi!
151. Zadanie. — Napisz 10 zdań dowolnych, w których dziecko prosi matkę o różne rzeczy.
P o w t ó r z e n i e ( Ć w i c z e n i a ustne).
1. Jak nazywamy formę czasowników, która nie wyraża ani osoby, ani liczby, ani czasu, ani trybu?
2. Ile trybów rozróżniamy?
3. Ile czasów głównych mamy?
4. Co wyrażamy przez tryb rozkazujący?
5. Który czasownik służy do urabiania czasów?
§ 25.
0 czasie przeszłym i przyszłym.
Każdy czasownik ma dwa czasy przeszłe, np. czyniłem, a ą om ; czyniłem był , czyniłam by ł a, czyniłom by ł o . Forma
„ c z y n i ł e m “ oznacza czynność przeszłą, forma „ c z y n i ł e m b y ł “ czynność już d a wn o minioną czyli czas z a p r z e s z ł y . Czasu zaprzeszłego rzadko używamy.
152. Zadanie. Połóż następujące czasowniki w czasie p r z y s z ł y m i utwórz za ich pomocą zdania!
Wiązać, uciekać, dziękować, kwitnąć, narzekać, bielić, kąpać się.
np. Jutro będę wiązał zboże w snopki.
Uwaga: Czas p r z y s z ł y powyższych czasowników tworzy się zapomocą czasownika „ b y ć “ , położonego w czasie przy
szłym t. j. „ b ę d ę 11. Ale niewszystkie czasowniki urabiają czas przyszły w taki sposób.
- 34 —
153. Zadanie. — N a p i s z ę list do matki. S p l o t ę cioci wieniec. U t r z ę s ę parę gruszek. P a d n ę ofiarą zbrodni. Chory z e s ł a b n i e na siłach. Po wi e m ci nowinę. Uc z y n i ę ci tę usługę.
Przepisz zdania te i podkreśl o r z e c z e n i a !
154. Zadanie. — Wypisz z poprzedniego zadania czasowniki kładąc je w b e z o k o l i c z n i k u !
np. napisać, utrząśe i t. d.
Czy można powiedzieć „ b ę d ę n a p i s a ł 1' lub „ n a p i s a ć b ę d ę 11? Nie. — Dlaczego nie? Bo „ n a p i s z ę 11 już ma zna
c z e n i e czasu przyszłego. Co za różnica zachodzi więc między formą „ b ę d ę p i s a ł “ , a „ n a p i s z ę 11? Otóż ta, że ten, który coś napisał, już ukończył pisanie, a ten, który będzie pisał, nie orzeka, że pisania dokona.
Jakim czasownikiem jest więc słowo p i s a ć ? Niedoko
nanym. Jaką czynność oznacza czasownik n a p i s a ć ? Dokonany.
Pamiętaj: T y l k o c z a s o w n i k i niedokonane mo g ą t w o r z y ć c z a s p r z y s z ł y z ł o ż o n y . Dokonane zaś c z a s owni ki , (jak np. krzyknę, ucieknę, zobaczę, rzeknę, dam, siądę, padnę) n ie t w o r z ą t a k i e g o c z as u p r z y s z ł e g o , l e c z ma j ą j u ż w c z a s i e t e r a ź n i e j s z y m z n a c z e n i e c z a s u p r z y s z ł e g o .
155. Zadanie. — Które z następnych słów są n i e d o k o nane, które d o k o n a n e ?
Blednąc, pleść, gnieść, piec, nieść, targnąć, wodzić, słyszeć, niszczyć, oczernić, zbawić, przerobić, kupować, kupić, panować, kropić, skoczyć, chwytać, chwycić, stracić, zanieść, zapiąć, widzieć, stłuc.
§ 26.
Zdanie pojedyncze rozwinięte.
S t a r y s ur dut .
Oberlin był proboszczem w Alzacyi. Będąc chłopcem, ujrzał w Strassburgu ubogą kobietę, stojącą przed sklepem kramarskim. Chciała ona swojemu chłopcu kupić surducik.
Handlarz żądał niewiele za surducik. Miał on litość nad ubogą
— 35 —
kobietą. Kobieta zliczyła swoje pieniądze. Brakowało jej sześć centów do pożądanej ceny. Tych sześciu centów handlarz nie chciał spuścić. Kobieta odeszła smutna. Jej mały chłopczyna płakał.
Oberlin zbliżył się do sklepu. Potem rzekł do kramarza:
„Tu jest jeszcze sześć centów. Dajcie ubogiej kobiecie sur
ducik!“ To rzekłszy oddalił się prędko. Kobieta już go nie miała widzieć.
W domu zapytała go matka: „Jak ci smakowały wino
grona? Właśnie w tym celu dałam ci sześć centów. “ Oberlin milczał chwilkę. Potem opowiedział matce swoją przygodę.
Wypisz powyższy ustęp i podkreśl podmioty i orzeczenia!
TJwaga: Z d a n i e , k t ó r e o p r ó c z p o d m i o t u i o r z e c z e n i a j e s z c z e i nne c z ę ś c i c z y l i c z ł o n k i z d a n i a z a w i e r a , j e s t z d a n i e m p o j e d y n c z e m rozwiniętem.
W naszej Czytance jest wiele zdań pojedynczych rozwinię
tych. Całe ustępy są napisane w samych tylko zdaniach roz
winiętych.
Ćwiczenia ustne: Wymień z Książki do czytania zdania rozwinięte i oznacz w nich p o d m i o t i o r z e c z e n i e !
156. Zadanie. — Rozwiń następujące zdania proste, d o d a j ą c c oś do podmiotu albo do orzeczenia!
Niedźwiedź mruczy. Poziomki rosną. Posłańcy przychodzą.
Jan towarzyszy. Dom się spalił. Kolano jest częścią. Pszczoła zbiera. Chłopcy igrają. Chłopcy pozdrowili.
np. Niedźwiedzie mruczą w lesie.
§ 27.
Zdania opowiadające, pytajne, rozkazujące.
157. Zadanie. — Przepisz następujące zdania!
1. Dziecię szanuje rodziców.
2. Czy dziecię szanuje rodziców?
3. Dziecię, szanuj rodziców!
4. Oby dziecię szanowało rodziców!
5. Jakżeto dziecię szanuje rodziców!
Z pięciu przykładów powyższych okazuje się, że zdanie wyrażać może:
1) o p o wi adani e , 2) pytani e, 3) rozkaz, 4) życzeni e, 5) o k r z y k albo wo ł a n i e .
Po zdaniu o p o w i a d a j ą c e m kładzie się k r o p k a . Po zdaniu, wyrażającem p y t a n i e , kładzie się p y t a j n i k . Po zdaniu, wyrażającem ż y c z e n i e , r o z k a z lub p r o ś b ę , kładzie się w y k r z y k n i k .
Po zdaniu, wyrażającem o k r z y k lub w o ł a n i e , kładzie się w y k r z y k n i k .
158. Zadanie. — Przeróbcie następujące zdania rozkazu
jące na zdania o p o w i a d a j ą c e , p y t a j n e i ż y c z ą c e ! Jasiu, siedź cicho! Marysiu, szyj! Karolku, przynieś mi cukru! Ludzie, żyjcie w zgodzie! Księżycu, świeć nam jasno!
159. Zadanie. — Oznacz formę następnych zdań:
Czy prowadzi kiedy ślepy ślepego? Pamiętaj, człowiecze, zawsze o śmierci! O gdybym mógł być szczęśliwym! Boże, od
puść mi grzechy! Słońce oświeca ziemię. Jak wspaniałe są dzieła Boga! Niewinność i cnota zdobią młodość.
Uwaga: Wszystkie zdania mogą być albo t w i e r d z ą c e albo p r z e c z ą c e , np. Człowiek powinien pracować. Nie wierzę kłamcy. Obym zawsze był dobry! Obym nigdy nie zboczył z dobrej drogi!
§ 28.
Odmiana rzeczownika.
Powtórzenie ( ćwiczenia ustne). 1) Jakie wyrazy nazywamy rzeczownikami? 2) Ile mamy rodzajów rzeczownika? 3) Ile liczb mamy? 4) Które rzeczowniki oznaczają rodzaj męski? które żeński? które nijaki? 5) Kiedy używa się liczby pojedynczej?
Kiedy liczby mnogiej?
160. Zadanie. — Napisz 10 rzeczowników w liczbie p o j e d y n c z e j , a potem wvraź je w liczbie m n o g i e j !
— 36 • —
