Gramatyka języka polskiego dla austryackich szkół ludowych pospolitych. Część 2

b t-oJU < 3 , 3.$-% o

tjrramatyka języka polskiego

dla

nstryackich szkół ludowych pospolitych.

Cześć II.

Opracował

A r m a n d K a r e l l . ’-

Niezmieniony przedruk wydania z r. 1907.

Cena 1 korona.

W Wiedniu.

Nakładem cesarsko-królewskiego Wydawnictwa książek szkolnych.

1909.

szkolnych, nie wolno sprzedawać po cenach w y ż s z y c h od w y m i e n i o n y c h na t y t u l e .

\

Prawa autorskie zastrzeżone.

Drukiem Karola Goryffzka w Wiedniu.

— 3 —

Rozdział pierwszy.

Nauka o zdaniu pojedynczem.

§ l .

Powtórzenie przerobionego dotąd materyału naukowego.

P r z y k ł a d y : Bóg włada. Wiatr wieje. Róża jest kwiatem. Cukier jest słodki.

Myśl, wyrażona słowami, zowie się z d a n i e m .

G ł ó w n e mi częściami zdania są podm iot i orzeczenie.

Rzecz czyli osobę, o której się w zdaniu mówi, nazywamy p o d m i o t e m ; to, co się o podmiocie powiada (orzeka), zowiemy

o r z e c z e n i e m .

1. Zadanie. Podkreślcie w następujących zdaniach podmiot r az , orzeczenie d w a razy:

Ziemia jest okrągła. Ogień piecze. Lód jest zimny. Pan rozkazuje.

Sługa słucha. Kwiat pachnie. Bóg jest sprawiedliwy. On odszedł.

Takie zdania, które nic więcej w sobie nie zawierają, jak tylko sam p o d m i o t i o r z e c z e n i e , nazywamy zdaniami prostem i ( g o ł e mi ) , np.

Bóg nagradza. Bóg karze. Bóg jest sprawiedliwy.

Zdanie, w którem oprócz podmiotu i orzeczenia znajdują się jeszcze inne wyrazy, o b j a ś n i a j ą c e p o d m i o t lub o r z e ­ c z e n i e , zowiemy zdaniem rozwinietem, np.

Wiatr wschodni jest suchy. Dobroć Boga jest wielka. Ludzie ubodzy cierpią, niedostatek.

Dodatki, objaśniające podmiot lub orzeczenie, nazywamy podrzędnemi c z ę ś c i a m i zdania.

X I. 161. 1 *

2. Zadanie. Przepiszcie starannie następujące zdania i podkreślcie w każdem z nich części p o d r z ę d n e .

Deszcz wiosenny użyźnia rolę. Wiatr pędzi okręty. Dojrzały owoc smakuje wybornie. Kowal potrzebuje obcęgów. Pilne pszczoły pracują bezustannie. Wół bodzie rogami. Gorzałka osłabia ciało człowieka. Dziewki moczą len w miękkiej wodzie. Nieład niszczy największe majątki.

Podróżni zwiedzają często piękne okolice.

3. Zadanie. Zamień następujące zdania rozwinięte na zdania proste, opuszczając wszystkie części zdania podrzędne a zostawiając tylko sam podmiot i orzeczenie:

Słońce zachodzi prześlicznie. Mrok wieczorny zapada. Wszystko milknie powoli. Ciemność coraz większa ogarnia wszystko. Ludzie żegnają modlitwą dzionek spędzony. Już noc ponura zapanowała dokoła. Dochodzą nas tylko jeszcze ciężkie kroki stróża nocnego.

§ 2 . P o d m i o t .

P o w t ó r z e n i e : Z i l u głównych części składa się każde zdanie ?

— Co nazywamy p o d m i o t e m zdania? co o r z e c z e n i e m ? — Na jakie pytanie odpowiada podmiot?

Podmiotem

zdaniu może być właściwie tylko r z e c z o ­ wni k, np. Z i m a nadchodzi. D z i e c i ę bawi się.

Tylko w zastępstwie i w znaczeniu rzeczownika może być podmiotem zdania także o j z a i m e k , b) l i c z e b n i k , c) p r z y ­ m i o t n i k , d) c z a s o w n i k (imiesłów i bezokolicznik) i nareszcie e) w s z e l k a i n n a c z ę ś ć m o w y a nawet c a ł e z d a n i e .

4. Zadanie. Wymieńcie w następujących zdaniach p o d ­ m i o t y i powiedzcie, jakiemi są częściami mowy:

Czas bieży. Kto przyszedł? — Ja przyszedłem. Jeden tego nie dokaże. Mądry milczy. Sprawiedliwy wygrywa. Myślący nie błądzi. — Przyjechał nieznajomy. Chwalić jest miło. Być chwalonym jest jeszcze przyjemniej. Kochać bliźniego jest przykazaniem Boskiem. My jesteśmy szczęśliwi. Oboje wyjechali.- Pierwszy stracił, dragi wygrał. Ubogi żebrze.

Dumny nie zna, co pokora. Umarli na świat nie wrócą. Polegli się nie ocucą. Dobrze pisać nie jest łatwo. Twoje z a r a z już mnie nudzi.

■5. Zadanie. Podkreślcie p o d m i o t y w następujących

zdaniach:

— 5 -

Gwiazdy błyszczą. Skąpy dwa razy traci. Oskarżony stanął przed sądem. Cztery jest połową ośmiu. On mi to powiedział. Wyście temu winni. Błądzić jest rzeczą ludzką. Wczoraj nie jest dzisiaj. Bez oznacza brak. I łączy dwa wyrazy lub zdania. Niestety wyraża ubolewanie. W tył się cofać nie jest to iść wprzód.

Pod względem s p o s o b u w y r a ż e n i a podmiot bywa:

a) w y r a ź n y , np. Bóg jest wszechmocny; b) d o m y ś l n y czyli u k r y t y , gdy opuszczamy podmiot, ponieważ można się go łatwo domyśleć, np. Czy Jan kupił konia? K u p i ł (rozumie się: Jan) P r z e p o w i a d a j ą ciężką zimę (kto? — l u d z i e ) .

Jeżeli podmiotem jest zaimek ja , ty, my, wy, on, ona, ono, oni, o n e : to i te zaimki jako niepotrzebne w zdaniu zwykle opuszczamy, jak np. Wiem. Zginęliśmy. Wygrałeś.

Szczęśliwyś. Stój! Idźmy ! Słuchajcie!

6. Zadanie. Utwórzcie zdania dowolne, w których pod­

miotem ma być a ) r z e c z o w n i k , b) z a i m e k , c) p r z y m i o ­ t ni k, d ) l i c z e b n i k , ej c z a s o w n i k !

§ 3.

Rzeczownik.

P o w t ó r z e n i e : Co oznaczają rzeczowniki? Wymieńcie narzędzia stolarza, cieśli, kowala! Wymieńcie kilka zwierząt drapieżnych! W y­

mieńcie kilka zwierząt pożytecznych! Wymieńcie gatunki zboża! W y­

mieńcie drzewa owocowe!

P o d z i a ł r z e c z o w n i k ó w .

P r z y k ł a d y : B a d e c-t i był znakomitym gen e r ał em. Wi e d e ń , stolica naszego p a ń s t w a , leży nad D u n a j e m . W A l p a c h są bujne ł ą k i . P a s t e r z pasie t r z o d ę . L a s dostarcza nam d r z e w a . W ą ż jest g o d ł e m m ą d r o ś c i . P o b o ż n o ś ć jest wielką c n o t ą .

Rzeczownikami nazywamy imiona osób, zwierząt i rzeczy.

Rozróżniamy rzeczowniki zmysłowe i umysłowe. Rzeczowniki

z m y s ł o w e są to nazwy istot lub rzeczy, które podpadają

pod zmysły, jak np. kamień, głos, sól, kadzidło; — rzeczowniki

u m y s ł o w e są to nazwy takich przedmiotów, które tylko

w myśli sobie wyobrażamy, np. cnota, dzielność, siła, złość,

działanie itp.

7. Zadanie. Wymień 10 rzeczowników z m y s ł o w y c h i 10 rzeczowników u m y s ł o w y c h !

Rzeczowniki z m y s ł o w e dzielą się na:

1. Imiona własne. Są to imiona, które tylko p o s z c z e ­ g ó l n y m osobom lub rzeczom przysługują, np. Franciszek, Jadwiga, Sobieski, Kraków, Węgry, Tatry, Wisła itp. Imię własne pisze się zawsze dużą literą.

,8. Zadanie. Wymień 15 imion własnych.

2. Imiona pospolity czyli nazwy, które są wspólne w s z y s t k i m przedmiotom t e g o s a m e g o g a t u n k u , jakoto:

człowiek, syn, sąsiad, panna, dziecko, dom, miasto, wieś itp.

9. Zadanie. Wymień 15 imion p o s p o l i t y c h !

3. Rzeczowniki zbiorow e, które oznaczają z b i ó r czyli o g ó ł osób lub rzeczy, np. szlachta, wojsko, trzoda, rodzina itp.

Rzeczowniki jed n ostk ow e oznaczają nazwę j e d n e j tylko osoby lub rzeczy, np. miecz, sąsiad, szlachcic itd. Wielu rzeczownikom z b i o r o w y m odpowiadają rzeczowniki j e d n o s t k o w e i od­

wrotnie, jak np, wojsko— żołnierz; pióro —pierze itd.

10. Zadanie. Wymień rzeczowniki j e d n o s t k o w e odpo­

wiadające następującym rzeczownikom z b i o r o w y m :

Bydło, stado, zboże, naród, las, pieniądze, flota, dziatwa, kwiecie.

4. Rzeczowniki składowe (tworzywne), oznaczające rzeczy, których najmniejsza cząstka ma nazwę całości, np.

woda, złoto, wapno, piasek itd.

11. Zadanie. Wymień 10 rzeczowników s k ł a d o w y c h czyli t w o r ż y w n y c h !

* Różnica między rzeczownikami z b i o r o w y m i a t w o ­

r z y w n y m i jest ta, że pierwsze oznaczają takie przedmioty,

których każda c z ą s t k a i n a c z e j się nazywa, niż całość, drugie

zaś wyrażają takie przedmioty, których część ta k s a m o jak

całość się nazywa, np. O j c i e c nie nazywa się: r o d z i n ą ,

k r o p e l k a w o d y zaś nazywa się: w o d ą .

— 7 —

Nareszcie podzielić można rzeczowniki na żyw otne i nie­

żywotne. Pierwsze oznaczają istoty ż y j ą c e , drugie m a r t w e , t. j. b e z ż y c i a , np. kamień, ziemia, szkło.

12. Zadanie. Napisz 10 rzeczowników ż y w o t n y c h i 10 n i e ż y w o t n y c h !

Rzeczowniki żywotne są albo osobow e, jeżeli oznaczają o s o b ę , jak np. brat, ojciec, matka, pani itd. albo zw ierzęce, jeżeli oznaczają zwierzęta, np. koń, orzeł, lis, pies, kura itd.

13. Zadanie. Napisz 10 rzeczowników ż y w o t n y c h ! /*iiy * Imiona zwierząt, roślin i nieżywotnych przedmiotów

nazywają się rzeczownikami rzeczow ym i — jako oznaczające wogóle rzeczy, w przeciwstawieniu do rzeczowników osobow ych , oznaczających o s o b y .

14. Zadanie. Napisz 10 rzeczowników o s o b o w y c h , 10 r z e c z o w y c h !

Rozróżniamy jeszcze oprócz wymienionych rzeczowników rzeczowniki zdrobniałe lub pieszczotliw e, ja k np. Jaś, córeczka, konik itd., i zgrubiałe, np. chłopczysko, babsko, konisko itp.

15. Zadanie. Napisz najpierw 10 rzeczowników z d r o ­ b n i a ł y c h , a następnie 10 rzeczowników z g r u b i a ł y c h !

Rzeczowniki umysłowe są to imiona różnych przymiotów, znamion, własności i czynności, które samą tylko myślą obej­

mujemy, jak np. młodość, pilność, ubóstwo, piękność, chód, bieg, lot itp. Do rzeczowników u m y s ł o w y c h należą także wszystkie rzeczowniki słow ne (z czasowników powstałe), jak np.

pisanie, działanie itp.

16. Zadanie. Napisz 10 rzeczowników u m y s ł o w y c h ! ffr. Zadanie. Wyszukajcie w następujących zdaniach rze­

czowniki i powiedzcie, które śą a) z m y s ł o w e , b) u m y s ł o w e , c ) ż y w o t n e , d j n i e ż y w o t n e , e) o s o b o w e , / ) r z e c z o w e , g) imiona p o s p o l i t e ,

imiona w ł a s n e :

Człowiek ma nieśmiertelną duszę a ciało śmiertelne. Twarz

człowieka jest zwierciadłem jego duszy i serca. Nauczyciel jest

przyjacielem dzieci. Młot jest narzędziem. Paw jest ptakiem

Wilk jest zwierzęciem drapieżnem. Cnota jest największem

większą ozdobą człowieka. Słuchanie i rozmyślanie kształci czło­

wieka. Franciszek Jósef I. jest od roku 1848. Cesarzem Austryi.

W Galicyi są dwie wielkie rzeki: Wisła i Dniestr.

np. Człowiek jest rzecz, osobowym i należy do imion pospolitych.

Pytania do powtórzenia materyału. Które rzeczowniki nazywamy z m y s ł o w y m i ? które u m y s ł o w y m i ? które ż y w o ­ t n y m i ? które n i e ż y w o t n y m i ? które o s o b o w y m i ? które r z e c z o w y m i ? które imionami w ła s n em i? k t ó r e p o s p o ­ l i t e mi ? Które rzeczowniki zowiemy z b i o r o w y m i ? które s k ł a d o w y m i ? które z d r o b n i a ł y m i ? które z g r u b i a ł y m i ?

Ćwiczenia piśmienne. Napisz po 5 rzeczowników*zmy­

ś l o w y c h ■ — u m y s ł o w y c h — o s o b o w y c h — z w i e r z ę ­ c y c h — n i e ż y w o t n y c h — z d r o b n i a ł y c h — z g r u b i a ­ ł y c h — z b i o r o w y c h — t w o r z y w n y e h — i m i o n w ł a ­ s n y c h i p o s p o l i t y c h !

§ 4.

Rodzaj rzeczownika.

P r z y k ł a d y : T e n uczeń pisze. T a uczenica rachuje. T o dziecię się bawi. T e n pies wyje. T a kura gdacze. T o źrebię jest piękne. T e n stół jest okrągły. T a ławka jest długa. T o pole jest urodzajne.

Rodzaj rzeczownika jest trojaki: męski, żeński i nijaki.

Każdy rzeczownik ma zazwyczaj tylko j e d e n rodzaj.

Rzeczowniki, przy których można położyć słówko: ten, są rodzaju m ę s k i e g o .

Rzeczowniki, przy których można położyć słówko: ta, są rodzaju ż e ń s k i e g o .

Rzeczowniki, przy których można położyć słówko: to, są rodzaju n ij a k i e go.

18. Zadanie. Wymień kilka rzeczowników m ę s k i c h , ż e ń s k i c h i n i j a k i c h !

* Rodzaj, który imiona przedmiotów mają w gramatyce,

zowiemy r o dz aj e m gramatycznym. Rodzaj, który przedmiotom

z przyrodzenia ich jest właściwy, zowiemy rodzajem r z e c z y w i-

— 9 —

s t y m czyli naturalnym . Tak np. rzeczownik „ d z i e c i ę 11 jest pod względem gramatycznym rodzaju nijakiego, ale w rzeczy­

wistości albo rodzaju m ę s k i e g o, jeżeli mamy na myśli c h ł o p c a, albo rodzaju ż e ń s k i e g o , jeżeli to dziecię jest dziewczynką.

Rodzaj rzeczownika poznajemy pb znaczeniu i zakoń­

czeniu.

M eskiego rodzaju na mocy z n a c z e n i a są wszystkie imiona ( mężczyzn, zwierząt samców i takich istot, które sobie wystawiamy w postaci i z przymiotami mężczyzn, np. rycerz, pan, wilk, pies, anioł, czart, wąż, smok, sędzia itd.

19. Zadanie. Wymień 10 osób płci m ę s k i e j !

Na mocy z a k o ń c z e n i a są rodzaju m ę s k i e g o wszystkie rzeczowniki, zakończone w I. przypadku liczby pojedynczej na spółgłoskę t w a r d ą , np. stół, włos, huk. głóg, itd. Jest jednak wiele rzeczowników, które lubo się kończą na spółgłoskę miękką, przecież są rodzaju m ę s k i e g o , np. pień, pal, bal, kloc, pie­

niądz itp.

20. Zadanie. Wymień kilka rzeczowników męskich, zakoń­

czonych na t w a r d ą spółgłoskę!

Ż eńskiego rodzaju na mocy z n a c z e n i a są imiona kobiet, zwierząt samic i takich istot lub rzeczy, które sobie wyobrażamy w postaci kobiet lub z własnościami żeńskiemi, np. Marya, pani, matka, królowa, gęś, kotka itd.

21. Zadanie. Wymień kilka rzeczowników o s o b o w y c h rodzaju ż e ń s k i e g o !

Na mocy z a k o ń c z e n i a są rodzaju ż e ń s k i e g o rzeczo­

wniki, zakończone w I-szym przyp. liczby pojedyn. na i, a, albo na jaką, spółgłoskę m i ę k k ą , np. cnota, dusza, gwiazda, miedź, topól, wieś, kość itd.

22. Zadanie. Napisz kilka rzeczowników rodzaju ż e ń ­ s k i e g o , zakończonych na spółgłoskę miękką!

Rodzaju n i j a k i e go na mocy z n a c z e n i a są rzeczowniki, wyrażające istotę jakąś niedorosłą, nierozwiniętą, niedawno narodzoną; np. dziecię, źrebie, kurczę, gąsię, cielę itd. Na­

stępnie uważamy za n i j a k i e : litery, wyrazy i zdania całe,

rzeczownie wzięte; np. wielkie; piękne to tam twoje z a r a z .

Na mocy z a k o ń c z e n i a są rodzaju n i j a k i e g o rzeczo­

wniki na o, e, e, np. złoto, błoto, serce, pole, imię itp.

23. Zadanie. Napisz 10 rzeczowników rodzaju n i j a ­ k i e g o !

* Nazwy gatunków zwierzęcych mają zazwyczaj jeden tylko rodzaj, bez względu na pleć, np. kot, jastrząb, orzeł, kruk, jaskółka, kukułka (samiec lub samica), chociaż niektóre wyrazy posiadają osobną formę na oznaczenie płci drugiej, np.

wilk — wilczyca; kot — kotka, kocica; orzeł — orlica. Niekiedy są to zupełnie inne słowa, np. o w c a — b a r a n ; k o ń — k l a c z ; p i e s — s u k a . Zresztą należy zwracać uwagę n ie na płeć okazu, o którym mówimy, ale na r o d z a j g r a m a t y c z n y danego rzeczownika. Tak np. rzeczowńik „ j a s k ó ł k a " jest tylko rodzaju ż e ń s k i e g o , „ s ł o w i k 11 tylko rodzaju m ę s k i e g o . Jeżeli zaś idzie nam koniecznie o oznaczenie płci danego przed­

miotu dodajemy do nazwy jego jeszcze wyraz „ s a m i e c “ lub

„ s a m i c a * .

24. Zadanie. Wymień kilka zwierząt rodzaju m ę s k i e g o , ż e ń s k i e g o i n i j a k i e g o !

* * Niektóre wyrazy są w języku polskim dwuplciowe;

tak np. mogą się uważać i za m ę s k i e i za ż e ń s k i e , według okoliczności, sługa, kaleka, gaduła, sierota itd. Mówić zatem można: b i e d n y s i e r o t a o chłopcu, i b i e d n a s i e r o t a o dziewczynie: w i e r n y s ł u g a i w i e r n a s ł u g a . /

Ćwiczenia ustne. Które z poniżej wymienionych rzeczo­

wników są m ę s k i e , które ż e ń s k i e , a które n i j a k i e ? Dom, pole, rozum, wola, duch, niebo, pień, drzewo, słońce, gwiazda, lew, wrona, wróbel, dzień, Józio, bat, chłop, biczysko, lato, Stefcio, dziadunio, kaznodzieja.

§ 5.

Liczba rzeczownika.

P r z y k ł a d y : Mąż pracuje. Żona oszczędza. Dziecię się bawi. Dąb rośnie. Róża kwitnie. Pole się zieleni.

Mamy w mowie naszej d w i e liczby: liczbę p o j e d y n c z ą

i liczbę mn o g ą .

— 11 ^—

Kiedyż używamy liczby p o j e d y n c z e j ? — a kiedy liczby m n o g i e j ?

25. Zadanie. Powiedz powyższe zdania w liczbie m n o g i e j ! 26. Zadanie. Powiedz następujące zdania w liczbie poje­

dynczej :

Dni niezawsze są pogodne. Tygodnie przemijają szybko.

Oczy są delikatne. Uszy ludzkie są małe. Ludzie rodzą się i umierają. Chrześcijanie powinni być cnotliwymi. Mrówki są pracowite.

27. Zadanie. Napisz 5 zdań dowolnych w liczbie pojedyn­

czej i w liczbie mnogiej!

* Imiona własne nieosobowe, wszystkie rzeczowniki zbio­

rowe, tworzywne i po największej części rzeczowniki umysłowe n i e m a j ą l i c z b y m n o g i e j , j a k np. Polska, Warszawa, dziatwa, ołów, mąka, chudość, stolarstwo, śmierć, praca itd.

Inne zaś rzeczowniki n ie u ż y w a j ą się nigdy w liczbie p o j e d y n c z e j , jak np. okulary, obcęgi, wrota, usta itd. Takie rzeczowniki nazywają się ułomnymi.

28. Zadanie. Wypiszcie z pośród następujących rzeczow­

ników wszystkie te, które nie mają liczby pojedynczej i utwórzcie zdania dowolne:

Ludzie, królowie, bracia,. gody, nożyce, siostry, małpy, chrzciny, imieniny, drożdże, kleszcze.

np. Ludzie pracują itd.

§ 6 .

Przypadki rzeczownika.

P o w t ó r z e n i e : Kiedy kładziemy rzeczownik w liczbie p o j e ­ d y n c z e j ? — Iiiedy w liczbie m n o g i ej ? Ile rozróżniamy r o d z a j ó w rzeczowników? — ile l i c z b ? — ile p r z y p a d k ó w? — Na jakie py­

tanie stoi każdy przypadek? — Który przypadek zowiemy p i e r w s z y m ?

— który d r u g i m ? itd. Kiedy pytamy się k t o ? — kiedy c o ? kiedy k o g o ? kiedy c z e g o ? itd.

W rzeczowniku rozróżniamy r o d z a j , l i c z b ę i p r z y ­ p a d k i .

29. Zadanie. Przepisz następujące pytania i odpowiedz na każde pytanie rzeczownikiem „ k o ń “ — a to najpierw w liczbie p o j e d y n c z e j , a potem w liczbie m n o g i e j :

I. Co biegnie!

i C z y j ogon jest piękny?

V. W o ł a j ą c na konia — jak zawołasz?

VI. C z e m jedziesz?

[O c z e m mówisz?

VII. (Na c z e m pędzisz?

I Przy c z e m s t o i s z ?

np. L i c z b a p o j e d y n c z a . L i c z b a m n o g a .

Koń biegnie. Konie biegną.

30. Zadanie. Pytaj się w następujących zdaniach o wyraz u c z e ń , u c z n i a itd.?

Dobry u c z e ń pisze. To jest książka dobrego u c z n i a . Dałem książkę dobremu u c z n i o w i . Widziałem dobrego u c z n i a . O dobry u c z n i u , pracuj wytrwale! Przestaję z dobrym u c z ­ n i e m. Pokładam nadzieję w dobrym u c z n i u .

31. Zadanie. Zamień w powyższem zadaniu liczbę poje­

dynczą na liczbę m n o g ą !

32. Zadanie. Powiedz w liczbie p o j e d y n c z e j następu­

jące zdania:

Pilni rolnicy pracują. Praca pilnych rolników jest mozolna. Grad zniszczył plony pilnym rolnikom. Szanuj pilnych rolników! Pilni rolnicy, oszczędzajcie! Rozmawiam z pilnymi rolnikami. Opowiadam o pilnych rolnikach.

II. ( C z y j a grzywa jest piękna?

( C z y j e oko jest piękne?

III. C z e m u się przypatrujesz?

IV. Co kupujesz?

itd.

— 13 —

33. Zadanie. Odpowiedz na następujące pytania wyrazem

„ d o b r a s i o s t r a ' 1, a to najpierw w liczbie p o j e d y n c z e j , a potem w liczbie m n o g i e j .

K t o idzie do miasta? K o g o proszę? K o m u dziękuję?

K o g o przepraszasz? Wołając na siostrę, jak zawołasz? K im się cieszysz? P r z y k i m siedzisz?

np. L i c z b a p o j e d y n c z a . L i c z b a mn o g a . Dobra siostra idzie do miasta. Dobre siostry idą do miasta.

itd.

34. Zadanie. Pytaj się o wyraz „ d o b r a m a t k &“ w na­

stępujących zdaniach:

D o b r a m a t k a dogląda gospodarstwa. Serce d o b r e j m a t k i jest tkliwe. D o b r e j m a t c e są wiadome potrzeby dziecka. D o b r ą m a t k ę zawsze kochać trzeba. O d o b r a m a t k o , pomóż mi! Dziecko się cieszy d o b r ą ma t k ą . W d o b r e j m a t c e ma dziecko swego anioła stróża. O d o b r e j m a t c e często wspominamy.

35. Zadanie. Zamień w powyższych zdaniach liczbę poje­

dynczą na liczbę m n o g ą !

36. Zadanie. Pytaj się w następujących zdaniach o wyraz

„ m r ó w k a 11!

Mała m r ó w k a pracuje. Szukam małej m r ó w k i . Przy­

patruję się małej m r ó w c e . Widzę małą m r ó w k ę . Mała m r ó w k o , odpocznij sobie! Cieszę się małą m r ó w k ą . Mówię o małej m r ó w c e .

37. Zadanie. Zamień w powyższem zadaniu liczbę poje­

dynczą na liczbę m n o g ą !

38. Zadanie. Odpowiedz na następujące pytania, odmie­

niając „ ś l i c z n e j a b ł k o “ w liczbie pojedynczej i mnogiej:

1. Co rośnie na jabłoni? 2. C z e g o szukasz na jabłoni?

3. C z e m u się przypatrujesz? 4. C o kupujesz? 5. Wołając śliczne jabłko, jak zawołasz? 6. C z e m się bawisz? 7. W c z e m są ziarnka?

np. Śliczne jabłko rośnie na jabłoni. Śliczne jabłka rosną na jabłoni.

39. Zadanie. Przepisz starannie następujące zdania i po­

wiedz, na jakie pytania odpowiadają rzeczowniki, w którym są p r z y p a d k u i w k t ó r e j l i c z b i e :

Człowiek pracuje albo głową albo rękami. Oddaj bratu książkę!

Ptak ma dziób i skrzydła. Pies jest stróżem domu. Pszczoły kłują żądłem.

O Boże, zlituj się nad ludźmi! Światło słońca razi oczy. Prawo wymierza sprawiedliwość wszystkim mieszkańcom kraju. Liczba gwiazd jest nie­

zliczona. Na świecie są różni ludzie. O przyjaciele, udzielcie przyjacio­

łom rady!

40. Zadanie. Utwórz zdania dowolne w liczbie mnogiej, posługując się wyrazami: k r ó l , p t a k , s i o s t r a , k o ś ć , p o l e !

np. Królowie pracują.

Rzeczowniki zmieniają w liczbie mnogiej końcowe głoski czyli końcówki, np. jabłko — jabłka, pole — pola, matka — matki itd.

41. Zadanie. Przepisz następujące zdania i powiedz, w którym p r z y p a d k u stoi rzeczownik „ w u j “ !

Tu mieszka dobry wuj . To jest dom dobrego wu j a . Cześć przy­

należy dobremu w u j o w i . Kocham dobrego wu j a . Proszę cię, dobry wu j u . Mieszkam z dobrym w u j e m . Mam nadzieję w dobrym wuj u.

np. K t o tu mieszka? Dobry w u j tu mieszka itd.

42. Zadanie. Zamień w powyższem zadaniu liczbę poje­

dynczą na liczbę m n o g ą !

np. Tu mieszkają dobrzy wujowie itd.

Na każde pytanie otrzymuje rzeczownik „ w u j “ tak w liczbie pojedynczej jak w liczbie mnogiej inne zakończenia.

W pierwszym przypadku liczby pojedynczej nie spostrze­

gamy w rzeczowniku „ w u j “ żadnej zmiany; w drugim przy­

padku widać już zmianę rzeczownika, bo mu przybyła koń­

cówka a, w trzecim owi, w czwartym a, w piątym u, w szóstym em, w siódmym u. Podobnież i w liczbie mnogiej.

T e d o d a t k i , k t ó r e z m i e n i a j ą l i c z b ę l ub p r z y ­

p a d e k r z e c z o w n i k a , z o w i ą s i ę końcówkami. Całkowita

zaś odmiana rzeczownika przez wszystkie siedm przypadków

nazywa się przypadkowaniem rzeczownika czyli deklinacją.

Powtórzenie. Dotąd dowiedzieliśmy się o r z e c z o w n i k u szczegółów następujących:

1. że rzeczownikiem nazywamy w y r a z , oznaczający osobę, rzecz lub pojęcie (ojciec, stół, mądrość):

2. że rzeczowniki dzielą się na zmysłowe i umysłowe;

żywotne i nieżywotne, osobowe i rzeczowe, zbiorowe i tworzywne, zdrobniałe i zgrubiałe, imiona własne i pospolite;

3. że rozróżniamy 3 rodzaje rzeczowników: męski, żeński i nijaki;

4. że rozróżniamy dwie liczby: pojedynczą i mnogą;

5. że rozróżniamy siedm przypadków;

6. że rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki.

§ 7.

Orzeczenie.

P o w t ó r z e n i e . Cóż to jest o r z e c z e n i e ? Na jakie pytanie odpowiada orzeczenie ?

P r z y k ł a d y : Ogień g r z e j e . Drzwi są z a m k n i ę t e . Chleb jest p o ż y w n y , Chleb jest p o ż y w i e n i e m . Żołnierz został o f i c e r e m . Dzieci stają się l u d ź m i . Bóg jest j e d e n . Ta książka jest w a s z a . Ten człowiek jest b e z z d o l n o ś c i .

O podmiocie można powiedzieć, co czyni, co się z nim dzieje, działo albo dziać będzie, jaki jest i czem jest.

Orzeczeniem jest w zdaniu albo a) c z a s o w n i k , albo b) i m i ę (przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik).

Jeżeli orzeczeniem jest i mi ę , wtenczas dodaje się jeszcze do niego łącznik. Ł ą c z n i k i e m w zdaniu jest słowo b y ć albo s t a ć si ę, z o s t a ć , p o z o s t a ć itp.

43. Zadanie. Przepiszcie wyż wymienione przykłady, pod­

kreślcie w nich orzeczenia i powiedzcie, przez jaką część mowy wyrażone jest o r z e c z e n i e w każdem zdaniu!

44. Zadanie. Wyszukajcie do następujących rzeczowników, jako podmiotów, stosownych orzeczeń:

Ręka, kaczka, drzewo, gruszka, len, orzeł, kowal.

— 15 —

45. Zadanie. Przepisz następujące zdania i pytaj się:

c z e m j e s t p o d m i o t ?

Wino jest napojem. Kura jest ptakiem. Szczupak jest rybą. Róża jest kwiatem. Agrest jest krzakiem. Nożyczki są, narzędziem.

46. Zadanie. Podkreśl w następujących zdaniach o r z e ­ c z e n i a , pytając się: c o r o b i p o d m i o t ? albo c o s ię d z i e j e z p o d m i o t e m ?

Kogut pieje. Zima zawita. Chrząszcz brzmi. Zegar wisi. Przyjaciel umarł. Książka leży.

47. Zadanie. Podkreśl w następujących zdaniach o r z e ­ c z e n i a i pytaj się: j a k i j e s t p o d m i o t ?

Fiołek jest wonny. Poziomka jest smaczna. Szkło jest przeźroczyste.

Niebo jest błękitne. Liść jest zielony. Pole jest urodzajne.

48. Zadanie. Wymieńcie w następujących zdaniach o r z e ­ c z e n i a i utwórzcie potem inne zdania z orzeczeniem mąjącem przeciwne znaczenie.

Szczęśliwy jest wesoły. Chory narzeka. Śmiały wygrywa. Jeleń jest prędki. Młot jest ciężki. Pielgrzym jest ubogi.

np. Nieszczęśliwy jest smutny.

* W pewnych wyrażeniach można ł ą c z n i k opuścić, jak np. Wielki to człowiek! My temu nie winni. Wstyd. Można.

Trzeba. Biada mi! Straszno.

Tak, jak podmiot, można opuścić i o r z e c z e n i e , a nie­

kiedy nawet i o b o j e r a z e m , jeżeli się ich domyślić można, np. w o d p o w i e d z i a c h na zapytania:

Czy tam był twój brat? — B y ł (brat). — Czy Jan kupił konia? — K u p i ł (Jan). — Czy S ł o w a c k i to napisał? — S ł o w a c k i (napisał). — Czy ten malarz jest sławny! — N ie (jest ten malarz sławny). Czyś dobrze sprzedał? — Ź l e (sprzedałem).

* * Orzeczenie rzeczownikowe stoi zwykle w przypadku VI., np. Żelazo jest metalem. Mucha jest owadem. Wieloryb nie 4<kt 'rybąx Jeżeli podmiotem jest zaimek „to “ , kładzie' się^rze-

czenie rzeczowne w przypadku pierwszym, np. Żelazo jest t o

metal. Napoleon —- t o był bohater. -v ' ^

— 17 —

§ 8 ^. Przymiotnik.

P o w t ó r z e n i e : Co oznaczają przymiotniki? Wymieńcie kilka przymiotów b a r w y — p o s t a c i — k i e r u n k u — r o z m i a r u — m a t e r y i !

P r z y k ł a d y : Niejeden człowiek jest u b o g i . D o b r y człowiek jest s z c z ę ś l i w y . Kula jest o k r ą g ł a . Topól jest w y s o k a . Dukat jest z ł o t y . J e d w a b n e suknie są d r o g i e . Linia jest p r o s t a albo k r z y w a .

O przymiot osoby lub rzeczy pytamy się zwykle wyrazami:

j a k i — j a k a — j a k i e ? Między rzeczownikiem a przymiotni­

kiem jest różnica ta, że rzeczownik oznacza i m i ę osoby lub rzeczy, a przymiotnik tylko p r z y m i o t osoby lub rzeczy.

W przykładzie: „ Z a c n y c z ł o w i e k u m a r ł " wyraz „ c z ł o w i e k ” jest rzeczownikiem, ponieważ oznacza i m i ę o s o b y s a me j , wyraz zaś „ z a c n y “ jest to przymiotnik, ponieważ oznacza

przymiot tej osoby. /

49. Zadanie. Przepisz przykłady następujące i podkreśl w każdym p r z y m i o t n i k :

Uczeń Wzorowy jest pociechą nauczyciela. Prawy obywatel broni ojczyzny, SumfSSJhy urzędnik zŚSługuje na pochwałę. Wieśniak jest pra­

cowity. Sędzia powinien być bezstronny. Miej serce litościwe!

Przymiotnik jest o r z e k a j ą c y m , jeżeli w połączeniu z podmiotem tworzy zdanie, np. Siarka jest żółta. Przymiotnik jest o k r e ś l a j ą c y m , jeżeli w połączeniu z rzeczownikiem tylko p e w n y r o d z a j osób lub rzeczy wyraża, np. Żółte liście drzew opadają w jesieni.

Przymiotnik może miejsce rzeczownika zastępować, jak np.

S u m i e n n y (rozumie się: człowiek) pracuje.

50. Zadanie. Oznaczcie, które przymiotniki są w następu- j ących przykładach . o r z e k a j ą c e , które o k r e ś l a^acjy.

^K||^T^y|^ie jabłko jadł, Im słodsze i e g ^ ^ i ^ ^ tem kwaśai®sz|,bywa ocet. N iem e'psy i ciche wody są nieuezpieomi Jeżeli mtórcli grzechów jim . karzesz, będziesz musiał karać większe. Kró­

lowie pofscy byli potężni.

Praktyczna gramatyka. II. (XI. 161.) 2

§ 9.

Odmiana przymiotnika.

P r z y k ł a d y : Uczeń p i l n y czyni dobre postępy. Odpowiedzi p i 1- n e g o ucznia są dobre. NauczycieL sprzyja uczniowi p i l n e m u . Nauczyciel chwali ucznia p i l n e g o . Uczniu p i l n y , bądź zawsze grzeczny! Z p i l ­ n y m uczniem każdy chętnie rozmawia. W p i l n y m uczniu pokładają rodzice nadzieję.

51. Zadanie. Połóżcie w powyższych zdaniach rzeczownik i przymiotnik „ u c z e ń p i l n y “ w liczbie mnogiej!

52. Zadanie. Połóż w następujących zdaniach „ d o b r a m a t k a “ w liczbie mnogiej:

D o b r a m a t k a stara się o dziecko. Serce d o b r e j m a t k i jest tkliwe. D o b r e j m a t c e jest dziecko posłuszne. D o b r ą m a t k ę kocha dziecko. D o b r a m a t k o , bądź zdrowa! D o b r ą m a t k ą cieszy się dziecko. W d o b r e j m a t c e mają dzieci nadzieję.

53. Zadanie. Powiedz następujące zdania w liczbie p o j e ­ d y n c z e j :

1. S ł o d k i e j a b ł k a rosną na jabłoni. 2. Szukamy s ł o d k i c h j a b ł e k . 3. Przypatrujemy się s ł o d k i m j a b ł k o m . 4. Kupujemy s ł o d k i e j a b ł k a . 5. S ł o d k i e j a b ł k a , spadnijcie z jabłoni! 6. Ba­

wimy się s ł o d k i e m i j a b ł k a m i . 7. W s ł o d k i c h j a b ł k a c h są ziarna.

Przymiotniki określające mogą stać w języku polskim p r z e d rzeczownikiem i p o nim.

Ponieważ osoby i rzeczy są t r o j a k i e g o rodzaju, dlatego przybierają i przydane im przymiotniki różne zakończenia stoso­

wnie do rodzaju rzeczownika. Mówimy zatem: dobry ojciec, dobra matka, dobre dziecko, wielki mąż, wielka lipa, wielkie dzieło. P r z y m i o t n i k i w i ę c o d m i e n i a j ą s i ę p r z e ? rodzaje.

Ponieważ rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przy­

padki, dlatego odmieniają się i należące do nich przymiotniki

przez liczby i przypadki.

— 19 —

§ 10 .

Stopniowanie przymiotnika.

A. S t o p n i o w a n i e p o r ó w n a w c z e .

P r z y k ł a d y : Żelazo jest c i ę ż k i e ; ołów jest c i ę ż s z y , niż że­

lazo ; złoto jest n a j c i ę ż s z e m z pomiędzy tych kruszców. Henryk ma o s t r y nó ż , Karol o s t r z e j s z y , a Jan n a j o s t r z e j s z y .

Zmiana przymiotników, przez którą oznaczamy stopień

<I przymiotu, zowie się stopniowaniem.

Mamy t r z y stopnie przymiotników, np. 1-szy stopień:

t w a r d y , 2-gi stopień: t w a r d s z y , 3-ci stopień: n a j t w a r d s z y . 54. Zadanie. Odpisz następujące przymiotniki z rzeczowni­

kami ; utwórz trzy stopnie tych przymiotników w obu liczbach:

S t a r e drzewo. K w a ś n y owoc. P i ę k n a dolina. S k r o m n y chłopiec. C z y s t a woda. P o j ę t n e dziecko. P u s t e pole.

55. Zadanie. Przepisz następujące zdania:

Józef jest ta k p i l n y , j a k S t a n i s ł a w .

Józef jest p i l n i e j s z y , niż Stanisław (od Stanisława).

Józef jest n a j p i l n i e j s z y ze wszystkich uczniów.

W powyższych przykładach porównywa się p i l n o ś ć J ó z e f a z p i l n o ś c i ą S t a n i s ł a w a i orzeka się w p i e r w s z e m z d a n i u , że Józef i Stanisław mają t e n s a m s t o p i e ń p r z y ­ m i o t u (pilności), w d r u g i e m z d a n i u orzeka się, że Józef ma p r z y m i o t (pilność) w wy ż sz y m s t o p n i u , niżeli Stanisław;

w t r z e c i e m z d a n i u orzeka się, że Józef ma t e g o p r z y ­ m i o t u (pilności) n a j w i ę c e j z e w s z y s t k i c h u c z n i ó w .

S t o p n i o w a n i e , , w k t ó r e m p o r ó w n u j e m y o s o b y Aub r z e c z y p o d w z g l ę d e m i c h p r z y m i o t ó w z o w i e s i ę

stopniowaniem porównawczem.

56. Zadanie. Przepisz następujące zdania i powiedz:

a ) które przedmioty porównujemy? b) jaki przymiot mają te przedmioty? c) w którym stopniu stoją przymiotniki? d) jakich słówek używamy do połączenia przymiotników porównanych?

2*

Miód jest słodki, jak cukier. Woda bywa tak czysta, jak łza. Woda jest zdrowsza od piwa i wina. Dusza jest zacniejsza od ciała. Buk jest twardszy, niż (niźli, niżeli, aniżeli) dąb. Dyament jest najdroższy z kamieni.

Sokrates uchodził za najmędrszego między Grekami.

§ 11 .

Tworzenie stopni przymiotnika.

P r z y k ł a d y : star-y, star-a, star-e, star-sz-y, star-sz-a, star-sz-e;

najstar-sz-y, najstar-sz-a, najstar-sz-e.

Stopień w y ż s z y przymiotnika tworzy się zapomocą wtrą­

cenia przyrostka sz między temat a końcówkę rodzajową. N a j ­ w y ż s z y stopień tworzy się, j?dy do wyższego stopnia dodamy na początku wyrazu liarosteKn aj.

Dla łatwiejszego wymówienia wtrąca się niekiedy zgłoska t(^ej przed przyrostek sz np. piękny, piękn-iejszy, najpiękniejszy.

57. Zadanie. Stopniuj w całych zdaniach przymiotniki:

s ł a b y , ł a k o m y , g r u b y , t ani , ł a t w y , p y s z n y .

Przyrostek -k, -efe, -ok odrzuca się przy stopniowaniu, np. słodki, słod-szy, nąj-słod-szy.

58. Zadanie. Stopniują w całych zdaniach przymiotniki:

d a l e k i , s z e r o k i , c i e n k i , g ł . ę b o k i , b r z y d k i !

* Przymiotnik d z i k i ma w stopniu 2-gim d z i k s z y , n i z k i ma n i ż s z y , m i a ł k i ma m i e l s z y , l e k k i ma l ż e j s z y , m i ę k k i ma m i ę k s z y , s z y b k i ma s z y b s z y .

b i a ł y , b i e l s z y , n a j b i e l s z y , w e s o ł y , w e s e l s z y , n a j w e s e l s z y , u c z o n y , u c z e ń s z y , n a j u c z e ń s z y ,

c z e r w o n y , c z e r w i e ń s z y , n a j c z e r w i e ń s z y , w a z k i , w ę ż s z y , n a j w ę ż s z y ,

d ł u g i , d ł u ż s z y , n a j d ł u ż s z y .

59. Zadanie. Stopniuj w zdaniach dowolnych przymiotniki:

mi ł y , d r o g i , b l i z k i , s r o g i !

* G o r ą c y ma w stopniu wyższym g o r ę t s z y ; g o r z k i

— b a r d z i e j ( w i ę c e j ) g o r z k i .

— 21 ^—

Niektóre przymiotniki stopniują się nieprawidłowo, jakoto:

I d o b r y , l e p s z y , n a j l e p s z y , z ł y , g o r s z y , n a j g o r s z y , w i e l k i , w i ę k s z y , n a j w i ę k s z y , ma ł y , m n i e j s z y , n a j m n i e j s z y .

60. Zadanie. Stopniuj w zdaniach powyższe przymiotniki!

* Niektóre przymiotniki, a mianowicie pochodzące od imion w ł a s n y c h lub t w o r z y w n y c h nie stopniują się wcale, a to z powodu swego z n a c z e n i a , np. słomiany, marmurowy, czeski, polski, ślepy, niemy, chromy, jadalny, ojcowski, żelazny, popie­

laty i wiele innych.

61. Zadanie. Utwórzcie zapomocą następujących wyrazów zdania, oznaczając r ó w n o ś ć przymiotu wymienionych rzeczy:

Śnieg (biały) — kreda. Kruk (czarny) — węgieł. Mech (zielony)

— trawa. Jodła (wysoka) — wieża. Mur (mocny) — skała. Gąbka (miękka) — wełna. Starzec (slaby) —■ dziecię,

np. Śnieg jest tak biały jak kreda.

62. Zadanie. Utwórzcie zapomocą następujących wyrazów zdania, w których przymiotnik byłby położony w d r u g i m stopniu:

Kamień, drzewo, twardy. Cyna, żelazo, ciężki. Syn, ojciec, młody.

Chłopiec, młodzieniec, stary. Łój, wosk, tani. Koń, krowa, mocny. Drzewo, pióro, lekki. Nóż, scyzoryk, ostry. Jedwab, wełna, drogi.

Bp. Kamień jest twardszy, niż drzewo.

63. Zadanie. Utwórzcie zapomocą następujących wyrazów zdania, kładąc przymiotnik w t r z e c i m stopniu:

Lis, chytre zwierzę. Pies, wierne zwierzę. Woda, zdrowy napój.

Ziemniaki, tania potrawa. Żelazo, pożyteczny lyuszęc. Lato, ciepła pora roku. Lipiec, gorący miesiąc. Zima, zimna-pora roku. Luty, krótki miesiąc,

np. Lis jest najchytrzejszym ze zwierząt.

§

12

Stopniowanie opisowe.

P r z y k ł a d y : Szczęśliwy, bardziej szczęśliwy, najbardziej szczęśliwy.

Zadowolony, bardziej zadowolony, najbardziej zadowolony.

D o b r y , mniej dobry, najmniej dobry.

Stopień przymiotu oznaczamy także, dodając do pierwszego

stopnia słówka: b a r d z i e j , n a j b a r d z i e j ; w i ę c e j , n a j ­

22

w i ę c e j ; mn i e j , n a j m n i e j . Takie stopniowanie zowie się stopniowaniem opisowem. Przysłówkami b a r d z o , n a j b a r d z i e j ; w i ę c e j , n a j w i ę c e j podwyższamy stopień przymiotu, a przy­

słówkami mn i e j , n a j m n i e j zniżamy stopień przymiotu jakiejś osoby lub rzeczy.

64. Zadanie. Utwórz zdania, stopniując w sposób o p i s o w y następujące przymiotniki: p i l n y , g o r z k i , d o b r y , c h u d y , k w a ś n y , g i b k i .

§ 13.

B. S t o p n i o w a n i e p r z y m i o t n i k a b e z w z g l ę d n e .

Z wysokiej góry jest p r z e ś l i c z n y widok. Jajka jedwabnika są m a l e ń k i e . Ta robota jest za c i ę ż k a . P r z e w i e l e b n y biskup przybył do miasta. Dziś obchodzimy święto p r z e n a j ś w i ę t s z e j Ti-ójcy. Jan jest b a r d z o p r z e b i e g ł y m kupcem.

S t o p n i o w a n i e bezwzględne j e s t to z mi a n a s t o p n i a p r z y m i o t u j a k i e j ś r z e c z y l u b o s o b y b e z w z g l ę d u na s t o p i e ń p r z y m i o t u i n n y c h r z e c z y l ub o s ó b .

Stopniowanie b e z w z g l ę d n e można wyrazić w c z w o r ak i .^sposób:

1. zapomocą stopnia równego i najwyższego;

2. przez przyrostki;

3. przez przybranki;

4. opisowo.

65. Zadanie. W jaki sposób wyrażono w następujących zdaniach stopniowanie b e z w z g l ę d n e :

Łatwowiernych w najohydniejszy sposób oszukują źli ludzie. Czyste sumienie jest największem dobrem. Słonie są najroztropniejsze, psy naj­

wierniejsze, a lisy najprzebieglejsze zwierzęta. W Szwecyi jest klimat zimny. Mój brat ma maleńki zegarek. Niektóre rośliny mają kielich lejkowaty. Przewyborne potrawy* były na stołach; arcydoskonala zupa rakowa, wyśmienita dziczyzna, najwytworniejsze leguminy i najdelikatniejsze przysmaki. Nader ciepły wiatr wieje. Zbyt zimna kąpiel szkodzi zdrowiu.

Powtórzenie. Dowiedzieliśmy się o p r z y m i o t n i k u szczegółów następujących:

1. Przymiotnik oznacza p r z y m i o t osoby lub w ł a s n o ś ć rzeczy, np. dobry, zły, cnotliwy.

2. Przymiotnik ma trzy końcówki r o d z a j o w e : męską, żeńską i nijaką.

3. Przymiotnik odmienia się przez p r z y p a d k i i l i c z b y . 4. Przymiotnik zmienia się przez s t o p n i e .

§ 14.

Z a i m e k .

P r z y k ł a d y : Józef ma nową książkę; on (Józef) dostał j ą (książkę) od s w o j e g o (Józefa) ojca. O na (książka) zawiera piękne powiastki, k t ó r e (powiastki) są bardzo pouczające. Trafił s w ó j na s w e g o , trafiła kosa na kamień. Przybył z garstką s w o i c h . T e n (prawi) o Pawle, ów o Gawle.

Wyrazy, które zastępują imiona (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki), zowią się zaimkami. Zaimki mogą być r z e c z o w n e albo p r z y m i o t n e , wedle tego, czy są użyte s a me , czy też p r z y r z e c z o w n i k u .

, 66. Zadanie. Przepiszcie następujące zdania i podkreślcie w nich zaimki:

Anusia poszła ze swoją matką na przechadzkę. Na drodze spotkały żebraka, który ich prosił o jałmużnę. Anusia otworzyła koszyk, który miała, wzięła kawałek chleba i podała mu go. Żebrak podarunkiem ucieszony, podziękował dobrodziejce, życząc jej szczęścia i dobrego powodzenia.

67. Zadanie. Przepiszcie następujące zdania i wymieńcie w nich z a i m k i :

Kto głosu sumienia słucha, ten czyni dobrze. Jaką miarą mierzysz, taką ci odmierzą. Karol jest to człowiek zacny; nie zapomina on o Swoim przyjacielu; zawsze o nim pamięta, zawsze go wspomaga, bo młodzieniec ten jest pono jego blizkim krewnym. Twoja nieuwaga ściągnie ci naganę.

Ci ludzie mówią zawsze prawdę; wszyscy im też wierzą. Czego się Jaś nie nauczył, tego się Jan nie nauczy. Wasza pilność cieszy nas. Sumienie moje jest dla mnie najlepszym sędzią.

§ 15.

Zaimek osobisty.

P r z y k ł a d y : Ja rachuję, ty rysujesz. On (Karol), ona (Marysia), o n o (dziecię) woła. Mn i e , c i e b i e , j e g o , j e j potrzebują rodzice do roboty. M n i e, t o b i e, j e m u, j e j dają rodzice pokarm. Mn i e , c i e b i e , j e S°) j je chwalą rodzice. Mną, t o b ą , ni m, ni ą, n i e m (dzieckiem) szczycą się rodzice. W e mn i e , w t o b i e , w n i m (synu), w n i e j i w n i e m (dziecku) mają rodzice zaufanie.

M y piszemy, w y czytacie, o n i (ludzie), o n e (konie, siostry, dzieci) pracują. Na s , was , i c h się wypierają krewni. Nam, wam, i m zakazują gry. Nas, was, i c h, j e napominają rodzice. Na mi , wa mi , n i m i świadczą się rodzice. W nas, w was , w n i c h mają rodzice nadzieję.

Zaimek j a zastępuje m o j e imię,

Z a i m k i , k t ó r e z a s t ę p u j ą i m i o n a o s ó b , z o w i ą s i ę z a i m k a m i osobistymi. Zaimek ja , my oznacza osobę, k t ó r a mówi, czyli osobę p i e r w s z ą , zaimek ty, wy oznacza osobę, do k t ó r e j się mówi, czyli osobę d r u g ą ; zaimek on, ona, ono, oni, o n e oznacza osobę, o k t ó r e j się mówi, czyli osobę t r z e c i ą .

Zaimki osobiste odmieniają się przez l i c z b y i p r z y ­ p a d k i , w 3-ciej osobie także przez r o d z a j e . Zaimki osobiste nałożą do zaimków r z e c z o w n y c h , bo zastępują miejsce rze­

czowników.

68. Zadanie. Odpowiedz calemi zdaniami na następujące pytania, odmieniając najprzód zaimek ja, potem ty, a nareszcie on — ona — ono przez liczby i przypadki:

1. Kto czyta? 2. Kogo szukają? 3. Komu kupują książki?

4. Kogo chwalą? 5 . - 6 . Kim się ucieszyli? 7. O kim mówią?

Np. L i c z b a p o j e d . Ja czytam. L i c z b a m n o g a . My czytamy itd.

ty my wy

t w o j e n a s z e w a s z e on, ona, o n o

oni , one, o n e

j e g o , j e j „

— 25 —

* Zaimki osobiste w przypadku 1-szym liczby pojedynczej i mnogiej kładą się w t e d y t y l k o w y r a ź n i e , kiedy chodzi 0 dobitne wyrażenie, ze nie o kim innym, ale właśnie o tej (a nie Mnej osobie) jest mowa:

np. Nie mój b ra t, ale ja pisałem do niego; ja stoję, a ty siedzisz;

przeciwnie: kupiłem konia. Chodź tu!

§ 16.

Zaimek wskazujący.

P r z y k ł a d y : T e n chłopiec jest pilny, t a m t e n leniwy. Dałem jałmużnę t e m u żebrakowi i dam jeszcze t a m t e m u . W t e m ćwiczeniu przykłady są trudniejsze. T a k i c h mężów znajdziesz rzadko. T a k i e j rzecfcy jeszcze nie widziałem. T y m ludziom trzeba pomagać. S am to zrobię. T e n pracuje, ów próżnuje.

Zaimki; które zastępują miejsce osoby lub rzeczy, na którą w s k a z u j e m y , zowią się z a i m k a m i w skazującym i. Takimi są: t e n — ta — t o ; t a m t e n — t a m t a — t a m t o ; ó w — o w a — o w o ; o n — o n a — o n o ; s a m — s a m a — s a m o ; t e n s a m — t a s a m a — t o s a m o ; t a k i — t a k a — t a k i e ; t a k o w y — t a k o w a — t a k o w e ; t e n ż e — t a ż — t o ż ; t a k i s a m — t a k a s a m a — t a k i e s a m o . T e n — t a — to wskazuje na przedmiot b l i ż s z y ; ów — o w a — owo, t a m ­ t e n — t a m t a — t a m t o na przedmioty d a l s z e , np. Pszczoła 1 mucha są owadami, o w a (tamta) jest pożyteczna, ta uprzy­

krzona.

69. Zadanie. Zamiast kresek połóżcie w następujących zdaniach zaimki: t e n — ta — t o ; ów — o w a — o w o :

Gęś i bocian są ptakami; — jest ptakiem błotnym, — ptakiem wodnym. Koń i wół są zwierzętami domowemi; — ma kopyta, — racice.

Wiosna i jesień są przyjemne; — zawdzięczamy kwiaty, —■ owoce.

Jodła i dąb są drzewami leśnemi; — należy do drzew liściowych, — do drzew iglastych. Pies i kot należą do zwierząt domowych; — jest wierny, fałszywy.

70. Zadanie. Zamiast kresek połóżcie w następujących zdaniach zaimki: t e n s a m — t a s a m a - t o s a m o ; t a k i s a m

— t a k a s a m a — t a k i e s a m o .

Ów cudzoziemiec, z którym mówiłeś, jest — , którego wczoraj w mieście widziałem. Popełnił — błąd, co ja. On jest jeszcze — , co był. Brat przybył o — godzinie, o której wuj odjechał. Jestem w — położeniu, w jakiem ty przed rokiem się znajdowałeś. Moi rodzice mają

— meble, jakie twój stryj posiada. — obrazy, jakie ci dziś matka podarowała, otrzymałem od ojca na imieniny.

Zaimki wskazujące odmieniają się przez r o d z a j e , l i c z b y i p r z y p a d k i ; są albo r z e c z o w n e , jeżeli stoją zamiast rzeczowników, albo p r z y m i o t n e , jeżeli zastępują miejsce przymiotników.

§ 17.

Zaimek dzierżawczy.

P r z y k ł a d y : M o j a książka jest to książka, która do mn i e należy. T w o j a książka jest to książka, która do c i e b i e należy. J e g o (chłopca) książka jest to książka, która do n i e g o należy. J e j (siostry) książka jest to książka, która do n i e j należy. J e g o (dziecka) książka jest to książka, która do n i e g o należy. M ó j brat wyjechał na wieś.

Postępy w naukach m o j e g o brata są dobre. M ó j brat darował tw o j ej siostrze lalkę. Widziałem dziś t w o j ą siostrę. Wyjechałem z m o i m bratem na wieś. W t w o i m ogrodzie kwitnie bardzo piękna róża.

Zgubiłem s w ó j pierścień.

71. Zadanie. Zamieńcie w powyższych zdaniach liczbę pojedynczą na liczbę mnogą!

Zaimki, zastępujące miejsce osoby lub rzeczy, do której coś należy, która coś dzierży, nazywają się zaimkami dzier­

żawczymi. Takimi są: m ó j — m o j a — m o j e ; twÓT— t w o j a — t w o j e ; s wó j — s w o j a -— s w o j e ; n a s z — n a s z a — n a s z e ; w a s z — w a s z a — w a s z e . Zaimki dzierżawcze są albo r z e c z o w n e albo p r z y m i o t n e .

72. Zadanie. Odpowiedz na następujące pytania wyrazem m ó j w całych zdaniach, najprzód w liczbie pojedynczej, a potem w liczbie mnogiej.

C z y j koń pasie się na łące? C z y j e g o konia grzywa jest czarna? C z y j e m u koniowi nie smakuje siano ? C z y j e g o konia wypro­

wadzili złodzieje ze stajni? C z y i m koniem brat orał pole? Na c z y i m koniu posłaniec przyjechał?

np. Mój koń pasie się na łące. Moje konie pasą się na łące.

— 27 —

73. Zadanie. Odpowiedz na powyższe pytania wyrazem t w ó j !

74. Zadanie. Tak samo odpowiedz wyrazem j e g o !

75. Zadanie. Tak samo odpowiedz wyrazem nas z , wa s z , i c h !

76. Zadanie. Na następujące pytania odpowiedz wyrazem mo j a , t w o j a , j e j :

C z y j a suknia jest nowa? C z y j e j sukni '.Jip% y są za długie?

C z y j e j sukni szkodzi w i l g o ć ? C z y j ą suknię uszyła krawcowa?

C z y j ą suknią pochwalić się można? Na c z y i c h sukniach plamy nie znać?

C z y j e suknie są nowe? C z y j c h sukien rękawy są za długie?

C z y i m sukniom szkodzi wilgoć ? - C z yj e suknie uszyła krawcowa?

C z y j e m i sukniami pochwalić się można? Na c z y i c h sukniach plam nie znać?

np. Moja suknia jest nowa.

77. Zadanie. Odpowiedz na powyższe pytania wyrazem n a s z a , w a s z a , i c h w całych zdaniach!

np. Nasza suknia jest nowa.

78. Zadanie. Odpowiedz na następujące pytania wyrazem t w o j e , j e g o w całych zdaniach!

C z y j e dziecko płacze? Dla c z y j e g o dziecka potrzebują mleka?

C z y j e m u dziecku zapisano receptę? C z y j e dziecko uleczył lekarz?

Za c z y j e m dzieckiem pobiegł chłopiec? O c z y j e m dziecku pamiętają?

79. Zadanie. Połóż powyższe pytania w liczbie" mnogiej i odpowiedz na nie w całych zdaniach wyrazami na s z e , wa s z e , i c h !

Zaimek d z i e r ż a w c z y : mó j , n a s z odnosi się do osoby p ie rw sze j; zaimek t wó j , w a s z do osoby drugiej a o b y d w a o d m i e n i a j ą s i ę p r z e z liczb y , rodzaje i przypadki. Osoba trzecia nie ma swego dzierżawczego zaimka; brak jego zastę­

puje się przez przypadek 2-gi zaimków wskazujących: j e g o , j e j , j e g o , i c h. W zaimku dzierżawczym 3-ciej osoby roz­

różniamy l i c z b ę , a r o d z a j tylko w liczbie p o j e d y n c z e j .

Zaimek dzierżawczy s w ó j -a, -e używa się bezwzględnie

na wszystkie 3 osoby tak liczby pojedynczej jak i mnogiej, jeżeli

tylko rzecz posiadana odnosi się do p o d m i o t u , np.

J a mam s w o j e książki, ty ś s w o j e sprzedał. On chowa s w o j e pieniądze. M y ś m y odwiedzili s w o i c h braci. W y napiszecie s w o j e zadania; o n i wypełnią s w o j ą powinność.

80. Zadanie. Przepisz następujące przykłady i powiedz, jak się zmienia myśl przez użycie zaimków.

Karol podlewa kwiaty w s w o i m ogrodzie. Karol podlewa kwiaty w j e g o ogrodzie. Ojciec mieszka w s wo i m, domu. Ojciec mieszka w j e g o domu. Ona wychowała s w o j ą córkę. Ona wychowała j e j córkę.

Sprzedałem s w o j e książki. Sprzedałem j e g o , j e j , i c h książki.

* Zaimki d z i e r ż a w c z e : mój , t wó j , s w ó j opuszczają się, jeżeli nie ma wątpliwości, czyją jest ta rzecz, o której się mówi. Zdania, jak np. Podniosę swoje oczy ku niebu, jestem spokojny w mojem sumieniu, wypiłem już moją kawę, są b ł ę d n e . Należy mówić i pisać: Podniosę oczy ku niebu. Jestem spokojny

w sumieniu. Wypiłem już kawę.

§ 18.

Zaimki względne.

P r z y k ł a d y : Uczeń, k t ó r y się pilnie uczy, dobre czyni postępy.

Uczeń, k t ó r e g o obyczaje są wzorowe, sprawia nauczycielowi radość.

Jodła, k t ó r a jest pięknem drzewem, należy do drzew szpilkowych.

Wielkie są dobrodziejstwa, k t ó r e codziennie od Boga otrzymujemy.

Mam wielu przyjaciół, k t ó r y c h towarzystwo mi jest przyjemne. K t o chce być szczęśliwym, musi żyć cnotliwie. Co dziś zrobić możesz, nie odkładaj na jutro! Książka, k t ó r e j szukasz, leży na.stole. J a k i pan, taki kram. K t o smaruje, ten dobrze jedzie. Nic nie ma, k t o wszystko stracił.

Zaimki, odnoszące się do osoby lub rzeczy w i a d o m e j , zowią się zaimkami względnymi. Takimi są: kt o, c o ; k t ó r y -a, -e; j a k i -a, -e.

Zaimki kt o , c o zastępują miejsce rzeczownika i nazywają się r z e c z o w n e ; zaimki: k t ó r y , j a k i zastępują miejsce przymiotników i zowią się dlatego p r z y m i o t n e .

81. Zadanie. Zamiast wyrazów wyróżnionych drukiem, połóż zaimel, k t o :

C h ł o p i e c nie słucha, ten potem żałuje. t U c z eri się uczy, ten uczonym będzie. Ż o ł n i e r z walczy mężnie, ten zwycięży. W a l u ś szuka, ten znajdzie. R o z r z u t n y marnotrawi pieniądze, ten zawsze biednym będzie. Bolesław czas marnuje, ten majątek marnuje.

np. Kto nie słucha, ten potem żałuje.

— 31 —

§ 20 . Zaimek zwrotny.

P r z y k ł a d y : Eto s i e b i e nie szanuje, ten s ię poniża. Kupiłem s o b i e kapelusz, chcąc s ię od upału zasłonić. Ty s i e b i e tylko kochasz.

Nie umie s o b ą rządzić. On zawsze o s o b i e tylko mówi i s o b ą tylko jest zajęty. Wszyscy ludzie są s o b i e równi. Kłócicie s ię między s o b ą . W y o s o b i e tylko pamiętacie. Ziomkowie walczą przeciw s o b i e , bo zapomnieli o s o b i e .

Zaimek, służący na wyrażenie zwrotu osoby działającej ku sobie samej, zowie się zaim kiem zw rotnym . Jeden tylko mamy taki zaimek w polskim języku: s i e b i e , s o b i e , si ę, s o b ą . Używamy go dla wszystkich osób, liczb i rodzajów. Do zaimka zwrotnego można dla większej dobitności dodać zaimek wskazujący sam, np. On c e n i t y l k o s i e b i e s a m e g o .

Zaimek zwrotny zastępuje zawsze rzeczownik, jest więc zaimkiem r z e c z o w n y m .

88. Zadanie. Odpowiedz całemi zdaniami na następujące pytania zaimkiem z w r o t n y m :

1 ---

2. K o g o pilnuje samolub?

3. . Ko mu ufa samolub?

4. K o g a kocha samolub?

5 .

6. K im się pyszni samolub?

7. O k im mówi samolub?

np. Samolub pilnuje siebie samego.

| 89. Zadanie. Połóż powyższe pytania w liczbie mnogiej i odpowiedz na nie zaimkiem z w r o t n y m !

90 Zadanie. W następujących zdaniach połóż zamiast krasek zaimek z w r o t n y :

Oleś sądzi każdego podług — . Ten pan nie ufa Bogu, lecz tylko — . Samochwalca chwali tylko — . Mysią i mówią o — . Kto chce rządzić druflimi,' rządzić się ma — .

. 91. Z a d a n ie .

Zamiast wyrazów, odznaczonych drukiem,

pot:iż zaimek z w r o t n y :

Jasio dla J a s i a kupił książkę. Jaś J a s i o w i zawdzięcza swe wyszczególnienie. Stasio tylko samego S t a s i a koclia. Michaś nawet z M i c h a s i e m się sprzecza. Adaś w A d a s i u nie wiele ma odwagi.

Zaimek z w r o t n y nie ma przypadka pierwszego, bo się odnosi zawsze do podmiotu, który sam zawsze stoi w przypadku pierwszym.

§ 21 . Zaimek nieokreślny.

P r z y k ł a d y : K t o ś woła. To mi w s z y s t k o j e d n o . Listy j a k i e ś mam do Pana. Z k i m k o l w i e k mówimy, powinniśmy być uprzejmi dla niego. Nie powierzaj tego n i k o m u ! N i k o g o nie wi­

działem na ulicy. N i e j e d e n już utonął w morzu. Daj mi c o k o l w i e k ! Używałem w s z e l k i c h środków, ale ż a d e n nie pomógł. Bóg stworzył świat z n i c z e g o . C z y j ś pies do nas się przybłąkał. C z y j e k o l wi e k to jest, nie ruszaj tego! Mówmy o c z e m i n n e m ! Powiem ci c oś . N i e k t ó r z y ludzie zawsze narzekają.

Zaimki, oznaczające osobę lub rzecz n i e p e w n ą , n i e ­ o z n a c z o n ą , zowią się zaimkami nieokreślnymi. Takimi s ą : k t o ś , k t o k o l w i e k , coś, c o b ą d ź , c o k o l w i e k i prze­

czące: ni kt , n i c (te wszystkie są r z e c z o w n e ) ; — ^a k i ś , k t ó r y ś , j a k i k o l w i e k , j a k i b ą d ź , k t ó r y k o l w i e k , k t ó r y - b ą d ź , e z y j k o l w i e k , c z y j ś , n i c z y j , n i e k t ó r y , n i e j a k i , j e d e n , n i e j e d e n , n i j a k i , p e w i e n (pewny), i nni , k a ż d y , w s z e l k i (wszelaki), w s z y s t e k , ż a d e n i nieodmienne co za (jeden) — to są p r z y m i o t n e zaimki n i e o k r e ś l n e .

92. Zadanie. Napisz kilka zdań dowolnych, używając zaimków n i e o k r e ś l n y c h !

93. Zadanie. Przepisz zdania następujące i podkreśl wszystkie z a i m k i , oznaczając ich g a t u n e k :

Kto tam? Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje. Ten, co się sam chwali, od nikogo chwałony nie będzie. Kochaj bliźniego, jak siebie samego! Bądź usłużny przyjaciołom twoim, ciesz się z ich szczęigcia, i oddaj każdemu, co się jemu należy ! Jak sobie pościelesz, tok się wyśpisz. Kto chce każdemu dogodzić, nikomu nie dogadza.

94. Zadanie. Oznacz g a t u n e k z a i m k ó w w następujących

przykładach:

— 33 —

Ten człowiek każdego prześladuje; nikt też i jego nie oszczędza, nie wyświadcza mu przysługi i nie kocha go. Kto jest przyjacielem ka­

żdego, zwykle niczyim nie jest przyjacielem. Nasz, wasz i ich dom jest ładny. Ten człowiek jest hogaty, któremu to starczy, co ma. Słońce, którego ciepło nas ogrzewa, jest wielką bryłą niebieską. Czyje są to książki? Jakie książki czytamy chętnie? Który z twych braci jest naj­

starszy? Ow człowiek jest rzetelny.

Powtórzenie. Cóż to jest z a i me k ? Wymień kilka zaimków!

Jak dzielimy zaimki? Które zaimki są r z e c z o w n e ? — które p r z y m i o t n e ? Wymień zaimki o s o b i s t e ! z w r o t n e ! w s k a ­ z u j ą c e ! d z i e r ż a w c z e ! p y t a j n e ! w z g l ę d n e ! n i e o k r e ś l n e ! Do czego przyczyniają się zaimki w mowie? (do z w i ę z ł o ś c i ! przez zaimki bowiem zapobiegamy nazbyt częstemu powtarzaniu imion}. Których zaimków używa się bez względu na rodzaje?

Które zaimki odmieniają się przez liczby, przypadki i rodzaje?

Którego zaimka używa się bez względu na osoby i rodzaje odmieniając go przez przypadki w obu liczbach jednakowo?

P r z y k ł a d y : Mamy tylko j e d n e g o Boga w t r z e c h osobach, od którego wszystkie rzeczy pochodzą. Gospodarz ma t r o j a k i e wina w piwnicy. W niektórym roku rodzi się. w i e 1 e owoców, ale m a ł o wina.

Luty jest d r u g i m miesiącem roku.

Słowa, które oznaczają i l o ś ć czyli l i c z b ę osób lub rzeczy, zowią się liczebnikami.

95. Zadanie. Licz od jednego do trzydziestu! Licz od trzydziestu do jednego w tył!

Liczebniki, które wyrażają i l o ś ć czyli l i c z b ę d o k ł a d n i e , jak np. dwa, d z i e s i ę ć , p o t r ó j n y , d z i e w i ą t y , p i ę c i o r o , t r o j a k i , zowią się liczebnikami oznaczonymi ( o k r e ś l n y m i ) .

Liczebniki, które podają i l o ś ć czyli l i c z b ę n i e d o ­ k ł a d n i e , t. j. tylko w przybliżeniu, jak np. k i l k a , w i e l e , ma ł o , t y l e , w i e l o r a k i , zowią się liczebnikami nieozna­

czonymi ( n i e o k r e ś l n y m i ) .

Praktyczna gramatyka II. (XI. 161.) 3

22.

§ 23.

Liczebnik.