SECTIO J
A N N A L E S
U N I V E R S I T AT I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XXXII, 3 2019
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koszalinie. Instytut Spraw Społecznych
RENATA LEMAŃCZYK
ORCID: 0000-0003-4077-3131 renlem@wp.pl
Psychoprofilaktyka zachowań ryzykownych u młodzieży
Psycho-prevention of Risky Behaviour among Youths
STRESZCZENIE
W niniejszym artykule została ukazana specyfika zachowań ryzykownych wśród młodzieży oraz działań psychoprofilaktycznych, z którymi wiąże się niebezpieczeństwo negatywnych konse- kwencji zarówno dla nich samych, jak i dla ich otoczenia. Przedstawiony model psychoprofilaktyki jest ukierunkowany na przygotowanie do życia i radzenie sobie z codziennymi problemami, war- tości i autorytety oraz wypracowanie poczucia odpowiedzialności u młodych ludzi za ich działania i umiejętność rozróżniania dobra od zła. Niniejszy artykuł jest nie tylko teoretycznym wskaźnikiem, lecz także wskazówką do prowadzenia działań mających na celu minimalizację zachowań ryzykow- nych wśród młodych ludzi.
Słowa kluczowe: profilaktyka zachowań ryzykownych; strategie psychoprofilaktyki; program profilaktyki
WPROWADZENIE
Niepokojące statystyki z ostatnich lat dotyczące picia przez młodzież alko- holu, zażywania środków psychoaktywnych, zachowań agresywnych czy prze- stępczych, agresji skierowanej na siebie, nadużywania internetu, cyberprzemocy, aktywności seksualnej, pornografii internetowej, gier komputerowych propagu- jących przemoc, niszczenia własnej kariery szkolnej czy zaburzeń odżywiania skłaniają do podejmowania prób poszukiwania przez badaczy i praktyków pra- cujących z młodzieżą rozwiązań ograniczających rozmiary tych zachowań ryzy- kownych. Aby móc za nimi podążać, należy więcej umieć, rozumieć, a przede
wszystkim sprawniej i skuteczniej działać. Strategie, z którymi jednocześnie wią- że się wzrost zainteresowania działaniami psychoprofilaktycznymi, ukierunko- wanymi zwłaszcza na młodych ludzi, mają zatem w niniejszym artykule swoje uzasadnienie.
CHARAKTERYSTYKA ZACHOWAŃ RYZYKOWNYCH U MŁODZIEŻY Zachowania ryzykowne, zwane też często zachowaniami problemowymi, można określić najogólniej jako różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego (Szymańska, 2012; Ostaszewski, 2014). Zachowania ryzykowne wywołuje najczęściej określona sytuacja życiowa, która powoduje, że młody człowiek nie jest w stanie jej sprostać. Największe nasilenie zachowań ryzykownych przypada na okres adolescencji, który wiąże się z większym praw- dopodobieństwem wystąpienia problemów ze zdrowiem, utrudnień w relacjach społecznych oraz szkód rozwojowych (Dzielska, Kowalewska, 2014).
W literaturze wyróżnia się cztery powiązane ze sobą rodzaje ryzykownych zachowań wśród młodzieży (Ostaszewski, 2014; Woynarowska, 2017, s. 439):
– klasyczne zachowania problemowe (np. picie alkoholu, używanie środków psy- choaktywnych, przedwczesne kontakty seksualne, zachowania antyspołeczne), – zachowania antyzdrowotne, które nie powodują sankcji społecznych, ale pro- wadzą do negatywnych skutków dla zdrowia (np. „niezdrowy” sposób odży- wiania, zachowania sedenteryjne, mała aktywność fizyczna),
– nieodpowiednie wypełnianie roli ucznia, wyróżnione ze względu na znaczne ryzyko dla prawidłowego rozwoju (np. złe oceny, wagary, przerwanie edukacji), – tzw. nowe zachowania ryzykowne, określane także jako problemy lub uzależ-
nienia behawioralne (np. hazard, cyberprzemoc, siecioholizm).
Podejmowanie zachowań ryzykownych przez młodych ludzi jest często me- chanizmem radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych, takich jak niepo- wodzenia w nauce czy konflikty w kontaktach z chłopakiem lub dziewczyną.
Większa skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych występuje więc u młodych ludzi, gdyż są narażeni na negatywne wpływy rówieśników i konflik- towe relacje rodzinne. Popularnymi sposobami wyjścia z owej sytuacji są często:
ucieczka w zachowania problemowe, zwiększona skłonność do eksperymentowa- nia, poszukiwania nowych doświadczeń i testowania swojej niezależności (Osta- szewski, 2014, s. 343; Ostaszewski, 2017).
Wielu autorów wskazuje zgodnie, że zachowania ryzykowne chodzą parami lub często idą w parze z innymi problemami, mają tendencję do współwystępowa- nia np. z problemami w szkole (Gaś, 2000; Szafraniec, 2011; Ostaszewski, 2017;
Woynarowska, 2017). Jeżeli więc z jakichś względów jedno zachowanie jest utrud- nione lub niemożliwe, to młody człowiek może wbudować w to miejsce z koniecz-
ności inne negatywne zachowanie. Oznacza to, że inicjacja jednego zachowania ryzykownego znacząco zwiększa prawdopodobieństwo wejścia w następne zacho- wania ryzykowne, np. picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami toruje najczę- ściej drogę inicjacji agresji i przestępczości, palenie tytoniu ułatwia przekraczanie następnych barier, a tym samym przyspiesza i toruje drogę inicjacji alkoholowej.
Pod wpływem alkoholu młodzi ludzie podejmują wiele innych zachowań ryzy- kownych, np. dopuszczają się agresji skierowanej na ludzi bądź przedmioty. Rów- nież część inicjacji seksualnych dokonuje się pod wpływem alkoholu (Szymańska, 2012). Wiele zachowań ryzykownych podejmowanych przez młodzież związanych jest też z gwałtownym rozwojem technologii informacyjnych (Pyżalski, 2012).
Zachowania ryzykowne młodzieży są w dużym stopniu przemijającym epi- zodem, związanym ze specyficznymi potrzebami i zadaniami okresu adolescencji.
W drodze do dorosłości młodzież musi nauczyć się samodzielności oraz ukształ- tować swoją osobowość i tożsamość.
PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE ZACHOWAŃ RYZYKOWNYCH U MŁODZIEŻY
Koncepcję wyjaśnienia zachowań ryzykownych zaproponowali Richard i Shirley Jessor. Zgodnie z ich teorią zachowania ryzykowne mają m.in. znacze- nie rozwojowe i umożliwiają młodemu człowiekowi (Szymańska, 2012):
- zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (takich jak: miłość, akceptacja, uznanie, bezpieczeństwo, przynależność) oraz potrzeb emocjo- nalnych (radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi, redukcja lęku i frustracji),
- realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości, poszukiwanie wartości, uzyskanie niezależności od dorosłych).
Młody człowiek, który nie znajduje akceptacji, miłości bądź nie ma poczucia przynależności społecznej w środowisku swego życia, może poszukiwać swego miejsca, podejmując określone zachowanie ryzykowne (np. sięgać po alkohol, zacząć „ćpać” itp.), kierując się przy tym różnymi motywami. Przyczyn takich zachowań należy szukać prawdopodobnie w sferze psychospołecznego funkcjo- nowania jednostki i na tej płaszczyźnie można jedynie przeciwdziałać temu zja- wisku. Palenie np. jest traktowane jako źródło przyjemności, a papieros staje się atrybutem dorosłości oraz służy nawiązywaniu kontaktów społecznych, poza tym pozwala upodobnić się do ludzi odnoszących sukcesy, bohaterów filmów i reklam (bogatych, młodych, pięknych, zdrowych, szczęśliwych). Wystarczy zapalić pa- pierosa tej samej marki, by poczuć się jednym z nich (Pstrąg, 2000, s. 62–63).
Perspektywa niepalenia i dożycia późnej starości nie jest więc dla młodzieży zbyt atrakcyjna. Nie odmówią sobie „tak wielkiej przyjemności” tylko po to, by zostać w dalekiej przyszłości tym, kim nie chcą być, tj. starcami.
Wśród najczęściej występujących motywów zachowań ryzykownych wy- mienia się (Szymańska, 2012; Dzielska, 2017):
- motywy ucieczkowe: ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych, ucieczka od pustki, nudy i monotonii, ucieczka od samotności i lęku – cha- rakterystyczne wśród młodzieży z wysokim poziomem tendencji autode- strukcyjnych, która próbuje albo zwrócić uwagę na siebie i swoje problemy, albo rzeczywiście pragnie pozbawić się życia,
- motywy konformizmu: upodabnianie się do innych członków grupy rówie- śniczej, aby uzyskać ich uznanie, oparcie, przyjaźń,
- motywy egzystencjalne: poczucie sensu życia, pustka wewnętrzna,
- motywy poszukiwania: ciekawość jak działa narkotyk, chęć przeżycia czegoś niezwykłego,
- motywy hedonistyczne: dążenie do przyjemności, zmniejszenie zahamowań, - motywy prestiżowe i snobistyczne: chęć pokazania się bardziej dorosłym,
zaprezentowania się jako osoby ważnej, ciekawej, wyróżniającej się ponad przeciętność.
Wspólnym mianownikiem różnych zachowań ryzykownych podejmowa- nych przez młodzież są niewątpliwie negatywne konsekwencje zdrowotne i roz- wojowe. Zachowania te według wielu badaczy mogą (Ostaszewski, 2014; Woy- narowska, 2017):
- stwarzać zagrożenie dla zdrowia i bezpieczeństwa oraz wiązać się z częstym występowaniem problemów zdrowotnych i wypadków,
- utrudniać młodym ludziom prawidłowe funkcjonowanie w rolach społecz- nych właściwych dla ich wieku, w tym: utrudniać wypełnianie roli ucznia, narażać na konflikty z prawem, prowadzić do okresowej izolacji lub wyklu- czenia społecznego, przyczyniać się do przedwczesnego rodzicielstwa i wie- lu problemów z tym związanych,
- zakłócać rozwój osobisty, kształtowanie się tożsamości i adekwatnego obra- zu samego siebie, co sprzyja powstawaniu takich problemów psychicznych, jak zaburzenia nastroju, depresyjność, myśli i próby samobójcze,
- utrudniać nabywanie umiejętności potrzebnych w dorosłym życiu, zdobycie odpowiedniego wykształcenia i umiejętności zawodowych, co przekłada się na problemy z zatrudnieniem i utrudniony start w dorosłe życie.
Motywy podejmowanych zachowań ryzykownych przez młodzież są zatem podobne lub nawet identyczne. Często młody człowiek wybiera jakieś konkretne zachowanie, ponieważ jest ono najprostszym sposobem w realizacji bądź pozwala na osiągnięcie ważnego dla niego celu. Może to być spowodowane chęcią uzyska- nia aprobaty grupy społecznej lub najbliższych członków rodziny. Nie zdaje sobie jednak sprawy z konsekwencji wyboru danego zachowania (tabela 1).
Tabela 1. Przykłady informacji o bezpośrednich zdrowotnych i psychospołecznych negatywnych skutkach wybranych zachowań ryzykownych
Zachowanie Przykłady informacji o negatywnych skutkach Picie
alkoholu – konflikty z rówieśnikami (bójki), rodzicami („szlabany” w domu), nauczycielami w szkole (pogorszenie ocen)
– konsekwencje pogorszonej koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz oceny sytuacji: wypadki i urazy, utrata kontroli nad swoim ciałem
– konsekwencje utraty świadomości z powodu wypicia dużej ilości alkoholu:
zamarznięcia, kradzieże, wykorzystywanie seksualne, zakrztuszenie się wymiocinami
– podejmowanie ryzykownych decyzji pod wpływem alkoholu: ryzykowne kontakty seksualne, wykroczenia, inne wysoce ryzykowne zachowania grożące utratą życia, np. jazda z pijanym kierowcą, zabawy na dachu lub balkonie na dużej wysokości, eksperymentowanie z dopalaczami, narkotykami, lekami – konsekwencje prawne wybryków i zachowań antyspołecznych
podejmowanych pod wpływem alkoholu: zawiadomienie szkoły, rodziców, skierowanie sprawy do sądu rodzinnego, nadzór kuratora
Palenie
papierosów – konsekwencje estetyczne: brzydki zapach ubrań i własnych pomieszczeń, palenie papierosów w ukryciu, np. w toaletach
– konsekwencje związane z relacjami społecznymi: konflikty z rodzicami, problemy w relacjach intymnych z niepalącym partnerem/partnerką, trudności w znalezieniu zatrudnienia
– konsekwencje ekonomiczne: wydawanie znacznej części kieszonkowego na papierosy, zmniejszenie swojej „siły nabywczej”
– konsekwencje zdrowotne: gorsza wydolność organizmu i kondycja fizyczna, większa podatność na infekcje, uzależnienie
Nadużywanie
internetu – konsekwencje zdrowotne wielogodzinnego przesiadywania przed monitorem komputera: zwiększona podatność na infekcje, pogorszenie nastroju lub nasilenie problemów zdrowia psychicznego, bóle w okolicy szyi, ramion, nadgarstków, zaburzenia neurologiczne, trudności w zasypianiu
– konsekwencje społeczne: osłabienie kontaktów osobistych z innymi ludźmi, poczucie izolacji i osamotnienia, zaniedbywanie bezpośrednich relacji z bliskimi
– zaniedbywanie obowiązków w szkole i w domu, konflikty z rodzicami – utrata lub osłabienie dotychczasowych zainteresowań i zajęć, np. zaprzestanie
uprawiania sportu, niepodejmowanie wysiłku fizycznego, aktywności towarzyskich, nieczytanie książek
Uprawianie
hazardu – konsekwencje finansowe: utrata kontroli nad pieniędzmi (gracz wydaje więcej pieniędzy na grę, niż chce lub planował, pożycza pieniądze)
– konsekwencje dla życia rodzinnego: kradzieże domowe (gracz kradnie lub wydaje pieniądze z budżetu domowego i przeznacza je na granie, kłamie na temat swojego grania lub utrzymuje swoje uzależnienie w tajemnicy przed bliskimi)
– konsekwencje dla swoich zainteresowań: hazard staje się najważniejszą rzeczą w życiu, gracz zaczyna wierzyć w „wielką wygraną” i obsesyjnie do niej dąży – konsekwencje dla zdrowia psychicznego: gracz zaczyna uprawiać hazard, aby
uciec od problemów życiowych i trudnych emocji Źródło: (Woynarowska, 2017, s. 443).
Nie można zaprzeczyć, że podejmowane przez młodzież zachowania stano- wią sygnał dla dorosłych i należy je traktować poważnie. Jeśli ten sygnał zostanie dostrzeżony we wczesnym etapie podejmowania przez nich zachowań ryzykow- nych, to umiejętna pomoc nauczyciela, rodzica czy terapeuty może koncentrować się na bezpośrednich zdrowotnych i psychospołecznych skutkach zachowań ryzy- kownych, a tym samym może przyczynić się do rozwiązania zaistniałego proble- mu oraz pozwolić na wycofanie się z zachowań ryzykownych.
PODEJMOWANIE ZACHOWAŃ RYZYKOWNYCH PRZEZ MŁODZIEŻ – STATYSTYKA
Wyniki wielu badań wskazują, że tylko część młodzieży – od kilkunastu do trzydziestu kilku procent – przechodzi przez okres adolescencji bez zaangażo- wania się w zachowania o dużym ryzyku dla zdrowia i rozwoju. Większość mło- dzieży należy albo do grupy umiarkowanego ryzyka (eksperymentatorów), czyli podejmuje kilka zachowań ryzykownych, albo do grupy dużego ryzyka (oko- ło 25% młodzieży), w której występuje wiele takich zachowań (Woynarowska, 2017, s. 440). Należą do nich: palenie tytoniu, picie alkoholu, upijanie się, uży- wanie innych substancji psychoaktywnych, bójki, wczesna inicjacja seksualna, zjawisko przemocy rówieśniczej w środowisku szkolnym, dręczenie i przemoc rówieśnicza. Choć wiedza o tych zachowaniach ryzykownych jest znacząca, po- nieważ znane są ich etiologiczne i fenomenologiczne aspekty oraz skutki, a także powszechne są informacje z zakresu czynników chroniących i czynników ryzyka, to jednak wyniki wielu badań prowadzonych w Polsce (m.in. międzynarodowe badania ankietowe nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC, badania ESPAD oraz „badania mokotowskie”) świadczą o tym, że rozmiary po- dejmowania tych zachowań przez młodzież są duże i podlegają dynamice, stąd konieczność ich ciągłego monitorowania (Gołembowska, 2017, s. 8).
Wyniki badań HBSC przeprowadzonych w 2014 r. wskazują (Mazur, 2015), że:
1. W grupie 11–15-latków:
- 12% paliło papierosy z różną częstością, 8% paliło regularnie,
- 43% piło alkohol z różną częstotliwością, 6% co najmniej raz w tygodniu, - 21% upiło się co najmniej raz w życiu, a 3% ponad 10 razy,
- 31% w ostatnim roku brało udział w bójkach z rówieśnikami,
- 31% było w ostatnich dwóch miesiącach co najmniej raz sprawcami dręcze- nia rówieśników.
2. W grupie 15–16-latków:
- 24% używało marihuany lub haszyszu co najmniej raz w życiu, - 17,5% przeszło inicjację seksualną.
Wyniki badań nad rozpowszechnianiem nowych zachowań ryzykownych wśród młodzieży pozwalają stwierdzić, że w sposób ryzykowny:
- około 5% uprawia gry hazardowe (Niewiadomska i in., 2015),
- około 16% korzysta z internetu i komputera (Pisarska, Ostaszewski, Raduj, Wójcik, 2014).
Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w 2015 r. wśród młodzieży w ramach międzynarodowego projektu „European School Survey Project on Al- cohol and Drugs” (ESPAD) ukazują natężenie zjawiska zachowań ryzykownych wśród młodzieży (Sierosławski, 2015):
1. Najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży są napoje alkoholowe:
– 83,8% uczniów z młodszej grupy (15–16-latków) oraz 95,8% uczniów ze starszej grupy (17–18-latków) chociaż raz w ciągu całego swojego życia piło, – 48,6% 15–16-latków i 82,3% 17–18-latków piło w czasie ostatnich 30 dni, – najbardziej popularnym napojem alkoholowym wśród młodzieży jest
piwo, a najmniej – wino.
2. Palenie tytoniu jest zachowaniem mniej powszechnym:
– 56,2% uczniów z młodszej grupy i 71,5% uczniów ze starszej grupy cho- ciaż raz w życiu paliło,
– 26,4% 15–16-latków i 41,7% 17–18-latków paliło w czasie ostatnich 30 dni.
3. Używanie substancji nielegalnych wśród uczniów:
– 25% uczniów z młodszej grupy i 43% uczniów ze starszej grupy chociaż raz w ciągu całego życia używało substancji nielegalnych,
– wśród 15–16-latków pod względem rozpowszechniania używania sub- stancji nielegalnych jest LSD lub inne halucynogeny,
– wśród 17–18-latków dominuje amfetamina, marihuana i haszysz.
4. Rozpowszechnianie używania tzw. dopalaczy:
– 10,3% 15–16-latków oraz 12,6% 17–18-latków sięgnęło po „dopalacze”
w czasie ostatnich 30 dni.
5. Zagrożenia wynikające z gier hazardowych:
– 8,5% 15–16-latków oraz 10,8% 17–18-latków deklaruje takie zachowanie.
Jak pokazują wyniki dotychczasowych badań ogólnopolskich, picie alkoholu przez młodzież stało się niemal statystyczną normą. Używanie substancji niele- galnych, rozpowszechnianie „dopalaczy” i nadużywanie internetu to coraz bar- dziej widoczne problemy młodzieży. Niewątpliwie konieczne jest podejmowanie w tym zakresie nie tylko badań na poziomie regionalnym i lokalnym, lecz także konkretnych działań profilaktycznych, również w skali kraju.
POZIOMY PSYCHOPROFILAKTYKI
Psychoprofilaktykę zachowań ryzykownych najtrafniej można określić jako proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z zachowaniami problemowy- mi, które zagrażają zarówno jego prawidłowemu rozwojowi, jak i życiu, a także
ograniczenie i likwidowanie czynników, które zaburzają ten prawidłowy proces oraz dezorganizują zdrowe życie (Gaś, 2002). W takim rozumieniu jest ona sys- temem działań na określonych poziomach, których celem jest zapobieganie wy- stąpieniu lub rozpowszechnieniu się różnych odmian wykolejenia społecznego, a jednocześnie ukształtowanie u jednostki pozytywnych cech osobowych.
Psychoprofilaktyka w związku z tym powinna być prowadzona na trzech po- ziomach (Gaś, 2002; Szymańska, 2012; Gaś, Poleszak, 2017):
1. Profilaktyka pierwszorzędowa – adresowana do grup niskiego ryzyka.
Działania są podejmowane, zanim problemy się pojawią lub przekształcą się w sytuację kryzysową. Działaniami prewencyjnymi obejmuje się szerokie i nie- poddane diagnozie populacje. Realizatorami programów są przede wszystkim nauczyciele wspierani przez specjalistów. Głównym terenem działań jest szkoła.
Profilaktyka pierwszorzędowa ma dwa cele: promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykow- nych. Poprzez różne działania przekazuje się młodzieży następujący komunikat:
„Poczekaj do dorosłości!”.
2. Profilaktyka drugorzędowa – adresowana do grupy podwyższonego ryzy- ka. Działania są podejmowane we wstępnej fazie rozwoju trudności. Ukierunko- wane są na jednostkę lub grupę, a ich celem jest rozwiązanie zaistniałego proble- mu i odzyskanie przez nastolatka poziomu konstruktywnej funkcjonalności oraz zabezpieczenie go przed poważniejszymi trudnościami. Cele i zadania profilakty- ki drugorzędowej sprowadzają się do diagnozy i ograniczenia głębokości i czasu trwania zachowań ryzykownych. Obejmują:
– edukację specyficznych populacji i jednostek traktowanych jako grupy (oso- by) wysokiego ryzyka,
– redukcję występowania problemów eksperymentalnie lub okazjonalnie oraz zachowań ryzykownych w sytuacjach wysokiego ryzyka,
– redukcję zjawiska piętnowania osób o zachowaniach ryzykownych i propa- gowanie zdrowego stylu życia.
Realizatorami programów są głównie psychologowie, socjoterapeuci, dorad- cy rodzinni (przy czym ważne jest też wsparcie psychologów klinicystów). Za- jęcia prowadzone są najczęściej w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, placówkach oświatowo-wychowawczych i socjoterapeutycznych. Działania obej- mują swoim zakresem strategie wczesnej identyfikacji, wczesnej diagnozy i inter- wencji oraz techniki interwencji kryzysowej. Przez różne działania przekazuje się komunikat: „Wycofaj się!”.
3. Profilaktyka trzeciorzędowa – adresowana do grupy wysokiego ryzyka. Dzia- łania są podejmowane po rozwiązaniu kryzysu i koncentrują się na osobach, które poradziły sobie z kryzysem. Profilaktyka ta ma na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do nor- malnego życia w społeczeństwie. Głównie są to leczenie, rehabilitacja i resocjalizacja.
W profilaktyce trzeciorzędowej realizatorami programów są lekarze specjali- ści, psychologowie klinicyści, psychoterapeuci, rehabilitanci, pracownicy socjal- ni, kryminolodzy, wyspecjalizowani pracownicy policji itp. Programy te wyma- gają współpracy między przedstawicielami wielu resortów. Terenem tych działań są poradnie specjalistyczne, szpitale, zakłady karne, placówki wychowawcze i resocjalizacyjne.
Wskazuje się na następujące cele profilaktyki trzeciorzędowej (Gaś, 2002, s. 20–21):
– zatrzymanie rozwoju zachowań ryzykownych,
– redukcję niebezpieczeństwa powrotu do zachowań ryzykownych,
– usprawnianie formy pomocy dla osób o zachowaniach ryzykownych i ich rodzin,
– poprawę jakości życia rodzin z osobą problemową,
– redukowanie zachowań ryzykownych współwystępujących z innymi zacho- waniami ryzykownymi,
– likwidowanie piętna społecznego, jakie ciąży na osobach przejawiających zachowania ryzykowne.
Wynika z tego, że bardzo ważne w psychoprofilaktyce jest zachowanie kolej- ności działań. Im głębszy jest poziom profilaktyki, tym większe są koszty związa- ne z koniecznością zatrudniania wysoko wykwalifikowanych specjalistów, dłuż- szy czas trwania terapii oraz mniejsza skuteczność. Na każdym poziomie działania profilaktyczne zakładają inne cele, angażują różne zadania oraz formy realizacji działań i śledzenia skutków (Wojcieszek, 2002; Kawula, 2003, s. 425). Nie ulega wątpliwości, że działania profilaktyczne powinny być tak zaplanowane i prowa- dzone, aby ewentualny opór czy trudności nie zatrzymały wartościowych zadań oraz by ograniczanie szkód wynikających z przejawianych zachowań umożliwiło nastolatkom wycofanie się z zachowań ryzykownych.
STRATEGIE PSYCHOPROFILAKTYKI I ICH SKUTECZNOśĆ
Niebezpieczne skutki zachowań ryzykownych można w znacznym stopniu ograniczyć przez odpowiednią edukację i działania profilaktyczne. Strategie pro- filaktyczne mają na celu redukowanie lub kompensowanie czynników ryzyka przez rozwijanie wiedzy, przekonań i umiejętności chroniących młodych ludzi przed angażowaniem się w zachowania ryzykowne. Odpowiednio dobrane i prze- kazane informacje mogą im pomóc w osiągnięciu ważnych dla nich celów oraz w realizacji potrzeb rozwojowych. Niezbędne jest więc edukowanie i uwrażliwia- nie młodych ludzi na zagrożenia związane z podejmowaniem niepotrzebnego ry- zyka (Ostaszewski, 2014; Woynarowska, 2017, s. 441).
W profilaktyce zachowań ryzykownych wymienia się kilka strategii (Szy- mańska, 2012):
1. Strategie informacyjne – dostarczenie informacji na temat skutków zacho- wań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wy- boru. U podstaw tej strategii leży przekonanie, że młodzi ludzie zachowują się ryzykownie, ponieważ zbyt mało wiedzą o mechanizmach i następstwach takich zachowań. Zakłada się, że dostarczenie informacji o skutkach zachowań ryzy- kownych (wykład, film) spowoduje u nich zmianę postaw oraz w rezultacie wpły- nie na zmianę zachowań.
Programy informacyjne muszą spełniać wiele warunków, aby rzeczywiście miały znaczenie zapobiegawcze. W przypadku zaniechania przestrzegania pew- nych zasad działania mogą one mieć bardzo niską skuteczność lub nawet spo- wodować poważne szkody. Ogromne znaczenie ma również osoba przekazująca wiadomości. Od jej wiarygodności w znacznym stopniu zależy siła oddziaływa- nia informacji. W związku z tym stawia się działaniom informacyjnym następu- jące warunki:
- przekazywane informacje powinny być dostosowane do możliwości percep- cyjnych odbiorcy i już posiadanego zasobu wiedzy,
- przekazywane informacje powinny być rzetelne i podawane rzeczowo, aby nie wzbudzać ciekawości lub niedowierzania,
- przekazywane informacje nie powinny być zbyt szczegółowe, aby nie stano- wiły instruktażu dla konkretnego zachowania ryzykownego.
2. Strategie edukacyjne – celem jest pomoc w rozwijaniu ważnych umie- jętności psychologicznych i społecznych (umiejętności nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się na- ciskom otoczenia itp.). U podstaw tych strategii leży przekonanie, że nawet ludzie dysponujący odpowiednią wiedzą podejmują zachowania ryzykowne wynikające z braku wielu umiejętności niezbędnych w życiu społecznym. Deficyt w zakresie kompetencji społecznych uniemożliwia im budowanie głębszych, satysfakcjonu- jących związków z ludźmi, powoduje ciągłą frustrację, uniemożliwia odnoszenie sukcesów (np. zawodowych). Szukają więc chemicznych podpórek, by przetrwać.
Programy edukacyjne składają się z bloków ćwiczeń, w których uczestnicy mogą poznawać własne braki w zakresie różnych umiejętności i zacząć je trenować.
Są to przeważnie ćwiczenia właściwego komunikowania się, mówienia „nie”
w sytuacji nacisku grupowego, odraczania reakcji emocjonalnych, relaksacji itp.
Strategie edukacyjne skupiające się na kształtowaniu i rozwijaniu umiejęt- ności psychologicznych i społecznych uważane są za jedne z najbardziej sku- tecznych. Trening w zakresie kształtowania tych umiejętności powinien stanowić ważny element szkolnych programów profilaktycznych, których celem jest reduk- cja zachowań ryzykownych.
3. Strategie alternatyw – celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu, przynależności) oraz osiągnięciu satysfakcji życiowej przez stwa- rzanie możliwości zaangażowania się w działalność pozytywną (artystyczną, spo-
łeczną, sportową itp.). U podstaw tych strategii znajduje się założenie, że wielu ludzi nie ma możliwości zrealizowania swej potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów czy też rozwoju zainteresowań. Doty- czy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo. Motywem jest tutaj tzw. nuda, a „dzieci ulicy” są tego najlepszym przykładem. Działania profi- laktyczne polegają właśnie na stwarzaniu alternatyw dla zachowań ryzykownych (coś zamiast picia, ćpania czy agresji). Są to miejsca oferujące atrakcyjne zaję- cia: kluby sportowe, koła zainteresowań, teatry amatorskie albo zespoły muzycz- ne, harcerstwo itp. Strategie alternatyw są dość powszechnie oceniane jako sku- teczne, choć trudno w badaniach ocenić ich efektywność, ponieważ efekty mogą się pojawić po dłuższym czasie. Programy alternatyw organizowane w szkołach, na osiedlach czy w gminach stwarzają młodzieży możliwość zaangażowania się w działalność, która daje satysfakcję, sprzyja rozwojowi, która jest akceptowana społecznie i zapobiega angażowaniu się w działania destrukcyjne.
4. Strategie interwencyjne – celem jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu się i rozwiązywaniu swoich problemów oraz wspieranie w sy- tuacjach kryzysowych. Trudno ocenić ich skuteczność. Realizowane programy wczesnej interwencji wymagają znacznej indywidualizacji podejścia. Wymienia się dwa warunki ich skuteczności: profesjonalizm i odpowiednie cechy osobowo- ści osoby udzielającej pomocy (wiarygodność i zaufanie) oraz pozyskanie i włą- czenie rodziców ze względu na fakt powiązania zachowań ryzykownych z proce- sami zachodzącymi w rodzinie. Efektywność działań znacznie podnoszą treningi umiejętności wychowawczych dla rodziców, których dzieci przeżywają zaburze- nia zachowania.
5. Strategie zmniejszania szkód (harm reduction) – przewidziane głównie na potrzeby profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatami tych działań są grupy naj- wyższego ryzyka, w przypadku których zawiodły wczesna psychoprofilaktyka, interwencje, terapia, resocjalizacja. Są to narkomani i alkoholicy z długim sta- żem, prostytutki i recydywiści, którzy z różnych względów nie mogą lub nie chcą wycofać się z ryzykownych zachowań. Często żyją w trudno dostępnych gettach i stanowią niebezpieczny margines, wymykający się spod kontroli instytucji pań- stwowych i społecznych.
Wymienia się następujące elementy strategii zmniejszania szkód: docieranie z opieką medyczną do narkomanów, wydawanie czystych narkotyków na receptę, wymianę igieł i strzykawek, leczenie substytucyjne (terapia metadonem), pomoc socjalną, dystrybucję prezerwatyw, promocję i dystrybucję innych środków ste- rowania płodnością.
Strategie zmniejszania szkód stosuje się nie tylko wobec osób z trudno do- stępnego marginesu, lecz także wobec osób z krótkim stażem w zakresie zacho- wań problemowych (np. uprawianie prostytucji na własną rękę lub zatrudnianie się w agencjach towarzyskich). Uzasadnieniem tej strategii jest założenie, że wie-
le osób nie zrezygnuje z zagrażających zachowań, należy więc zmniejszyć samo zagrożenie.
W literaturze odnajdujemy – wykorzystywane obecnie przez wielu prakty- ków – następujące strategie edukacji profilaktycznej (Ostaszewski, 2014; Woy- narowska, 2017):
1. Strategia informacyjna – dostarcza się młodzieży odpowiednio dobrane informacje i koncentruje się na bezpośrednich zdrowotnych i psychospołecznych skutkach zachowań ryzykownych. Wykorzystuje się w nich nie tylko tzw. metody podające (pogadanki, wykłady, prelekcje, filmy, ulotki i inne materiały informa- cyjne), lecz również tzw. metody interaktywne (aktywna rola ucznia w procesie przyswajania informacji, wymiana myśli, dyskusja, zbieranie informacji i do- świadczeń) oraz metodę projektów (dyskusja, wchodzenie w rolę, analizowanie i rozwiązywanie problemów).
Działania edukacyjne powinny skupić się na kształtowaniu subiektywnych norm i indywidualnych postaw, dwustronnej komunikacji nauczyciel–uczeń oraz otwartym stylu porozumiewania się uczestników i strategii słownej zwanej mową eksploracyjną.
2. Edukacja normatywna – kształtowanie i wzmacnianie subiektywnych norm przeciwnych podejmowaniu zachowań ryzykownych (na ile znaczące dla ucznia osoby akceptują planowane przezeń zachowanie lub go nie akceptują).
Strategia edukacyjna polega na osłabianiu presji i korygowaniu błędnych przeko- nań młodzieży (subiektywnych norm) na temat rozmiarów i akceptacji używania substancji psychoaktywnych. Wykorzystuje się tutaj etapy uczenia się przez do- świadczanie Davida Kolba.
3. Edukacja rówieśnicza – polega na modelowaniu właściwych postaw i za- chowań prozdrowotnych, realizowanych wspólnie przez dorosłych i młodych li- derów. Wykorzystuje się tutaj założenia teorii społecznego uczenia się (obser- wację zachowań ludzi, naśladowanie). Edukację rówieśniczą prowadzą naturalni liderzy grup młodzieżowych lub znaczący rówieśnicy, wolontariusze. Typowy- mi zadaniami, które realizują liderzy, są np. kierowanie pracą zadaniową małych grup, prowadzenie dyskusji na forum grupy, odgrywanie scenek, prowadzenie za- baw edukacyjnych.
4. Psychoedukacja – celem jest wspieranie zdrowia psychicznego młodzie- ży, ich prawidłowego rozwoju, rozwijanie umiejętności psychospołecznych, które mogą im pomóc w nawiązaniu zdrowych relacji z rówieśnikami oraz ra- dzeniu sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami życiowymi, sprzyjają osiąga- niu lepszych wyników w nauce i funkcjonowaniu w roli ucznia. Psychoeduka- cja w praktyce szkolnej polega na przekazywaniu wiedzy na temat wybranych umiejętności psychospołecznych i prowadzeniu ćwiczeń warsztatowych rozwi- jających te umiejętności (np. programy wychowawczo-profilaktyczne, szkoła promująca zdrowie).
5. Edukacja w grupach ryzyka – odnosi się do młodzieży, która np. ekspery- mentuje z substancjami psychoaktywnymi, dokonała wykroczeń lub czynów chu- ligańskich, podejmuje ryzykowne zachowania seksualne, ma poważne kłopoty z wypełnianiem obowiązków szkolnych. Ten poziom działań jest określany jako profilaktyka selektywna i wskazująca. W pracy z uczniami przydatnym narzę- dziem jest metoda interwencji profilaktycznej w szkole. Jej celem jest powstrzy- manie rozwoju zachowań ryzykownych, które najczęściej dotyczą używania sub- stancji psychoaktywnych lub zachowań aspołecznych.
Wśród metod interwencji profilaktycznej wymienia się metodę dialogu mo- tywującego (skoncentrowana na osobie, dyrektywna metoda wzmacniania we- wnętrznej motywacji do zmiany przez badanie i przezwyciężanie ambiwalent- nych uczuć i postaw) oraz minimalizowanie szkód (edukacja ukierunkowana na minimalizowanie lub ograniczenie szkód zdrowotnych i społecznych poprzez do- starczanie informacji, uczenie umiejętności i modyfikowanie postaw osób zacho- wujących się ryzykownie).
PROGRAMY I DZIAŁANIA PSYCHOPROFILAKTYCZNE W śRODOWISKU SZKOLNYM
Miejscem szczególnie intensywnych działań psychoprofilaktycznych na rzecz młodzieży powinna być szkoła. Szkoła ujawnia lub wręcz wyzwala trud- ności młodzieży związane z przyjmowaniem odpowiedzialności za własne życie, jest miejscem intensywnego rozwoju w zakresie funkcjonowania interpersonal- nego i społecznego w grupie rówieśniczej oraz konfrontacji autorytetów i kształ- towania się poczucia własnej tożsamości nastolatka. Szkoła wypełnia też znaczną część aktywnego życia młodzieży, a z perspektywy rodziców – jest sposobem we- ryfikacji oczekiwań związanych z własnym dzieckiem.
Oddziaływania psychoprofilaktyczne dotyczące zachowań ryzykownych są przedmiotem wielu analiz i badań. Według autorów zawsze sprowadzają się one w środowisku szkolnym do (Dzielska, 2017, s. 9–10):
- profilaktyki uniwersalnej: działań podejmowanych jak najwcześniej w ra- mach promocji zdrowia prowadzonej przez rodziców, wychowawców i opie- kunów, pedagogów szkolnych, psychologów, nauczycieli. Celem tych dzia- łań jest promowanie zdrowego stylu życia, kształcenie właściwych postaw prozdrowotnych oraz kształcenie umiejętności psychospołecznych niezbęd- nych młodym ludziom w procesie socjalizacji,
- profilaktyki selektywnej: działań polegających na ograniczaniu czynników ryzyka związanych ze środowiskiem rodzinnym i rówieśniczym, obalaniu fałszywych przekonań normatywnych dotyczących zachowań ryzykownych, kształtowaniu umiejętności niezbędnych w rozwoju emocjonalnym i spo- łecznym młodzieży (realizatorami tych programów są psychoterapeuci, psy-
chologowie, pracownicy świetlic socjoterapeutycznych, doradcy rodzinni).
Celem tych działań jest zapobieganie, ograniczenie lub zaprzestanie podej- mowania przez młodzież zachowań ryzykownych,
- profilaktyki wskazującej, skierowanej do osób, u których rozpoznano pierw- sze objawy zaburzeń lub szczególnie zagrożonych rozwojem problemów wynikających z podejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia. Jej re- alizatorami są osoby przygotowane w zakresie pomocy psychologicznej lub terapeuci.
Działania profilaktyczne prowadzone w środowisku szkolnym, które obecnie są upowszechniane w Polsce, zaprezentowali Bühringer i Kuenzel-Boehmer. Wy- różnili oni (Zajączkowski, 2003, s. 13–14):
1. Model oświaty zdrowotnej – celem jest przekazywanie informacji o za- chowaniach niekorzystnych i ich konsekwencjach dla człowieka i społeczeństwa.
Model ten może przyjmować następujące formy: rzeczowy przekaz informacji o zachowaniach dewiacyjnych w formie prelekcji, pogadanek, filmów edukacyj- nych, plakatów itp., a także o ich negatywnym wpływie na jednostkę i społeczeń- stwo, eksponowanie skutków zachowań ryzykownych (plakaty, filmy, zdjęcia, spotkania z osobami, które zetknęły się z zachowaniami ryzykownymi, np. pre- lekcje wygłaszane przez trzeźwych alkoholików).
2. Model edukacji humanistycznej – celem jest prawidłowy rozwój osobo- wości, a dotyczy to np. poczucia własnej wartości, umiejętności wyrażania uczuć, radzenia sobie ze stresem itp. W modelu tym poprzez takie formy, jak praca w ma- łych grupach, zajęcia integracyjne, gry i zabawy dąży się do korekty, wzmocnie- nia i rozwinięcia wyżej wskazanych zmiennych osobowościowych.
3. Model edukacji społecznej – celem jest kształtowanie u jednostek umiejęt- ności przeciwstawiania się presji społecznej skłaniającej do zachowań ryzykow- nych. Model ten obejmuje naukę mówienia „nie” (czyli asertywności) oraz roz- poznawanie wpływów zewnętrznych na proces podejmowania decyzji (reklama, mass media).
4. Model edukacji w zakresie umiejętności życiowych – celem jest kształ- towanie umiejętności umożliwiających zaspokajanie potrzeb psychicznych bez uciekania się do zachowań ryzykownych. Sprzyja temu np. budowanie pozytyw- nego obrazu siebie, podejmowanie decyzji społecznie akceptowanych itp.
5. Model alternatywnych form – celem jest kształtowanie umiejętności ak- tywnego spędzania czasu wolnego w sposób konstruktywny, a nie destrukcyjny.
Formami działań są wszelkie sposoby spędzania czasu wolnego w różnorodnych świetlicach, klubach, na wycieczkach.
6. Model promocji zdrowia – celem jest doprowadzenie do dobrego samo- poczucia we wszystkich sferach życia indywidualnego i zbiorowego. Model ten obejmuje wszelkie programy propagujące zdrowy styl życia bez nikotyny, alko- holu i narkotyków.
Nowoczesne programy profilaktyczne stawiają sobie za cel nie tylko wy- posażenie ich odbiorców w rzetelną wiedzę, jednocześnie bowiem istotne jest kształtowanie ważnych umiejętności psychospołecznych, w tym głównie przeko- nań i systemu wartości u młodych ludzi. Wykorzystuje się do tego cykle spotkań warsztatowych z elementami treningu i aktywnych metod pracy z grupą.
Bardzo ważną rolę w odniesieniu do tego rodzaju programów szkolnych od- grywa psycholog lub pedagog szkolny. Zasadniczo można wymienić kilka jego podstawowych zadań. Są to (Gaś, 1995, 2011):
1. Selekcja i wdrażanie programu – od psychologa czy pedagoga powinien za- leżeć wybór najodpowiedniejszego programu i jego ewentualna adaptacja do wa- runków lokalnych, tak aby uczniowie otrzymali najbardziej potrzebną im pomoc.
2. Konsultowanie – psycholog czy pedagog szkolny jest konsultantem i pełni funkcję łącznika między wiedzą psychologiczną a potrzebami uczniów, nauczy- cieli i programem szkolnym.
3. Modelowanie – uczenie się przez obserwację jest jednym z najważniej- szych sposobów nabywania przez ludzi nowych zachowań, dlatego psycholog lub pedagog szkolny musi mieć świadomość, iż dostarcza wzorców zachowań zarów- no uczniom, jak i dorosłym pracownikom szkoły.
4. Poradnictwo dla rodziców – psycholog lub pedagog szkolny zapoznaje ro- dziców z realizowanymi programami profilaktycznymi, pracuje na rzecz uspraw- nienia komunikacji między rodzicami a dziećmi, a także włącza rodziców w pro- gramy pomocy dla młodzieży.
5. Ocenianie programów pomocy – ze względu na to, że psycholog lub pe- dagog szkolny zna program i potrzeby szkoły, lecz sam bezpośrednio nie realizu- je programu, powinien również opisywać, badać i oceniać efekty realizowanych programów profilaktycznych.
Sytuacja młodych ludzi wymaga specjalnych oddziaływań edukacyjnych i profilaktycznych. Schemat postępowania interwencyjnego pedagoga lub psy- chologa szkolnego składa się z trzech elementów (Woynarowska, 2017, s. 448):
- rozmowa indywidualna z uczniem, w której pedagog lub psycholog szkol- ny wykorzystuje właściwe techniki komunikacyjne i odpowiednio dobrane informacje,
- rozmowa z rodzicami ucznia, która służy nawiązaniu z nimi kontaktu, udzie- leniu im wsparcia i zachęceniu do współpracy ze szkołą,
- monitorowanie zachowań ucznia.
Oddziaływania psychoprofilaktyczne należy organizować przy uwzględnieniu stanu zagrożenia młodzieży danej szkoły, dostosowując je do indywidualnych po- trzeb konkretnej placówki i każdego ucznia z grupy zwiększonego ryzyka (Woj- cieszek, 2002; Szymańska, 2012; Woynarowska, 2017). Współcześnie odchodzi się od profilaktyki, której podstawą jest pokazywanie negatywnych konsekwencji podejmowania tych zachowań na rzecz profilaktyki pozytywnej, której celem jest
wzmacnianie zasobów wewnętrznych (indywidualnych właściwości, umiejętności) oraz zasobów zewnętrznych (relacji rodzinnych, więzi ze szkołą, pozytywnych re- lacji rówieśniczych) wzmacniających młodzież (Dzielska, 2017, s. 8).
Przedmiotem psychoprofilaktyki może być każdy problem, w odniesieniu do którego odczuwamy potrzebę uprzedzającej interwencji oraz wobec którego można zastosować środki zaradcze. Nie ma bowiem skutecznej profilaktyki bez zdiagnozowania problemu, któremu mamy przeciwdziałać. Wszystkie działania podejmowane na gruncie profilaktyki muszą też uwzględniać wiek odbiorców i dobro człowieka. Od tych warunków niewątpliwie zależy skuteczność progra- mów realizowanych w szkole.
ZAKOŃCZENIE
Współczesna młodzież jest zdezorientowana i zagubiona w obecnie panują- cych warunkach społecznych. Zachodzące przemiany powodują zachwianie się poczucia stabilności i bezpieczeństwa u młodych ludzi. Często młody człowiek wybiera jakieś konkretne zachowanie, ponieważ uznaje je za najlepszy sposób zrealizowania ważnego dla niego celu. Kierując się różnymi motywami, niejed- nokrotnie zaczyna przejawiać zachowanie ryzykowne. A jeżeli takie zachowanie wywołuje uznanie rówieśników, to młody człowiek z niską pozycją w grupie ró- wieśniczej może je wybrać celowo, aby poprawić swoją pozycję. Jeżeli natomiast ma liczne pretensje do swoich rodziców, a zarazem wie, że boją się oni narkoty- ków, może wybrać „branie” jako skuteczne narzędzie w porachunkach z rodziną.
Przedstawiona specyfika i wskazane rozmiary zachowań ryzykownych u mło- dzieży w kontekście teoretycznym wręcz wymuszają podejmowanie działań, któ- re – jak podaje Zbigniew Gaś (2000) – w przypadku osób zdrowych pozwolą podtrzymać funkcjonalność, z kolei osobom z pierwszymi przejawami trudności pomogą zarówno obronić się przed rozwojem dysfunkcji, jak i powrócić do zdro- wia, natomiast osobom z rozwiniętą patologią stworzą możliwości poddania się terapii oraz rehabilitacji.
Model przeciwdziałania zachowaniom ryzykownym w takim ujęciu powi- nien być ukierunkowany na:
- przygotowanie młodzieży do życia i radzenia sobie w nim, - wartości i autorytety, do których młody człowiek mógłby dążyć,
- wypracowanie u młodych ludzi poczucia odpowiedzialności za własne czyny oraz umiejętności określenia ich w kategoriach dobra i zła.
Niniejszy artykuł ma charakter teoretyczno-diagnostyczny i stanowi przy- czynek do podjęcia dalszych badań w tym zakresie o wymiarze empirycznym.
Współczesna młodzież z pewnością potrzebuje działań psychoprofilaktycznych, co będzie tematem kolejnego opracowania. Profilaktyka zachowań problemo- wych stanowi duże wyzwanie dla osób zaangażowanych w proces wychowania
młodego pokolenia. Nie można być obojętnym wobec przemian obyczajowych, jakie objęły młodzież, oraz towarzyszących tym przemianom niepokojących zjawisk i zagrożeń. Upowszechnianie działań profilaktycznych ujawnia ich bo- wiem coraz więcej. Należy przy tym uwzględnić kształtowanie zanikających wzorców tych zachowań wśród dorosłych. Mam nadzieję, że ta uwaga będzie nie tylko teoretycznym drogowskazem, lecz także działaniem ukierunkowanym na potrzeby współczesnej psychoprofilaktyki. A przekonanie, że można i trze- ba działać zapobiegawczo, stanie się atrybutem współczesnych szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych.
BIBLIOGRAFIA
Dzielska, A. (2017). Zachowania ryzykowne. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.
Dzielska, A., Kowalewska, A. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży – współczesne podejście do problemu. Studia BAS, 2(38), 141–170.
Gaś Z. (1995). Pomoc psychologiczna młodzieży. Warszawa: WSiP.
Gaś, Z. (2000). Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji.
Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Gaś, Z. (2002). Od wychowania do profilaktyki. Remedium, 12, 8–11.
Gaś, Z. (2011). Profesjonalna profilaktyka w szkole. Nowe wyzwania. Lublin: Innovatio Press.
Gaś, Z., Poleszak, W. (2017). Opracowujemy i ewaluujemy program wychowawczo-profilaktyczny szkoły. Warszawa: Ośrodek Rozwoju Edukacji.
Gołembowska, M. (2017). Adolescencja a zachowania ryzykowne. Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW.
Kawula, S. (2003). Współczesne zagrożenia w rozwoju dzieci i młodzieży. W: S. Kawula (red.), Pe- dagogika społeczna (s. 385–437). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Mazur, J. (red.). (2015). Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wy- branych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.
Niewiadomska, I., Chwaszcz, J., Augustynowicz, W., Palacz-Chrisidiss, A., Bartczuk, R., Wieche- tek, M. (2015). Narzędzie do oceny ryzyka zaburzeń związanych z hazardem wśród młodzie- ży. Serwis Informacyjny Narkomania, 2(70), 21–26.
Ostaszewski, K. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience.
Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Ostaszewski, K. (2017). Używanie substancji psychoaktywnych jako przejaw zachowań ryzykow- nych młodzieży szkolnej. Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka, 16(1), 133–145.
Pisarska, A., Ostaszewski, K., Raduj, J., Wójcik, M. (2014). Czynniki związane z hazardem, kompul- sywnymi zakupami oraz nadużywaniem Internetu wśród młodzieży w wieku 12–19 lat. Raport z badań. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Pstrąg, D. (2000). Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień. Rzeszów: Wydawnictwo WSP.
Pyżalski, J. (2012). Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania mło- dzieży. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Sierosławski, J. (2015). Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólno- polskich badań ankietowych zrealizowanych w 2015 roku. Europejski Program Badań Ankie- towych w Szkołach ESPAD. Warszawa: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Pań- stwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Szafraniec, K. (2011). Młodzi 2011. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
Szymańska, J. (2012). Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. War- szawa: Ośrodek Rozwoju Edukacji.
Wojcieszek, K. (2002). Wygrać życie. Szkolny program profilaktyki. Kraków: Rubikon.
Woynarowska, B. (red.). (2017). Edukacja zdrowotna. Podstawy teoretyczne – metodyka – praktyka.
Warszawa: PWN.
Zajączkowski, K. (2003). Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży. Toruń: Wydaw- nictwo Adam Marszałek.
SUMMARY
This article presents the specifics of risky behaviour among adolescents and psycho-preventive actions, which are associated with the danger of negative consequences both for themselves and for their environment. Presented model of psycho-prevention is oriented towards following aspects:
preparing youth to living and coping with everyday problems, the values and authorities thanks to which young people function properly, working out the sense of responsibility in young people for their actions and the ability to distinguish between good and bad. This article should not only be a theoretical indicator, but also a guide to conduct actions aimed at minimizing risky behaviour among young people.
Keywords: risky behaviour prevention; strategy of psycho-prevention; program of crime prevention
