Specyfika rywalizacji politycznej w wyborach do Parlamentu Europejskiego
Streszczenie
Rywalizacja polityczna odbywa się w trzech głównych wymiarach: wyborczym, parla- mentarnym i gabinetowym. Realny brak bezpośredniego związku pomiędzy kształtem eu- ropejskiej egzekutywy a wybranym w wyniku powszechnych wyborów europarlamentem nie tylko obniża rangę samej elekcji, ale jest również podstawą domniemań, że sama Unia Europejska nie jest przykładem klasycznego modelu demokracji przedstawicielskiej. Brak systemowych konsekwencji wyborów w postaci przetargów partyjnych prowadzących do wyłonienia w ich wyniku rządu, stanowi jeden z najważniejszych argumentów dla twierdzeń o mniejszej istotności euroelekcji w stosunku do wyborów krajowych parlamentów.
Wybory do Parlamentu Europejskiego są elementem tworzenia powszechnie wybieranej reprezentacji politycznej obywateli Unii Europejskiej, która reprezentuje ich w ponadnaro- dowym organie politycznym. Ze względu na charakter mandatu przedstawicielskiego, po- lityczną organizację europarlamentu i faktyczny brak wyłanianej w ich wyniku egzekutywy, eurowybory mają znacząco mniejsze znaczenie niż elekcje krajowe. Wynika to z faktu, że sys- tem polityczny Unii Europejskiej nie pozycjonuje wprost i jednoznacznie areny wyborczej jako najważniejszego elementu demokracji przedstawicielskiej. Pomimo faktu, że w świadomości społecznej eurowybory są kojarzone z podobnymi rozwiązaniami spotykanymi na poziomie narodowym, to jednak w ich wyniku nie następuje ostateczna strukturyzacja przestrzeni ry- walizacji politycznej. Dlatego można uprawdopodobnić twierdzenie, że zarówno na płasz- czyźnie wyborczej, parlamentarnej, jak i gabinetowej, wybory do Parlamentu Europejskiego prowadzą do ograniczonej, w stosunku do elekcji krajowych, rywalizacji politycznej.
Słowa kluczowe:
rywalizacja polityczna, wybory do Parlamentu Europejskiego
* Dr, Instytut Politologii Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu.
Wstęp
Wybory do Parlamentu Europejskiego stały się istotną częścią pejzażu poli- tycznego zjednoczonej Europy. Są one elementem tworzenia powszechnie wy- bieranej reprezentacji politycznej obywateli Unii Europejskiej, a wybrani w ich wyniku eurodeputowani zasiadają w ponadnarodowym organie. Ze względu na ponadnarodowy wymiar rywalizacji, charakter mandatu przedstawiciel- skiego, polityczną organizację europarlamentu i faktyczny brak wyłanianej w ich wyniku egzekutywy eurowybory mają społecznie mniejsze znaczenie niż elekcje krajowe. Wynika to z faktu, że system polityczny UE nie pozycjonuje wprost i jednoznacznie areny wyborczej jako najważniejszego elementu demo- kracji przedstawicielskiej. Pomimo że w świadomości społecznej mechanizm eurowyborów jest kojarzony z podobnymi rozwiązaniami spotykanymi choćby w wyborach parlamentarnych, to jednak w ich wyniku (inaczej niż na poziomie narodowym) nie następuje ostateczna strukturyzacja przestrzeni rywalizacji politycznej
1. Wewnętrzna organizacja tej przestrzeni jest ostatecznie zapew- niana przez rządy narodowe, delegujące swoich przedstawicieli do instytucji europejskich.
Fakt braku bezpośredniego związku pomiędzy kształtem europejskiej eg- zekutywy a wybranym w wyniku powszechnych wyborów europarlamentem nie tylko obniża rangę samej elekcji, ale jest również przyczynkiem do uzasad- nionych twierdzeń
2, że sama Unia Europejska nie jest przykładem klasycznego modelu demokracji przedstawicielskiej
3. Sytuacja, w której to rządy krajowe decydują o składzie Komisji Europejskiej, a pozbawione wpływu na ten proces są podmioty polityczne skupione w PE, wpływać może na obniżanie politycz- nej rangi europarlamentu. Brak systemowej konsekwencji wyborów w postaci przetargów partyjnych i wyłonienia w ich wyniku rządu stanowi jeden z naj- ważniejszych argumentów dla twierdzeń o mniejszej istotności euroelekcji w stosunku do wyborów krajowych parlamentów. Na omawianej płaszczyźnie pierwszorzędność wyborów krajowych jest potwierdzana tym, że ich konse- kwencją dla zwycięskich ugrupowań jest bezpośredni wpływ na formowanie wewnętrznej egzekutywy oraz przywoływany już proces delegowania przedsta- wicieli do instytucji Unii Europejskiej, choć to ostatnie może być mniej identy- fikowalne społecznie.
Przedstawiany tekst jest próbą weryfikacji twierdzeń o specyfice wyborów do Parlamentu Europejskiego w szerokim kontekście rywalizacji politycznej, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii niewyłaniania w ich wyniku dychotomii politycznej rządzący – opozycja. Analizie zostaną poddane podstawowe płasz- czyzny rywalizacji politycznej, na których odbywają się procesy konkurencji politycznej w wymiarze wyborczym, parlamentarnym i gabinetowym.
1 R. Wiszniowski, Europejska przestrzeń polityczna. Zachowania elektoratu w wyborach do Parlamentu Euro- pejskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008, s. 30.
2 S. Hix, The Political System of the European Union, Macmillan Press, London 1999, s. 196.
3 R. Wiszniowski, Europejska…, op. cit., s. 34.
Rywalizacja polityczna
4Jedną z charakterystycznych cech współczesnych demokracji jest instytu- cjonalizacja form rywalizacji politycznej, w ramach której podmioty konkuru- jące o władzę starają się uzyskać możliwie szeroki wpływ na kierunki i zakres jej dystrybucji. Założenie to pozwala na twierdzenie, że nie tylko bezpośrednia partycypacja we władzy pozwala mieć na nią wpływ, lecz również opozycyjność może być czynnikiem wpływu na procesy kreacji. Polityka jako sfera realizacji konkurencyjnych względem siebie wizji i programów determinowała będzie takie strategie, które wymuszając efektywność pozwalać powinny zarazem na odwoływanie się do powszechnie uznawanych i akceptowanych wzorców. Wła- dza i wpływ na jej sprawowanie jest w takim ujęciu zarówno ostatecznym celem działań politycznych, jak i niezbędnym środkiem prowadzącym przynajmniej do próby praktycznej realizacji zasady politycznego przedstawicielstwa. Insty- tucjonalizacja rywalizacji politycznej pozwala również na dokonanie hierarchi- zacji działań oczekiwanych ze społecznego punktu widzenia, nadając im rangę i sugerując kolejność możliwych do przyjęcia rozwiązań.
W ramach rywalizacji politycznej wyrażane są dwa podstawowe aspekty polityki: konflikt i ład społeczny. Konflikt jest naturalnym stanem w przestrze- ni politycznej, który identyfikuje rozbieżne co do przedmiotu i środków ich osiągania cele, poprzez co wspomniana przestrzeń ulega strukturyzacji. Kon- fliktowy aspekt rywalizacji politycznej określa jej główne wymiary: podmioto- wy, przedmiotowy i strategiczny. W podmiotowym podstawowym elementem jest rywalizacja aktorów aspirujących do odgrywania możliwie największej roli w ramach wpływu na procesy władcze. Wymiar przedmiotowy wyznacza ramy konfliktu konkurencyjnych względem siebie celów, które są formułowane jako efekt aspiracyjny działań władczych. Strategicznie określone zostają sposoby i środki osiągania zakładanych celów, których wzajemne odniesienia mają ry- walizacyjny charakter.
Ład społeczny nie jest przeciwieństwem konfliktu, ale stanem ukierunko- wanego i efektywnego wykorzystania ekspresji politycznej aktorów, którzy ry- walizując o władzę odwołują się do wypracowanych sposobów rywalizacji. Jest on determinowany poprzez instytucjonalne umocowanie znanych i akceptowa- nych reguł rywalizacji politycznej, którym podporządkowują się jej uczestnicy i w ramach których starają się osiągać wyznaczane cele. Specyfika takiego ładu wynika z powszechności akceptacji i stopnia funkcjonalności generowanych wzorców rywalizacji politycznej. Są one trwałymi w sensie ciągłości i wystan- daryzowanymi w wymiarze powtarzalności sposobami postępowania w ob- szarze konkurowania o władzę i jej atrybuty. Wzorce rywalizacji politycznej pozwalają nie tylko zdefiniować akceptowalne formy, np. rywalizacji wybor-
4 Obszerne omówienie problematyki rywalizacji politycznej zostało zawarte w: A. Antoszewski, Wzorce rywalizacji politycznej we współczesnych demokracjach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław- skiego, Wrocław 2004. Prezentowane w tym artykule interpretacje odnoszą się do przywoływanej publikacji, szczególnie do jej pierwszego rozdziału.
czej, ale wyznaczają również mechanizmy wzajemnych relacji na płaszczyźnie rządzący – opozycja.
Podstawowe uwarunkowania rywalizacji politycznej wynikają z oddzia- ływania podłoża społeczno-kulturowego, które jest charakteryzowane przez występujące konflikty i podziały polityczne, oraz układu instytucjonalnego, determinującego ramy zachowań politycznych. Podłoże społeczno-kulturowe obejmuje strukturalną orientację społeczeństwa i jej źródła, które wpływają na generowane płaszczyzny rywalizacji politycznej. Najbardziej istotne z nich od- wołują się do homo- lub heterogeniczności struktury, dominującego modelu kultury politycznej, świadomości społecznej i poziomu obywatelskości społe- czeństwa. Czynniki te wpływają na wytyczenie linii konfliktów politycznych, wskazują oczekiwane i dopuszczalne sposoby poszukiwania rozwiązań kon- sensualnych oraz umożliwiają zaangażowanie społeczeństwa w partycypację polityczną. John Rawls nazywa zespół tych elementów strukturą pierwotną, która umożliwia zawieranie sprawiedliwych porozumień, które jednak muszą uwzględniać odrębny charakter i autonomię różnych części społeczeństwa
5.
Układ instytucjonalny to organizacyjne ramy, wyznaczane przez system aksjologiczny, normy i tradycję polityczną, tworzące strukturę instytucji i ich wzorce działania. W społeczeństwach demokratycznych odnaleźć można pew- ne ogólne wzorce układu instytucjonalnego, który spełniać powinien warunki zapewnienia wolności i równości. Jak pisze wspomniany J. Rawls, ramy insty- tucjonalne są wyznaczane przez supremację ładu konstytucyjnego, który ma dualistyczny charakter: „(…) odróżnia władzę konstytucyjną od władzy zwy- kłej, a także wyższe prawo społeczeństwa od zwykłego prawa ciał ustawodaw- czych”
6. Wyznaczane w jego warunkach wzorce działania instytucji politycz- nych są pochodną pluralistycznego modelu konkurowania o władzę. Zwrotnie rywalizacja polityczna wpływa zarówno na obszar społeczno-kulturowy, jak i proponowane i wdrażane rozwiązania instytucjonalne, co znajduje swoje od- zwierciedlanie w kształcie normatywnym rozwiązań z zakresu wyborów oraz społecznego i funkcjonalnego znaczenia samego aktu wyborczego. W przypad- ku wyborów do PE konkretne rozwiązania są pochodną ogólnych ram wynika- jących z dyrektyw wspólnotowych, a ich społeczna istotność może być rozpa- trywana z pozycji stosunkowo niższej frekwencji tak w Polsce, jak i w innych państwach UE
7.
We współczesnych demokracjach rywalizacja polityczna odbywa się na trzech głównych arenach: wyborczej, parlamentarnej i gabinetowej. Na arenie wyborczej podstawowym przedmiotem rywalizacji politycznej jest konkuro- wanie o poparcie wyborców dla kandydatów, ruchów społecznych i partii poli- tycznych. Rywalizują one o głosy wyborców, przedstawiając realne lub pozornie alternatywne rozwiązania programowe, w oparciu o które możliwy jest proces identyfikacji politycznej i w konsekwencji strukturyzacji sceny partyjnej. Iden-
5 J. Rawls, Liberalizm polityczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 356.
6 Ibidem, s. 319.
7 A. Antoszewski, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 47-49.
tyfikacja polityczna na arenie wyborczej może opierać się na zgodności pozycji, którą zajmują wyborca i preferowana przez niego partia w przestrzeni rywali- zacji politycznej, przynależności grupowej wyborcy i ujawnianymi w związku z nią preferencjami do głosowania na poszczególne partie oraz identyfikacją partyjną, w ramach której podstawą decyzji wyborczych jest utrwalony i sym- biotyczny stosunek do rywalizujących w jej ramach partii politycznych, wyzwa- lający procesy lojalności partyjnej. Odbywająca się na płaszczyźnie wyborczej strukturyzacja sceny partyjnej determinuje istnienie rywalizacji politycznej pomiędzy partiami lewicy i prawicy jako głównymi stronami konfliktu poli- tycznego. Taki dychotomiczny podział jest charakterystyczny dla sfery polityki, gdzie rywalizacja polityczna odbywa się w oparciu o binarną schematyzację wartości, postaw, poglądów i działań.
Na arenie parlamentarnej rywalizacja polityczna jest uzależniona od więk- szej liczby czynników, z których najważniejszymi są poziom fragmentaryzacji partyjnej parlamentu oraz wielkości reprezentacji parlamentarnej poszcze- gólnych ugrupowań. Czynniki te wynikają przede wszystkim z ujawnionego poparcia i przyjętego systemu wyborczego, który dokonuje mandatowej trans- pozycji tego poparcia. Należy przy tym zwrócić uwagę na jeszcze jedną konse- kwencję zastosowania systemu wyborczego – liczbę partii politycznych. System proporcjonalny uprawdopodabnia istnienie większej liczby partii na poziomie proporcjonalnym, niźli miałoby to miejsce w przypadku zastosowania systemu większościowego. Cechą charakterystyczną tego drugiego jest tworzenie wa- runków sprzyjających występowaniu wspomnianej wcześniej binarnej schema- tyzacji sfery polityki.
Siła partii i jej rola w sporach parlamentarnych wynika nie tylko z posia- danej reprezentacji, ale również z relatywnej wielkości innych partii, realizo- wanych przez nie strategii oraz warunkowana jest poziomem wewnętrznego skonsolidowania rządzących i opozycji. Wysoka fragmentaryzacja parlamentu może nie sprzyjać transparentności rywalizacji politycznej i jasnej identyfikacji stron rywalizacji politycznej, natomiast niska zmniejsza prawdopodobieństwo dysfunkcjonalności legislacyjnej i kreacyjnej parlamentu. W konsekwencji to relatywne znaczenie partii, mierzone choćby posiadanym potencjałem koali- cyjnym czy możliwością szantażu politycznego, jest wyznacznikiem realizowa- nych przez nie strategii. Poziom wewnętrznej konsolidacji rządzących i opozy- cji wpływa nie tylko na czytelność i trwałość linii podziału, ale również oddaje poziom instytucjonalizacji ugrupowań parlamentarnych.
Arena gabinetowa jest miejscem, gdzie konkurujące ze sobą partie politycz-
ne wykazywać powinny możliwość zawierania trwałych sojuszy, gdyż mają naj-
większą możliwość bezpośredniego kreowania funkcji władczych i najpełniej
mogą dokonać urzeczywistnienia swoich celów programowych. W zależności
od uzyskanego poparcia wyborczego i wielkości reprezentacji parlamentarnej
partie polityczne mogą rządzić samodzielnie lub tworzyć koalicje dla uzyskania
wpływu na proces sprawowania władzy. W ramach rywalizacji politycznej na
poziomie gabinetowym może występować słaby związek pomiędzy wielkością
reprezentacji parlamentarnej a wpływem partii na podejmowane decyzje wład-
cze. Strategie realizowane na omawianej płaszczyźnie pozwalają wyróżnić dwa podstawowe modele: inicjujące i dopełniające. Te pierwsze charakterystyczne są dla partii mających bardziej sprecyzowane cele przejęcia władzy i rządzenia, te drugie w większym stopniu mogą być identyfikowalne w formacjach nasta- wionych na reprezentację mniejszych grup, których partycypacja we władzy lepiej zabezpieczy ich interesy
8. Specyficzne dla każdego systemu wzorce rywa- lizacji politycznej na arenie gabinetowej nie tylko wskazują na prawdopodob- ne sojusze, ale również stanowią przyczynek do prognozowania ich trwałości i możliwego stopnia zbieżności programowej.
Partie polityczne, które podejmują się uczestniczenia w przetargach koali- cyjnych, kierują się dwoma, uogólnionymi motywacjami. Pierwszą z nich jest chęć zdobycia w ich wyniku stanowisk i urzędów, które zapewnią partii jak naj- szerszą kontrolę egzekutywy. Taka strategia, nazywana modelem łupów (model office-seeking), na plan dalszy odsuwa rozwiązania programowe, koncentrując się na „zyskach” z zajmowanego w układzie władzy miejsca. Model drugi, na- zywany modelem celów programowych (model policy-seeking), koncentruje się na możliwości wpływania przez partie na kierunek polityki ze względu na swoje preferencje programowe. Wiesława Jednaka podnosi możliwość wyróż- nienia trzeciego modelu, który jest pochodną dwóch wymienionych. Logika tego rozwiązania zakłada istnienie motywacji do obejmowania urzędów w celu wpływania na treść polityki, szczególnie w obszarach pozbawionych parlamen- tarnej kontroli
9.
Według P. Maira rywalizacja polityczna w wymiarze gabinetowym może mieć charakter otwarty lub zamknięty
10. Z otwartym mamy do czynienia wów- czas, gdy występują innowacyjne formuły koalicji gabinetowych, a dostęp do stanowisk rządowych jest otwarty dla wszystkich partii. Model zamknięty cha- rakteryzuje się całkowitą alternacją składu gabinetu, bądź w ekstremalnych sytuacjach jej brakiem oraz ograniczeniem dostępu do stanowisk rządowych dla mniejszej liczby partii. Zarówno otwartość, jak i zamknięcie mają różne poziomy wynikające z występujących kombinacji determinant kształtujących ich charakter.
Zamknięty charakter rywalizacji jest często łączony z takimi systemami, w ramach których niezbędne jest wykształcenie stabilnych norm, będących efektem długoterminowych procesów. W ich ramach systemy partyjne wypra- cowują wzorce zachowań, które z jednej strony są powszechnie akceptowane i uznawane jako oczekiwane modele postępowania, z drugiej zaś charakteryzu- ją się wysokim stopniem efektywności. Swoista socjalizacja systemowa pozwa- la na ograniczenie możliwych do zastosowania rozwiązań, premiując te, które gwarantują zachowanie wysokiego stopnia stabilizacji. Rywalizacja otwarta jest
8 A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2001, s. 129-130.
9 W. Jednaka, Gabinety koalicyjne w III RP, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004, s. 37-39.
10 K. Sobolewska-Myślik, Wzorce rywalizacji międzypartyjnej a stabilizacja polskiego systemu partyjnego, [w:] J. Kornaś (red.), Partie polityczne: permanentne problemy. Studia z zakresu funkcjonowania systemu poli- tycznego, Wydawnictwo WSEiA, Kielce 2005, s. 53-55.
zdominowana poprzez czynnik większej innowacyjności i możliwego poszuki- wania takich rozwiązań, które wychodzą poza standardowe, spotykane dotąd ramy. Jej konsekwencją może być większa niestabilność rozwiązań na arenie gabinetowej, wynikająca choćby z tworzenia układów doraźnych, o ograniczo- nym czasowo charakterze.
Opozycja w procesach rywalizacji politycznej
Rywalizacja polityczna, prowadząc do dystrybucji władzy i wykształcenia się w jej wyniku dwóch stron konfliktu politycznego, petryfikuje czasowo układ odniesienia rządzący – opozycja. Jest to istotne także ze społecznego punktu odniesienia, tworząc czytelny politycznie podział na tych, którzy rządzą i po- noszą za sprawowaną władzę odpowiedzialność, oraz aspirujących do przejęcia władzy. O ile dla rządzących, jak to zostało już wspomniane, głównym mo- tywem działania jest wpływ na decyzje władcze i możliwość realizacji przy- najmniej niektórych założeń programowych, o tyle motywy działania opozycji mogą odwoływać się do mniej oczywistych założeń.
Pierwszą, realną motywacją opozycyjności jest niemożność realizacji swo- ich zamierzeń w wytworzonym układzie władzy. Różnice z rządzącymi mogą być na tyle duże, że nie pozwalają na podjęcie trwałej i długofalowej współ- pracy, bądź też istnieją czynniki uniemożliwiające taką współpracę (np. gene- tyczność podziału postkomunistycznego w Polsce po 1989 roku, szczególnie w odniesieniu do pochodzenia SdRP i SLD). Drugim źródłem opozycyjności jest antysystemowość, rozumiana tutaj jako niezgoda na funkcjonowanie syste- mu politycznego w dotychczasowym jego kształcie i promowanie zmian, które tak co do zakresu, jak i możliwych sposobów ich wprowadzania wyczerpują znamiona legalności.
W większości możliwych do zidentyfikowania przypadków w państwach demokratycznych mamy do czynienia z tzw. lojalną opozycją, która charakte- ryzuje się następującymi cechami:
1. Rywalizuje o władzę poprzez udział w wolnych i uczciwych wyborach, jeżeli w ten sposób ją zdobędzie, jest gotowa oddać ją konkurentom, którzy podjęli identyczne zobowiązanie.
2. Odrzuca przemoc jako środek zdobycia władzy lub utrzymania się przy niej, a dopuszcza ją tylko w warunkach przewidzianych w prawie.
3. Nie zabiega pozakonstytucyjnymi metodami o poparcie sił zbrojnych jako możliwego czynnika zdobycia lub utrzymania władzy.
4. Wyrzeka się retoryki przemocy, respektując zawarte w prawie ograniczenia przeciwdziałające wzbudzaniu zbiorowych, negatywnych emocji, szczególnie instynktu zemsty.
5. Zobowiązuje się brać udział i wpływać demokratycznymi metodami na
kształt debaty publicznej, również poprzez wybory, stanowienie ustaw i respek-
towanie decyzji politycznej większości.
6. Jest gotowa na przyjęcie odpowiedzialności za rządzenie krajem w sytuacji, gdy nie ma innej szansy na powstanie stabilnego gabinetu tworzonego przez partie lojalne wobec demokracji.
7. Dopuszcza zawarcie sojuszu z odległymi ideologicznie konkurentami, jeżeli jego celem jest utrzymanie porządku demokratycznego. Tym samym jest go- towa odmówić współpracy politycznej ugrupowaniom bliskim ideologicznie, odwołującym się jednak do modelu nielojalnej opozycji.
8. Wytycza i respektuje granicę pomiędzy ugrupowaniami lojalnej i nielojalnej opozycji.
9. Wyraża czynną gotowość i w razie potrzeby informuje władzę o działaniach opozycji lub sił zbrojnych dążących do jej obalenia.
10. Dąży do ograniczenia wpływów politycznych tych ośrodków, które nie po- chodzą z demokratycznego nadania i charakteryzują się niskim stopniem spo- łecznej kontroli nad ich działaniami
11.
Sposób dystrybucji władzy, który jest uzyskiwany w konsekwencji wyborów do PE, nie sprzyja wyłanianiu klasycznego układu rządzący – opozycja, a jeże- li już taki podział jest identyfikowalny, to konsensualny charakter stosunków politycznych w Parlamencie Europejskim uprawdopodabnia występowanie przedstawionego wyżej modelu lojalnej opozycji. Sprzyja temu również sys- tem wyborczy stosowany w euroelekcjach, który choć różniący się na poziomie poszczególnych krajów, to zasadza się na formule proporcjonalnej. Harmoni- zacja prawa wyborczego do PE nie doprowadziła do stworzenia jednorodnego systemu wyborczego, obowiązującego we wszystkich państwach. Ujednolicenie ma jedynie charakter podstawowy i jego najważniejszą częścią jest unifikacja formuły wyborczej
12.
Peryferyczność wyborów do Parlamentu Europejskiego a brak wyłaniania politycznej egzekutywy
13Wybory do Parlamentu Europejskiego, poza oczekiwanymi funkcjami, które spełniają się w ramach mechanizmów demokracji, w sposób znaczący różnią się od innych procedur prowadzących do realizacji zasady przedsta- wicielstwa politycznego. Rywalizacyjny charakter elekcji oraz skutki, które ze sobą niosą, są również czynnikiem wpływającym bezpośrednio na możliwość uznania danego systemu politycznego za pluralistyczny i demokratyczny, zaś wybranych w nich przedstawicieli wyposażają w niezbędną do sprawowania
11 J.J. Linz, Kryzys, załamanie i powrót do równowagi, [w:] Władza i społeczeństwo 2, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1998, s. 45-46.
12 R. Wiszniowski, Europejska …, op. cit., s. 135-138.
13 Szerzej: W. Wojtasik, Partie polityczne i system partyjny w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku, [w:] R. Glajcar, W. Wojtasik (red.), Wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce 2009, Wydawnictwo Remar, Katowice 2010, s. 75 i n.
demokratycznej władzy prawomocność
14. Systemowy brak możliwości pod- dania pod osąd wyborców przygotowanych przez partie propozycji progra- mowych i personalnych uniemożliwiałby proces demokratycznej kreacji i le- gitymizacji władzy, a także sprawowanie przez suwerena funkcji elekcyjnej weryfikacji wobec wybranych przedstawicieli, której konsekwencją jest moż- liwa alternacja władzy.
Systemowa specyfika wybieranego organu przedstawicielskiego i jego kompetencje władcze determinują m.in. dywersyfikację społecznego zainte- resowania i oddziaływania, przebieg rywalizacji politycznej czy też stopień upartyjnienia wyborów. Wymienione czynniki mogą stanowić podstawę do- mniemania, że z punktu widzenia systemu partyjnego różne rodzaje elekcji mają różną wagę w zakresie ich wpływu na sam system, jak i jego poszcze- gólne elementy. Nie ma przy tym wyborów nieważnych, jednak ich istotność w sposób znaczący różni się siłą, obszarami i czasem oddziaływania
15. Płasz- czyznami tego oddziaływania są m.in. system polityczny, system partyjny czy otoczenie społeczne. Koncepcje peryferyczności wyborów zakładają wystę- powanie co najmniej dwóch obszarów istotności elekcyjnej o różnym, szcze- gólnie społecznie, znaczeniu. Pierwszym są wybory krajowe – prezydenckie i parlamentarne – które, jak można domniemywać, posiadają wyższy status społecznej istotności. Drugi obszar, m.in. ze względów podnoszonych w dal- szej części niniejszego tekstu, ma charakter drugorzędny względem wymie- nionego wcześniej i zaliczane są do nich elekcje lokalne i wybory do Parla- mentu Europejskiego
16.
W badaniach przeprowadzonych w ramach projektu Preferencje poli- tyczne 2009
17(próba reprezentatywna N=1086), poproszono respondentów o wskazanie najważniejszych ich zdaniem wyborów spośród odbywających się w Polsce. Tylko 2,5% z nich określiło wybory do Parlamentu Europejskie- go jako najistotniejsze, co jest wynikiem radykalnie odbiegającym od innych wskazań (prezydenckie – 42,7%, parlamentarne – 36,9%, samorządowe – 17,9%). Zdaje się to świadczyć o postrzeganiu ich jako mało znaczących, lecz fakt ten może po części przynajmniej wynikać ze słabego ich zakorzenienia w świadomości społecznej, będącego skutkiem nikłych doświadczeń w tym względzie (do tej chwili odbyły się raptem dwie elekcje). Pewnym potwier- dzeniem wstępnych wniosków może być wynik rangowania wyborów przez respondentów, w ramach którego mieli oni uszeregować elekcje w Polsce (prezydenckie, parlamentarne, samorządowe i do PE) wg ich subiektywne- go poczucia ważności. W jego wyniku ponad 70% wskazało euroelekcje jako najmniej ważne.
14 J. Schumpeter, Kapitalizm – Socjalizm – Demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 336.
15 C. Carrubba, R.J. Timpone, Explaining Vote Switching Across Firs- and Second-Order Elections. Evidence From Europe, „Comparative Political Studies” 2005, vol. 38, nr 3, 263-269.
16 R. Wiszniowski, Europejska…, op. cit., s. 208-209.
17 Preferencje polityczne 2009, Katowice 2010.
Tabela 1. Rangowanie znaczenia wyborów do Parlamentu Europejskiego (N=1086)
Częstość Wskazania (%) Procent
skumulowany
Najważniejsze 27 2,5 2,5
Drugorzędne 89 8,2 10,7
Trzeciorzędne 209 19,2 29,9
Najmniej ważne 761 70,1 100,0
Ogółem 1086 100,0
Źródło: Preferencje polityczne 2009, Katowice 2010 (www.badaniaelektoratu2009.us.edu.pl/cel.html)
Karlheinz Reif i Hermann Schmitt określili wybory do Parlamentu Euro- pejskiego jako second-order elections, m.in. dlatego, gdyż odbywają się na pod- stawie wewnętrznych determinant politycznych, które marginalizują istotność podziałów płynących z otoczenia europejskiego. Dodatkowo, choć eurowy- bory odbywają się we wszystkich państwach w tym samym czasie, to ich we- wnętrzne znaczenie jest osłabiane poprzez funkcjonowanie na różnych etapach narodowych cykli wyborczych
18. Michael Marsh w swoich badaniach znalazł uzasadnienie dla koncepcji drugorzędności europejskich elekcji, a dodatkowo wykazał istnienie zależności z następującymi po nich wyborami krajowymi
19. W jej ramach euroelekcje pełnią rolę wyborczej oceny rządzących na arenie wewnętrznej i ich wynik nie jest warunkowany determinantami płynącymi z otoczenia międzynarodowego. Wyborcy kierują się bieżącymi sympatiami i antypatiami politycznymi w stosunku do istniejącego na arenie wewnętrznej układu rządzący – opozycja.
Polskie doświadczenia z eurowyborami sprawiają, że w ramach przy- toczonych wyżej wniosków istnieje dodatkowy problem z próbą oceny ich znaczenia, przede wszystkim ze względu na krótki okres doświadczeń w tym względzie i wybieranie przedstawicieli do organu ponadnarodowego
20. Ten drugi element, pomimo niezaprzeczalnie prestiżowego charakteru elekcji, determinuje różne strategie realizowane przez partie polityczne, dla których wewnętrzna arena walki politycznej wydaje się być priorytetowa. Rodzime odniesienia w tym obszarze, bazujące jedynie na dwóch elekcjach (ale rów- nież europejskie, nieco większe), wskazują, że partie traktują te wybory nieco inaczej w stosunku do pozostałych, nadając im drugorzędną rangę, do czego
18 K. Reif, H. Schmitt, Nine Second-Order National Elections – a Conceptual framework for the Analysis of Eu- ropean Election Results, „European Journal of Political Research” 1980, vol. 8, nr 1, s. 6-11; K. Rief, H. Schmitt, P. Norris, Second-Order Elections, „European Journal of Political Research” 1997, vol. 31, nr 1-2, s. 109-124.
19 M. Marsh, Testing the Second-Order Election Model after Four European Elections, „British Journal of Poli- tical Science” 1998, vol. 28, nr 4, s. 595-599.
20 T. Godlewski, Polski system polityczny. Instytucje–procedury–obywatele, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, s. 80-82.
przyczynia się w pewnym stopniu również niskie, przede wszystkim z punktu widzenia uczestnictwa, społeczne zainteresowanie
21.
Radosław Markowski zauważa: „(…) między wyborami parlamentarnymi a wyborami do Parlamentu Europejskiego różnicą jest właśnie to, że w tych wyborach kwestie narodowe są ważniejsze niż europejskie, po drugie, że ludzie głosują w sposób, który wskazuje, że jest to głosowanie według serca i pierwszej preferencji, dlatego małe partie zyskują (…)”
22. Nie bez znaczenia jest tutaj tak- że miejsce i charakter wykonywania mandatu europarlamentarzysty, który nie sprzyja angażowaniu się w krajową politykę i w hierarchii pozycji politycznej, przynajmniej w większości przypadków, sytuuje się daleko za krajowymi par- lamentarzystami. Sytuacja taka wymusza specyficzne w stosunku do wyborów do parlamentu narodowego strategie desygnowania kandydatów na listy wy- borcze, które nie mogą zakładać pełnego wykorzystania potencjału wyborcze- go liderów partyjnych.
Weryfikacja istotności wyborów do Parlamentu Europejskiego zasadza się na możliwości wyodrębnienia płaszczyzn ich oddziaływania oraz określenia w ich ramach m.in. różnic we wpływie i społecznym zainteresowaniu, w po- równaniu z innymi typami elekcji. Oprócz tego w niektórych przypadkach analiza czynnikowa daje możliwość zbadania skali oddziaływania, choćby tyl- ko w wymiarze interwałowym, co jest przydatne w interpretacji i obiektywi- zacji stawianych wniosków, oraz możliwej do uchwycenia dynamice zjawiska.
W przypadku eurowyborów jako najważniejsze obszary determinujące ich znaczenie w systemie politycznym można wskazać:
konkretyzację programów partii politycznych;
–
preferencje do głosowania na małe partie;
–
strategie partii politycznych;
–
partycypację wyborczą;
–
strategie budowania list wyborczych;
–
generowanie w ich wyniku politycznej dychotomii rządzący – opozycja.
–
Z przedstawionego wyliczenia wynika, że istotność możliwego do uzyska- nia w wyniku wyborów podziału rządzący – opozycja, jest jedynym z elemen- tów oceny ich ważności, któremu jednak nie można przypisać decydującej roli. Przenoszenie wyników wyborów do Parlamentu Europejskiego na grunt polityki wewnętrznej przyniosło, w rodzimym przypadku, dwa przeciwstawne efekty. W 2004 roku rządzący SLD w euroelekcji poniósł klęskę, która została zresztą powtórzona w następnych wyborach do parlamentu krajowego. Wy- bory 2009 roku przyniosły, mówiąc w pewnym uogólnieniu, wyniki podobne do poprzedzających je wyborów sejmowych, w odniesieniu do kolejności, jak i poziomu ujawnionego poparcia głównych partii. Rządząca PO nie powtórzyła
21 M.in. C.H. de Vreese, S.A. Banducci, H.A. Semetko, H.G. Boomgaarden, The News Coverage of the 2004 European Parliamentary Election Campaign in 25 Countries, „European Union Politics” 2006, vol. 7, nr 4, R. Wiszniowski, Europejska…, op. cit., s. 209.
22 R. Markowski, Seminarium „Partycypacja wyborcza Polaków”. Zapis stenograficzny, Instytut Spraw Pu- blicznych, Warszawa 2009, s. 31-31.
klęski SLD sprzed 5 lat, uzyskując potwierdzenie przynajmniej czasowej stało- ści poparcia wśród wyborców.
Obie wspomniane powyżej elekcje były jednak traktowane jako forma oceny rządzących na arenie krajowej i na tym skupiał się dyskurs kampanij- ny. W pierwszych eurowyborach, pomimo że SLD reprezentowało środowiska sprzyjające procesom integracji europejskiej, nie przełożyło się to na efekt w po- staci skumulowania głosów zwolenników integracji. Presja na ocenę rządów lewicy była silniejsza niż możliwość uzyskania przez tę formację integracyjnej premii. W wyborach z 2009 roku, szczególnie opozycyjny PiS starał się pozy- cjonować dyskurs wyborczy w kierunku oceny rządów PO, traktując elekcję jako wstęp do obfitujących w istotniejsze wybory lat 2010-2011. Taki charak- ter kampanii sprzyjał jednak petryfikacji wcześniejszych podziałów i struktury sceny politycznej, która została ukształtowana w wyniku utraty dominującego oddziaływania przez podział systemu postkomunistycznego.
Zakończenie
Drugorzędność wyborów do Parlamentu Europejskiego wydaje się być fak- tem niekwestionowanym, tym bardziej, że na rodzimym gruncie zweryfikować można potwierdzenie znaczenia przynajmniej części determinant, o których wspominali Reif i Schmitt. Ich logika zasadza się na ograniczaniu zakresu ry- walizacji politycznej na wszystkich trzech przywoływanych w niniejszym tek- ście płaszczyznach: wyborczej, parlamentarnej i gabinetowej. W konsekwencji można mówić o ich ograniczonej rywalizacyjności w stosunku do elekcji krajo- wych, tak co do samego przebiegu, jak i skutków, jakie ze sobą niosą.
Na arenie wyborczej startujące w nich partie polityczne nie formułują kon- kretnych programów politycznych czy wyborczych, które odnosiłyby się do przedmiotu działania Parlamentu Europejskiego, gdyż wiedzą, że zaintereso- wanie wyborców i tak ogniskuje się na sprawach krajowych. Nie wystawiają na listy wyborcze rzeczywistych liderów politycznych, gdyż ci zdają sobie sprawę, że najważniejsze decyzje polityczne zapadają w kraju i nie chcą pozbawiać się wpływu na ich podejmowanie. Przytoczone czynniki wpływać muszą na obni- żenie rangi rywalizacji na arenie wyborczej, czyniąc ją nieco kadłubową w sto- sunku do tej w wyborach sejmowych.
Rywalizacja w wymiarze parlamentarnym jest również bardziej mglista
niż ta na płaszczyźnie krajowej, a to ze względu na normatywnie wymuszony
charakter ugrupowań w europarlamencie. Ich quasi ideologiczny charakter
skutecznie (w większości wypadków) przeciwdziała powstawaniu doraźnych
bądź trwałych koalicji narodowych, które byłyby naturalnym polem ściera-
nia się interesów przedstawicieli poszczególnych państw. Europartie są raczej
stabilizatorem frakcyjnego status quo, sprzyjając wymuszanej konsensualiza-
cji postaw poszczególnych ugrupowań (choćby np. w kwestii wyboru prze-
wodniczącego PE).
Eurowybory nie prowadzą wreszcie do stworzenia płaszczyzny rywalizacji gabinetowej, gdyż w ich wyniku nie jest powoływany ogólnoeuropejski „rząd”.
Brak realnego podziału na rządzących i opozycję wpływa na utrudnienie iden- tyfikacji stron sporu politycznego przez wyborców i w konsekwencji skutkuje niższym zainteresowaniem sferą polityki. Niemożność przeniesienia analogii po- litycznych obserwowanych na arenie krajowej rywalizacji gabinetowej na grunt międzynarodowy utrudnia zrozumienie meandrów europejskiej polityki przez społeczeństwo. Po wyborach do PE z 2009 roku, polityczny układ odniesienia zmienił się nieco, szczególnie w perspektywie wyboru Hermana Van Rompuya na stałego przewodniczącego Rady Europejskiej i Catherine Ashton na szefową unijnej dyplomacji. Politycy ci mogą pretendować do tworzenia ogólnoeuropej- skiej egzekutywy, choć przebicie się do świadomości publicznej takim przekazem może być bardzo trudne. W takich warunkach należy raczej oczekiwać utrzyma- nia stanu drugorzędności wyborów do Parlamentu Europejskiego.
Summary
European Parliament elections have become a permanent feature of the united Europe political picture. They are an element of creating a generally elected political representation of European Union citizens. The elected Eurodeputees sit in a supranational political body. Due to the nature of a representative mandate, the political organization of the European Parlia- ment and the actual lack of a selected executive body, European elections are significantly less important than national elections. This is a result of the political system of the European Union not positioning an electoral arena unambiguously and straightforwardly as the most important element of representative democracy. Despite the fact that in society’s awareness European elections are associated with similar solutions found on a national level, their result (unlike on a national level) does not bring the final structuring of political competition. The inner structure of this space is ultimately provided by national governments, delegating their representatives to the European institutions.
The lack of direct connection between the shape of a European executive body and the European Parliament elected by means of general elections does not only lower the status of the elections themselves, but also contributes to justifiable claims that the European Union itself is not an example of a classical model of representative democracy. A situation, where national governments decide about the composition of the European Commission and poli- tical players gathered in the European Parliament do not have any influence on this process, contributes to lowering the political importance of the European Parliament. Lack of systemic consequences of elections in terms of party bargains and selection of a government as their result is one of the most important arguments for the statements indicating a smaller signifi- cance of European elections in relation to national parliament elections. At this level the prio- rity of national elections is confirmed by the fact that their consequence for winning groups is the impact on formation of the composition of the European executive body.
Key words:
political rivalry, European Parliament elections
